Οκτώβριος του 2017. Η πρώτη του βδομάδα. Σημειωματάριο του Πεκίνου. Κατάλοιπα νεφών. Ιδεογράμματα αχνά, διάσπαρτα στον ουρανό. Παραμένουν κεντημένα εκεί ως τη δύση του ήλιου. Διακριτικά σινιάλα παράτασης της καλοκαιρίας. Οι αίθριες εμπειρίες διαδέχονται η μια την άλλη. Τις διασώζω μία προς μία για κάθε μελλοντική ανάκληση ενθυμίων. Τα απογεύματα, διατηρώντας αρκετή από τη ζέστη του μεσημεριού, ενοποιούν όντως την αίσθηση μιας αβρότητας. Η άλλη μουσική των περιστάσεων. Συγκρατώ την πλησμονή των χρωμάτων, τις παραλλαγές των ευπρόσδεκτων αποχρώσεων του πράσινου, αλλά και τις διατυπώσεις της πρόσχαρης ώχρας. Δεν την ταράζει προς το παρόν η ενδημική αιθαλομίχλη. Κάθε ώρα λες και σημαίνει διαφυγή από τα αναπόφευκτα στερεότυπα του κάθε επικαιροποιημένου χάρτη. ΄Η του τυπικού οδηγού για περαστικούς από εδώ.
Σημειώνω στο κέντρο των εμπειριών του εικοσιτετράωρου: ακόμη μια τετράωρη παράσταση Όπερας στην κύρια αίθουσα του πράγματι καλοδιατηρημένου «Μεγάλου Θεάτρου Μέι Λαν Φανγκ», γύρω στις οκτώ το βράδυ. Ακόμη μια φορά είσοδος και παραμονή στα δεδομένα του χωροχρόνου (μου). Ό,τι μπόρεσα να συγκρατήσω από την πρώτη μου κιόλας επαφή με το είδος αυτού του δράματος, πριν από χρόνια που ζούσα κι εργαζόμουν εδώ, με καλεί να ξαναγυρίσω, όποτε το επιτρέψει η πρόσφορη στιγμή, στους χώρους εκείνους, όπου εμφανίζονται οι αντιπροσωπευτικότεροι σήμερα εκπρόσωποι του είδους. Η απόπειρα της εξοικείωσης με την έκρηξη της κίνησης, με τη διαχείριση ενός παράδοξου κατά κανόνα μηνύματος, η απόπειρα εντρύφησης στο πανηγυρικά άλλο αποδίδει καρπούς. Ό,τι φαίνεται καθ΄ υπερβολήν απρόβλεπτο ή έστω παράρτημα μιας εξωτικής απόλαυσης αποκτά με τον καιρό μιαν άλλη σημασία: καθίσταται ένας ακόμη οικείος διάκοσμος ενός εξαιρετικά διευρυμένου παρόντος. Ως δείκτης του διαχρονικού πολιτιστικού γίγνεσθαι της χώρας αυτής, η Όπερα του Πεκίνου εγκαθίσταται στη σκηνή της σύγχρονης ζωής ως διδασκαλία ουσιαστικής τέρψης. Και όχι μόνον. Πρόκειται για μια καθόλα ουσιαστική άμυνα κατά της συστηματικής απομάγευσης του κόσμου.
Σινιάλα από το παρελθόν δέκα τουλάχιστον αιώνων καλλιτεχνικής προσφοράς. Συνεχίζουν κι έρχονται να μας θυμίσουν τη συγκεκριμένη ανάγκη της έκφρασης ποικίλων λογίων στοιχείων, καθώς ενσωματώθηκαν δημιουργικά με το πέρασμα του χρόνου μέσα στη μακραίωνη λαϊκή παράδοση της Κίνας. Το υλικό των μύθων διοχετεύεται μέσα στον κόσμο όχι ως πλεοναστικό κατάλοιπο της συλλογικής φαντασίας ή σαν μια ακόμη διακοσμητική όψη του έργου, αλλά ως αυθεντικός, αυτόνομος χαρακτήρας της όλης συγγραφικής ηδονής. Η σινική πρωτεύουσα ξέρει, μεταξύ άλλων, να επιφυλάσσει στους μονίμους κατοίκους της και στους κατά καιρούς, εννοείται, επισκέπτες της την περιήγηση στο ζωντανό, στο μεγάλο, πάντα ανοικτό, μουσείο της έκφρασης. Η όλη δυναμική των ήχων της Όπερας, το ειδικότερο αισθητικό της διάβημα, ενυπάρχει δηλαδή στο κινητικότατο σήμερα των πολιτών ως ένα ακαταμάχητο πειστήριο μιας απολύτως συμπαγούς, διαχρονικής μάλιστα ταυτότητας. Το απώτερο και το πλησιέστερο παρελθόν εξακολουθούν έτσι να υφίστανται, συν τοις άλλοις, ως να ήταν ο ευρύχωρος οίκος μιας ασίγαστης θεατρικής αλήθειας. Αλήθειας δηλαδή αναστοχαστικού ατομικού-κοινωνικού βίου.
Το στοίχημα της πλήρους κατανόησης και περαιτέρω επεξεργασίας εκείνου ακριβώς του ιδιάζοντος σημασιολογικού φορτίου, το οποίο υπάρχει και δρα πίσω από τη μάσκα του ευτράπελου, διατυπώνεται από την αρχή σχεδόν του έργου. Με ελκύει ανέκαθεν αυτή η περιδιάβαση στο κατ΄ αρχήν παράδοξο, όπου, μεταξύ άλλων, η ακαταμάχητη ρευστότητα των πραγμάτων αποτελεί τον διαλεκτικό αντίποδα της σταθερότητας, την οποία επικαλούνται τόσοι και τόσοι φορείς του τάδε status quo. Πόσες φορές δεν άκουσα μέσα μου το πρόταγμα του Μαντείου Δελφών, το οποίο επισημαίνει με αφοπλιστική ρηματική ενάργεια τον κίνδυνο του ενυπάρχει στον παρατεταμένο εφησυχασμό μας μέσα στη φαινομενική σταθερότητα των πραγμάτων. Εννοώ εκείνο το «Εγγύα παρά δ΄ άττα», την όχι και τόσο γνωστή ρήση του Χείλωνα του Λακεδαιμόνιου, που συνυπήρχε μαζί με το «Μηδέν άγαν» και το διάσημο «Γνώθι σαυτόν» στην ίδια ακριβώς επιγραφή. Η Άττα, δηλαδή η Άττη, η δύναμη εκείνη που οδηγεί μαθηματικά τους ανθρώπους στην ολική καταστροφή, στέκεται δίπλα σε εκείνους που δεν αισθάνονται την αέναη αλλαγή του παντός. Δεν είμαι μόνος στο δάσος των απροσδόκητων δομών: η αίθουσα είναι κατάμεστη από συντρόφους-οπαδούς του υπερβατικού. Έχω αποδεχτεί, εννοείται, τους κανόνες του συγκεκριμένου διανοητικού παιχνιδιού. Και μάλιστα εκ των προτέρων. Η βολική παραίτηση από την όποια κανονικότητα διέπει τις δικές μας συνισταμένες στον χώρο του θεάτρου κρίνεται, για ευνόητους λόγους, όχι μόνον απαραίτητη, αλλά και εκ του ασφαλούς πρόσφορη. H μετατόπιση των δεικτών του συμβολικού γίνεται δηλαδή μάλλον αυτομάτως. Έτσι, στην κονίστρα των παθών, των υπερβάσεών τους και της επιλογικής ανακουφιστικής καταλλαγής τους, η οποία σημειωτέον φωτίζεται άπλετα, η πραγματικότητα θα αντικατασταθεί από τη συνθήκη ενός εμφανέστατου υπερτονισμού των πάντων. Μαζί με τα συμφραζόμενα και τις υποδηλώσεις του ρητορικά εξογκωμένου συμβάντος, ή του εμφανώς ακραίου κωμικοτραγικού υλικού, το δέλεαρ της συμμετοχής στην επίλυση αινιγμάτων θα μας φέρνει όλο και πιο κοντά στη ρήξη με ορισμένες τυπικές συμβάσεις της λογικής. Ό,τι επέρχεται εν τέλει ως εναντιωματικό ή μη συμπλήρωμα των αρχών εκείνων, πάνω στις οποίες στηρίζεται το οικοδόμημα του βίου, εκτιμάται κατ΄ ανάγκην ως σοφία. Συνοπτικά μα κι άλλο τόσο ευπρόσδεκτα διδάγματα βίου διαδέχονται το ένα το άλλο. Ευπρόσδεκτα διότι δεν απαγγέλλονται από καθέδρας, δεν παράγονται από επίμονους δογματισμούς, αλλά διαχέονται μέσα στην πρόσφορη ποικιλία του ακαριαίου, του γονιμοποιού γέλωτος.
Επιχειρώ να ασκηθώ πάλι όσο πληρέστερα γίνεται στο πνεύμα, στους τομείς έκφρασης, στην ολοκληρωμένη ειδολογική πρόταση της Όπερας του Πεκίνου. Προσπαθώ να είμαι αμερόληπτος, ανιδιοτελής κοινωνός πολιτισμικών ικμάδων. Έχοντας στριμώξει τον όποιον δικαιολογημένο ως εκ των πραγμάτων ενθουσιασμό μου σε τρία-τέσσερα ιδεογράμματα της νηφαλιότητας και των παρεμφερών της εννοιών, παραμένω ανοικτός, δηλαδή νηφάλιος στην ιδιότυπη αφήγηση. Έχω έρθει σαφώς προετοιμασμένος. Επειδή δεν υπάρχουν υπότιτλοι σε άλλη γλώσσα, πλην της κινεζικής, μελέτησα την υπόθεση του δράματος από έναν λεπτομερή οδηγό που βρίσκει εύκολα κανείς εδώ. Διασταύρωσα τις πρώτες αυτές πληροφορίες με ό, τι μπόρεσα να βρω από άλλες πηγές, ηλεκτρονικές και μη. Αντιλαμβάνομαι ότι κατ΄ ουσίαν πρόκειται για κεφάλαια μαθητείας στο υβριδικό σώμα του εκκωφαντικού. Εκεί δηλαδή όπου συνυπάρχουν αρμονικά οι όντως θεαματικές επιδόσεις των πολεμικών τεχνών, οι αλυσιδωτές ανατροπές του εύλογου, οι αναβαθμίσεις της ειρωνείας, οι κατισχύσεις των αμφίσημων όρων, οι λαλίστατες αντιπαραθέσεις μιας πηγαίας αθωότητας και μιας, κατ΄ αντιδιαστολή όπως κατά τρόπο αλυσιδωτό προβλέπεται, απροκάλυπτης διαβολής. Οι αλάνθαστες ακροβατικές επιδείξεις, ως σαφέστατες ενδείξεις της ακεραιότητας των αβαρών σωμάτων που αίφνης μπορούν και ίπτανται, χωρίς να τιμωρούνται αμέσως από τη βαρύτητα, υπογραμμίζουν τη σχέση των δρώμενων με την ευλυγισία των συνειρμών, με τη γυμναστική του αφηγηματικού ιδιώματος. Οι λέξεις είναι κι αυτές άμεσες εκδηλώσεις του σώματος. Συνιστούν, εκτός των άλλων, φορείς των αναπόφευκτων διασκελισμών του νοήματος, ενώ παραλλήλως συνιστούν δραστικούς διασκελισμούς του κορμιού. Το εγώ είναι πόδι. Είναι και στέρνο προτεταμένο. Ή αγκώνας που σπρώχνει ξαφνικά την κατάλληλη απόχρωση της τάδε εννοίας. Η αφήγηση αποτελεί σύμπτωμα του λαιμού, των γοφών, των γονάτων ή της μέσης. Οι λέξεις αποτελούν εν ολίγοις τους συριγμούς μιας γνώσης, η οποία μεταδίδεται κυρίως συνθηματικά: οι φθόγγοι λειτουργούν ανεξάρτητα από τη σκηνοθετική πρόθεση. Είναι οι γέφυρες που με μεταφέρουν στην ακρίβεια ενός λαβυρίνθου σημασιών.
Ναι, γίνομαι ξανά παιδί. Θέλω να ξέρω τα πάντα. Ή σχεδόν τα πάντα. Και μάλιστα αμέσως. Eι δυνατόν μαζί με τις όποιες χαρακτηριστικές τους λεπτομέρειες. Επείγομαι να ξέρω τι συμβαίνει γύρω μου. Ιδίως μπροστά μου, πάνω στην πάμφωτη σκηνή. Μαθαίνω να αποστηθίζω νοερά το δευτερόλεπτο του σημαίνοντος. Το παπαγαλίζω συνειδητά. Διαπιστώνω ότι πρέπει να επικοινωνήσω, μιμούμενος κατ’ ανάγκην άγνωστες συλλαβές από την επικράτεια του χάους. Έστω πολύ μικρά δείγματά τους. Εννοώ δυο τρία ψίχουλα από την Όπερα. Έτσι δηλαδή αποφασίζω να πιστεύω. Είμαι σίγουρος, από την έναρξη κιόλας της παράστασης, ότι οι λέξεις που κατακλύζουν στο μεταξύ τον χώρο θέλουν να με παρασύρουν, να με προσδέσουν, όσο πιο γρήγορα μάλιστα γίνεται, στα γριφώδη ή στα απλά μηνύματα που μεταφέρουν ασίγαστα. Ό, τι δηλαδή εισπράττουν φυσιολογικά όλες και όλοι αμέσως και μάλιστα εξ ορισμού. Εκτός βέβαια από μένα. Δεν μπορώ να διερμηνεύσω με πληρότητα κάτι τι το συγκεκριμένο, αλλά μπορώ και ακούω αυτό που κάποια στιγμή θα καταστεί εν τέλει ανακουφιστικά οικείο. Νομίζω ότι αρχίζω αργά αλλά σταθερά να καταλαβαίνω μετρημένους κόκκους νοημάτων χωρίς τη βοήθεια, προς το παρόν, ξεναγού σημείων.
Οι αλλεπάλληλες, σύντομες μεν ριψοκίνδυνες δε μονομαχίες εκπροσώπων του άγραφου δικαίου και του εξόφθαλμα πολυμήχανου αδίκου, αλλά και οι λεπταίσθητες, αέρινες σχεδόν αποχρώσεις των κρίσιμων ερωτικών εξομολογήσεων, συμπληρώνουν με τη σειρά τους τις κύριες θεματικές προτάσεις.
Συνοδεύω αυτή τη φορά μια φίλη από το γειτονικό Τιαντζίν, το επίνειο του Πεκίνου. Μου εξομολογείται ότι δεν παραλείπει να παρακολουθεί συχνά ανάλογες παραστάσεις. Έχοντας πάντα κατά νου τις συναφείς προτροπές του πατέρας της, από τότε που πήγαινε ακόμα στο γυμνάσιο, εκπροσωπεί τη γενιά, η οποία έμαθε πως άραγε είναι εφικτό να μπορεί η ύστερη μαοϊκή απόκλιση να ανανεωθεί, να αναβαθμισθεί, κατά τρόπο ειρηνικό και αποτελεσματικό ταυτόχρονα. Όσο γίνεται περισσότερο, με ταχείς μάλιστα ρυθμούς, κοινωνικά, πολιτικά και βεβαίως οικονομικά. Η ίδια δείχνει να έχει μάθει από καιρό και μάλιστα σε βάθος τα κύρια χαρακτηριστικά της Όπερας, χωρίς να επαίρεται ή να επιδεικνύει το αλάθητο μιας δήθεν επαΐουσας. Ένας από τους λόγους που μου αρέσει να βγαίνω μαζί της, όποτε οι συγκυρίες με φέρνουν εδώ. Δεν χρειάζεται να της πω τι δεν κατανοώ πλήρως ή τι αγνοώ παντελώς από τα όσα συμβαίνουν στην αδιαλείπτως πάλλουσα σκηνή. Φαίνεται να ξέρει από πριν τα μονοπάτια που πρέπει να πάρει ο διάλογός μας για να ολοκληρωθεί η απόλαυση της φάρσας. H πρόνοιά της αποτελεί σημάδι της τύχης που με περιμένει εδώ.
Η υπόθεση του έργου είναι ιδιαίτερα περίπλοκη. Ή απλώς εμένα μου φαίνεται να είναι περίπλοκη, παρά τα όσα διάβασα προηγουμένως. Το απροκάλυπτα αινιγματικό μήπως συνιστά όψη του απλού; Του οριακά πιθανού; Μήπως κι εδώ η εμφανής ουσία του γριφώδους περιέχει αυτούσια τη λύση του μέσα στα παρακλάδια των σημαινόντων του; Η συνέχεια θα δείξει. Η περίτεχνη κι άλλο τόσο παράτυπη αλλοίωση του περιεχομένου μιας επιστολής συνοικεσίου οδηγεί τα πράγματα στα άκρα τους: η προοπτική της ανθρωποκτονίας υφίσταται κάποια στιγμή ως η αιματηρή, πλην όμως αναπόφευκτη λύση των προβλημάτων, τα οποία σωρηδόν έχουν ανακύψει στον μικρόκοσμο, ο οποίος έχει αναδειχθεί μπροστά μας, με ιδιαίτερη, το τονίζω, σκηνική πληρότητα πειθούς. Η δήθεν απόδοση δικαιοσύνης θα ακυρωθεί την τελευταία στιγμή. Οφείλουμε να μπούμε και να βγούμε από το αφήγημα με την ίδια ακριβώς ταχύτητα που μπαινοβγαίνουν στη σκηνή οι ηθοποιοί-ακροβάτες-μίμοι-χορευτές. Αλλιώς έχει χαθεί το στοίχημα: παραμένουμε δηλαδή ξένοι μέσα σε έναν ωκεανό μηνυμάτων. Η αφαίρεση και η διάκριση, ως κειμενικές μηχανές, φαίνεται ότι πράγματι αποδίδουν καρπούς: οι ειδικές αιτιότητες των κινήτρων, οι οποίες παρασύρουν διαδοχικά τα κύρια πρόσωπα του έργου, αποκαλύπτονται στην ώρα τους. Η οικονομία της Όπερας είναι εν ολίγοις η οικονομία ενός ιδιαίτερα δυναμικού γίγνεσθαι.
Οι διπλανοί μου, αλλά και πολλοί άλλοι, συμμετέχουν ως μέλη ενός άτυπου, αλλά εμφανώς ενεργού χορού. Τα γέλια, τα σχόλια, ακόμη και οι παραινέσεις τους ενίοτε ενισχύουν μάλλον παρά αποθαρρύνουν την αυτοπεποίθηση όλων των φορέων του κωμικοτραγικού, οι οποίοι, σημειωτέον, υποδύονται, όπως μαθαίνω, πολλούς ρόλους διαδοχικά. Οι ραγδαίες αλλαγές των εντυπωσιακών πράγματι από κάθε άποψη ενδυμασιών συντονίζονται, εννοείται, τόσο με τις απότομες, όσο και με τις ήπιες στροφές της όλης δράσης. Έχω στο μεταξύ επιχειρήσει να ανταποκριθώ ως και στις διακυμάνσεις του επί σκηνής γλωσσικού σλάλομ. Κι είναι, οφείλω να το καταθέσω, συχνότατες. Αρκεί όμως η παραμικρή λεπτομέρεια για να με κρατήσει συντονισμένο στην εξέλιξη του δράματος. Αντιλαμβάνομαι ότι δεν έχω απιστήσει, ότι δεν έχω εγκαταλείψει την προτεινόμενη σημασιολογική τάξη. Συμβουλεύομαι βέβαια τη φίλη μου, μόλις καταλάβω ότι μάλλον κινδυνεύω να χαθώ μέσα στις ατραπούς των μεταφορών και των αινιγμάτων της υπόθεσης αυτής της τυπικής, για τα σινικά δεδομένα, ιλαροτραγωδίας. Οι καταγωγικές εντάσεις κάποια στιγμή όμως εμφανώς ελαττώνονται. Φαίνεται ότι πλησιάζουμε πλησίστιοι στο τέλος της παράστασης. Και μαζί με την αίσθηση αυτή, η εντύπωση ότι όντως ευνοήθηκα, ότι τελικά όχι μόνο δεν με απέρριψε, αλλά με κράτησε κοντά της η αλληλουχία των λειτουργικών προτάσεων της αντίστασης, της ανυποχώρητης αντίστασης στην αρχετυπική σοβαροφάνεια του κλασικού θεάματος. Αναμφισβήτητα, ένα από τα δώρα της νύχτας (μου).
