Ελένη Βακαλό: η επίσκεψη, το συν-κείμενο

                                  «Ο ποιητής είναι το πνεύμα της ανάμνησης»
———Σέρεν ΚΙΡΚΕΓΚΟΡ

Εκδοχή προλεγομένων: η άμεση παράθεση ελάχιστων στοιχείων αβρότητας. Συνιστούν ενδεικτικά τεκμήρια μιας καθόλα έμπρακτης, δηλαδή γραπτής συναντίληψης. Εκείνη άλλωστε, το 1977, είναι ήδη 56 ετών κι εγώ 22. Η αλληλο-έκφραση παραπέμπει εν προκειμένω σε τελετή. Έτσι η επικοινωνία δικαιώνεται: οι λέξεις αποκτούν την αναμενόμενη πρόσθετη βαρύτητα. Κομίζουν ομολογουμένως κάτι σημαίνον. Πρόχειρα ας το αποκαλέσω σύμπνοια. Εν συντομία λοιπόν:

Η αλληλογραφία ως αποταμιευμένη έλξη: τότε ακριβώς που η αλφάβητος των μεταφορών, η στρατηγική των αντιθετικών προσδιορισμών ή και των απρόοπτων, των εμφανώς εξωλογικών σχημάτων διατύπωσης άρχιζε να μου δείχνει τη σκοπιμότητά της, η ανταλλαγή επιστολών σηματοδοτούσε πρόνοια. Ήταν η αρχή της διέλευσης, της δεξίωσης του φαντασιακού ως αυθεντικού στοιχείου μιας εξόφθαλμα εξωστρεφούς συμπεριφοράς. Ως μέσου ερμηνείας του κόσμου. Στη συγκεκριμένη πρόταση της Ελένης Βακαλό διείδα πράγματι εγκαίρως και την άλλη δυναμική προοπτική. Ήταν το ζήτημα της ολοκλήρωσης της ποιητικής πρότασης με τη συνειδητή χρήση των ικανών και αναγκαίων ουσιαστικών. Διεπίστωνα ότι τα ευάγωγα ουσιαστικά πειθαρχούσαν εξ ορισμού στη νόηση. Τα ίδια θα μπορούσαν να ήταν «είτε πράγματα, τα κατηγορήματά τους, οι μορφές τους, οι σχέσεις τους, είτε ενέργειες, καθώς και οι μορφές και οι σχέσεις των ενεργειών», για να παραλληλίσω εκ των υστέρων τις χρήσεις αυτές με την κατηγοριοποίηση εκείνη των ιδιοτήτων του λόγου, όπως πηγάζει από τις σπινοζικές μελέτες και έρευνες    
Ήταν τα χρόνια που φοιτούσα στο Νομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ: η κυριολεξία θριάμβευε εκ προοιμίου στις σελίδες, τις οποίες όφειλα να απορροφήσω, σε τακτικά μάλιστα χρονικά διαστήματα. Η εξοικείωση με τον λιτό, ανθρωποκεντρικό λόγο της ποιήτριας αυτής ήταν συνεπώς υπόθεση λίγου σχετικά χρόνου. Η προσωποπαγής, πλην όμως ευάγωγη λογική της ήταν το υπόστρωμα του διαβήματός της. Όπως συμβαίνει φέρ’ ειπείν στην εισαγωγική σελίδα του έργου της με τίτλο Του κόσμου, που εκδόθηκε το 1978:«Έβλεπα που η οικογένειά μου μεγάλωνε, σ' όλα τα μέρη της γης άπλωνε κι απ' όλα τα μέρη της γης ειδήσεις σα λάβαινα γι' αγαπητά μου έμοιαζε πρόσωπα μάθαινα, όμοια με μένα στα πάθη τους και σε όσα θα χαίρονταν, με αίμα δικό μου δικοί μου γινήκανε άνθρωποι /κι αποφάσισα γι' αυτούς γιατί να μη γράψω;». Στη συνέχεια διάβαζα το «Ποίημα  διδακτικό» ως να ήταν περίληψη δικανικής συλλογιστικής. Η κλιμάκωση υποστηριζόταν από ένα υπόρητο σύστημα κανόνων σύνθεσης. Το ρήμα στοχεύει στην καρδιά του σημαινομένου. Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων θύμιζε τη στοχαστική απόκλιση των μυστικών της Ανατολής. Η παράγραφος της φύσης παρέπεμπε και παραπέμπει στο περιώνυμο αίτημα της συγκλήρωσης των πάντων εν αγαθώ. Το κειμενικό σύμπαν με αφορούσε. Μπορούσα μάλιστα να το διαχειριστώ ανα-στοχαστικά.
Εννοώ κατά λέξη τα εξής: «Μια ιστορία ζωής σαν ιστορία της γης, αν ήτανε δύσκολη κι εύφορη, είναι / Τι λέω εύφορη – όχι πιστεύοντας περισσότερο σε έργα ανθρώπων παρά στους ανθρώπους; /Πώς έμαθε η γη με τον κόσμο επάνω της, τελειώνοντας η ανάπτυξη, στην άκρη κλαδιών φρούτα να δίνει / Και κείνο που θα πω που μου φαίνεται πιο δύσκολα το έμαθα απ’ όλα / Και δαίμονας και άγγελος, έτσι γεννιέσαι, να είσαι άνθρωπος το μαθαίνεις / Και επειδή θέλω όχι μόνον αγάπη αλλά και τιμή δίνοντας όπως σε συγγενείς μακρινούς έστω αν δυστυχήσουν κοντά τους πρέπει εκείνη την ώρα να είσαι / γιατί κοντά συμφορές είναι σε όλους / έτσι θ’ αρχίσω». O αριθμός δύο: η διφυής φύση του καθόλα υπαρκτού, του καθόλα απτού, αλλά και του εμφανώς φαντασιακού ταυτοχρόνως προσώπου. Μελετώντας σχεδόν σχολαστικά, την ίδια περίοδο, τη γλώσσα των Γερμανών, με σταμάτησε εκείνη η απροσδόκητη και γι΄ αυτό διάσημη ομολογία, όπως κατατίθεται στο στίχο 1112 του Φάουστ: «Δύο ψυχές κατοικούν, αλλοίμονο! στο στήθος μου»: “Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust”. Πίστεψα ότι η Ελένη Βακαλό έθιγε εμμέσως πλην σαφώς το ζήτημα όχι ακριβώς της σχάσης του Εγώ, της διχοτόμησης (Entzweiung) αλλά της αντιπαλότητας του Εγώ και του ασύνειδου απωθημένου. Διάβαζα ήδη τα ποιήματά της ως να ήταν επιφάνειες λιμνών όπου έπλεαν τα αναβαθμισμένα μηνύματα.

«Είναι συνετό να έχουμε κάποιον να μας θυμίζει ότι οι ιδέες μας δεν είναι τα πράγματα».
Ο Ζίγκμουντ ΦΡΟΫΝΤ (εννοώντας τον ΝΙΤΣΕ)

Πρώτα η ημερομηνία: «Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1952. Μετά το ποίημα που τιτλοφορείται «Το Δάσος»: «Η εξομολόγησή μου για πρώτη φορά/Ας γραφεί με το αληθινό όνομα της / Εξομολόγηση / Και όχι καθόλου προσπάθεια ποιητική / Αφού έτσι πρέπει / Να πονέσω / Ακόμα πιο πολύ / Γι’ αυτό / Μπορούσα να αμύνομαι / Τώρα το λέω μοναξιά / Σχετικά προσθέτω στις αναμνήσεις μου πως είχα κάποτε ένα σκυλί. / Σκεφτόμουνα πως δε θα ήτανε τίποτα πιο ωραίο απ’ το να είσαι σκυλί. / Έτσι όπως τα χτυπάς και υποτάζονται. / Είναι αρκετός καιρός. / Κι όσο γι’ αυτά που σας άφησα / Σήμερα / Να υπονοηθούν / Δεν είναι από αγάπη / Το θέλησα / Γιατί στο δάσος βουλιάζει κανείς / Μόνο για να μπορέσω / Από κάπου να βγω / (Στιγμή μεγάλης αναπνοής) / Αυτό το ποίημα / Είναι η τελευταία μου επαναστατική πράξη / Πριν υποκύψω / Στων αλλοφύλων τις συμβουλές». Η ενότητα πράξης – ιδέας: το ποίημα στέκεται ανάμεσα στους δυο αυτούς πόλους και πάλλει. Στο ίδιο πλαίσιο ακούγεται καθαρά η ανάλογη εκτίμηση βάθους, όπως καταγράφεται ευθέως στη Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας του Κορνήλιου Καστοριάδη: ήτοι «ο άνθρωπος δεν είναι ένα λογικό ζώο, όπως το βεβαιώνει ο παλαιός κοινός τόπος. Ούτε όμως είναι ένα άρρωστο ζώο. Ο άνθρωπος είναι ένα τρελό ζώο ( που στην αρχή είναι τρελό) και που, γι΄ αυτό επίσης τον λόγο, γίνεται ή μπορεί να γίνει λογικό. Το σπέρμα της ratio περιέχεται επίσης στην ολοκληρωτική τρέλα του πρώτου αυτισμού. Μια ουσιαστική διάσταση της θρησκείας, δεν χρειάζεται να το υπομνήσουμε, αλλά και μια ουσιαστική διάσταση της φιλοσοφίας και της επιστήμης απορρέουν από αυτό». Η Ελένη Βακαλό ανταποκρίνεται στη διερεύνηση της φύσης του άλλου με υποδειγματική πάντα ετοιμότητα. Το ποίημα είναι συχνά πυκνά το απόφθεγμα της ώσμωσης με το κεκρυμμένο. 
Αργότερα μου δόθηκε η ευκαιρία να συνδυάσω τα προαναφερόμενα με ορισμένες αρχές, οι οποίες απαντούν στις Λέξεις και τα Πράγματα του Μισέλ Φουκώ, όπως π. χ. και οι εξής: «τα λόγια, τα γραπτά, γεννιούνται από το μηχανισμό, όχι από κάποια ανθρώπινη φύση∙ έτσι, εκεί όπου υπάρχει σημείο, δεν μπορεί να υπάρχει ο άνθρωπος∙ εκεί όπου κάνουμε τα σημεία να μιλούν, ο άνθρωπος πρέπει να σωπαίνει». Η ακριβής επαναφορά εντοπίζεται είκοσι χρόνια μετά, δηλαδή το 1978 στην προαναφερόμενη συλλογή Του κόσμου. Παραπέμπω κατά λέξη στο «Δάσος, σελίδα 21»: «Σχετικά προσθέτω στις αναμνήσεις μου πως είχα κάποτε ένα σκυλί. Σκεφτόμουνα πως δεν θα ήτανε τίποτα πιο ωραίο απ’ το να είσαι σκυλί. / Έτσι όπως τα χτυπάς κι υποτάζονται»: συγκρατώ κι εδώ την αυτούσια επανάληψη, την οριακή εμμένεια σε θέματα-φετίχ. Η ταύτιση επίσης με το συμβολικό παρείχε το έναυσμα του περαιτέρω σχολιασμού της ποιητικής πολιτικής της Ελένης Βακαλό. Ο γόνιμος διάλογος ανήκε ασφαλώς στα δώρα εκείνων των συγκυριών. Συγκρατώ, επίσης για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής, ότι δέκα χρόνια ακριβώς πριν, δηλαδή το ιδιαίτερα κρίσιμο για τα ευρωπαϊκά πράγματα 1968, στη Διαφορά και επανάληψη, την κύρια δηλαδή διδακτορική διατριβή του, ο Ζιλ Ντελέζ, υποστήριζε θερμά την ανανέωση τόσο της λειτουργίας, όσο και της ριζοσπαστικής διερμηνείας της εννοιολογικής παρακαταθήκης στο σύνολό της. Έστω εξ όνυχος τα εξής; «Φτιάχνω, ξαναφτιάχνω και καταστρέφω τις έννοιές μου με βάση έναν κινούμενο ορίζοντα, ένα κέντρο διαρκώς αποκεντρωμένο, μια περιφέρεια αέναα εκτοπισμένη που τα επαναλαμβάνει και τα διαφοροποιεί». Εξού και η κατάθεση δημιουργικού ήθους στο Τραγούδι της αναπνοής «Μου ήρθε παράδεισο να περιγράψω καθώς εδώ θυμήθηκα / πνοή μονάχα η γλώσσα πως ήτανε / Η πρώτη των ανθρώπων» (ό.π). Η γραφή ανακαλεί και πάλι εδώ την πεμπτουσία του ζείδωρου στοιχείου της φαντασιακής διάχυσης. Το είναι δείχνει επάρκεια. Οι ισορροπίες διατηρούνται: οι στίχοι είναι φορείς απόλαυσης.

^{ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ}

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, μετάφραση: Σωτήρης Χαλικιάς, Κώστας Σπαντιδάκης και Γιούλη Σπαντιδάκη, Κέδρος 2010
Σέρεν Κίρκεγκορ, Η επανάληψη, ο κύκλος της επανάληψης, επαναλαμβάνοντας την επανάληψη, εισαγωγή - μετάφραση – σχόλια: Σοφία Σκοπετέα, Παπαζήσης 1981
Ζιλ Ντελέζ, Διαφορά και επανάληψη, εισαγωγή - μετάφραση: Κωνσταντίνος Β. Μπουντάς, Εκκρεμές 2019
Μισέλ Φουκώ: Οι Λέξεις και τα Πράγματα, μετάφραση: Κωστής Παπαγιώργης, Γνώση 2008