ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ελένη Βακαλό

Επιμέλεια αφιερώματος: Μαρία Κακαβούλια / Άντεια Φραντζή

Φωτ. αρχεία Α. Εμπειρίκου, Μ. Κακαβούλια, Μ. Φραγκόπουλου, Χάρτη.
Nτοκουμέντα: Αρχείο Γ. Ζεβελάκη, Princeton University Library (Helenē Vakalo Papers)

ΕΛΕΝΗ ΒΑΚΑΛΟ
100 χρόνια από τη γέννησή της

Γεννήθηκε το 1921 στην Κωνσταντινούπολη, το γένος Σταυρινού, με καταγωγή από τα Δωδεκάνησα (Νίσυρος). Η οικογένεια εγκαταστάθηκε το 1922 στην Αθήνα (Πατήσια) όπου και μεγάλωσε. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1940-1945) και το 1948 έφυγε για το Παρίσι όπου παρακολούθησε σεμινάρια Iστορίας της Tέχνης στη Σορβόννη. Το 1944 παντρεύτηκε τον ζωγράφο-σκηνογράφο Γιώργο Βακαλό (1902-1991). Ο γιος τους Μάνος Βακαλό (1946-2000) ήταν διακεκριμένος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν (ΗΠΑ).
H Eλένη Βακαλό εργάστηκε ως Κριτικός Τέχνης στην εφημερίδα Τα Νέα (1952-1974) (με διακοπή στην περίοδο της δικτατορίας) και ως Κριτικός Τέχνης την πρώτη περίοδο εκδόσεως του περιοδικού Ζυγός (1955-1967). Είχε τακτική εκπομπή για την Τέχνη στην Ελληνική Ραδιοφωνία (1954-1957 και 1977-1978). Με τον Γιώργο Βακαλό, τον Παναγιώτη Τέτση και τον Φραντζή Φραντζισκάκη ίδρυσαν τη Σχολή «Βακαλό» όπου, μέχρι το 1990 δίδασκε Ιστορία της Τέχνης και Στοιχεία Οπτικής Αντίληψης. Από το 1994 ήταν μέλος του Δ.Σ. της Εθνικής Πινακοθήκης. Συνεργάστηκε με άρθρα και δοκίμια σε πολλά περιοδικά. Έδωσε πολλές διαλέξεις και σεμινάρια. Υπήρξε μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Λογοτεχνών και της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών. Εξέδωσε 14 ποιητικές συλλογές από το 1945 έως το 1997 και τρεις συγκεντρωτικές εκδόσεις των ποιημάτων της. Μεταφράσεις ποιητικών έργων της έχουν δημοσιευτεί σε πολλές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ρωσικά) κυρίως σε ποιητικές ανθολογίες και σε λογοτεχνικά περιοδικά. Έγραψε πολλά βιβλία περί Τέχνης (ιστορίας και θεωρίας), άρθρα, μικρά και μεγάλα, προλόγους, εισαγωγές, παρουσιάσεις σε βιβλία τέχνης, καταλόγους και λευκώματα  διαφόρων καλλιτεχνών. Πέθανε στην Αθήνα το 2001. Τιμήθηκε με το Α´ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή Ιστορία και Γεγονότα της Κυρα Ροδαλίνας (1991), με το Βραβείο Δοκιμίου της Ακαδημίας για το δίτομο έργο της «Κριτική Εικαστικών Τεχνών, (1997). Αναγορεύθηκε Επίτιμος Διδάκτορας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (1998) και Επίτιμος Διδάκτορας  του   Πανεπιστημίου του Derby (Αγγλία 2000).

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΕΝΗΣ ΒΑΚΑΛΟ

ΠΟΙΗΣΗ: Θέμα και Παραλλαγές, Ίκαρος 1945 • Αναμνήσεις από μια Εφιαλτική Πολιτεία, Αθήνα 1948 • Στη Μορφή των Θεωρημάτων, Αθήνα 1951 • Το Δάσος, Καραβίας 1954 • Τοιχογραφία, Οι φίλοι της λογοτεχνίας 1956 • Ημερολόγιο της Ηλικίας, Δίφρος 1958 • Περιγραφή του Σώματος, Δίφρος 1959 • Η Έννοια των Τυφλών, Αθήνα 1962 • Ο Τρόπος να Κινδυνεύουμε, Αθήνα 1966 • Γενεαλογία/Genealogy, Έξετερ (Aγγλία), The Rougemont Press 1971 • Του Κόσμου, Κέδρος 1978 • Πριν από το Λυρισμό [συγκεντρωτική έκδοση], Συμείον 1981 • Οι Παλάβρες της κυρά Ροδαλίνας, Ύψιλον 1984 • Γενεαλογία/Του Κόσμου [συγκεντρωτική έκδοση], Ύψιλον 1990 • Γεγονότα και Ιστορίες της κυρα-Ροδαλίνας, Ύψιλον 1990 (Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης, 1991) • Το Άλλο του Πράγματος. Ποίηση 1954-1994 [συγκεντρωτική έκδοση], Νεφέλη 1995 • «Το Θαύμα» Ποίηση 3 (Άνοιξη) 3-11, 1994 • Επιλεγόμενα, Νεφέλη 1997.

Αδημοσίευτα ποιητικά και πεζά κείμενα: Είχαμε πρόσβαση στο αρχείο της Ελένης Βακαλό στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Πρίνστον, με την άδεια του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πρίνστον και της Βιβλιοθήκης, που έχουν τα πνευματικά δικαιώματα. Το αρχείο της Ελένης Βακαλό δωρήθηκε από την ποιήτρια στο Seeger Center for Hellenic Studies το έτος 2000. Βλ. Princeton University Library, Helenē Vakalo Papers, finding aid: https://findingaids.princeton.edu/collections/C0835

ΔΟΚΙΜΙΑ – ΜΕΛΕΤΕΣ: Εισαγωγή σε θέματα ζωγραφικής, Αθήνα, ΣΣΚΤ 1960 • 12 μαθήματα για τη σύγχρονη τέχνη, Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο «Ώρα», 1973 • Η έννοια των μορφών. Ανάγνωση της τέχνης, Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο «Ώρα», 1975 • Ρυθμοί και όροι της ευρωπαϊκής τέχνης, 1980 • Η φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Ελλάδα, τ. 1: Αφαίρεση, 1981· τ. 2: Εξπρεσιονισμός-Υπερρεαλισμός, 1982· τ. 3: Ο μύθος της ελληνικότητας, 1983· τ. 4: Μετά την αφαίρεση, 1984, Κέδρος 1981-1984 • Από την πλευρά του θεατή, Κέδρος 1989 • Η απώλεια της μορφής μέσα στο χώρο. Μάκης Θεοφυλακτόπουλος, Γιάννης Αδαμάκος, Μαριγώ Κάσση, Μιχάλης Μανουσάκης, Τάκης Μαντζαβίνος, Γιάννης Τζερμιάς, 1994 • Γιώργος Βακαλό. Το θέλγητρο της γραφής, Γκαλερί Νέες Μορφές, 1994 • Κριτική Εικαστικών Τέχνων (1950-1974), επιμ. Όλγα Δανιηλοπούλου, (2 τόμοι), Κέδρος 1996 • Μοντέρνο-μεταμοντέρνο, συνδέσεις και αποστάσεις, Έκδοση της Σχολής Βακαλό 2001.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ: «Ξένη Ανθολογία: Ελένη Βακαλό-Marianne Moore», Καινούργια Εποχή (άνοιξη 1958), σσ. 211-22.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ:

• «Ελένη Βακαλό: [Τέσσερες από-κρίσεις]», περ. Φωνή-εν, Ε (Μάρτ.-Νοέμβρ.) 66-70, 1980
• «Σε β πρόσωπο. Μια συνομιλία της Ελένης Βακαλό με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο», Η λέξη, 15 (Ιούνιος) 395-399, 1980
• Συνέντευξη στην τηλεοπτική εκπομπή της ΕΤ1 Παρασκήνιο (22.2.1984)
• Συνέντευξη στην τηλεοπτική εκπομπή της ΕΤ2 Μονόγραμμα (20.9.1985)
• «Συνέντευξη  με την Ελένη Βακαλό», περ. Διαβάζω 139, σς.  64-70, 1986
• Συνέντευξη στον Μ. Μήτρα στην τηλεοπτική εκπομπή της ΕΤ2 Βιβλιόραμα (25.9.1990)
• [Ελένη Βακαλό: ραδιοφωνική συνέντευξη στο Γ´ Πρόγραμμα της ΕΡΑ 3 στην εκπομπή του Μ. Μήτρα «Τελετές προετοιμασίας» (10.4.1992).
• «Συνομιλία της Ελένης Βακαλό με τους Α. Σκιαθά,  Γ.Η. Παππά και Μ. Κακαβούλια», Ελί-τροχος 6 (καλοκαίρι) 9-16, 1995.
• «Ελένη Βακαλό: Συνέντευξη», περ.  Διαβάζω, τχ. 35, 1995, σσ. 1 42-47
• «Συνέντευξη», στο: Μισέλ Φάις, Φωνές της Γραφής: 32 συγγραφείς αυτοβιογραφούνται, Υπουργείο Πολιτισμού, Στέγη Καλών Τεχνών και Γραμμάτων 1997 [σειρά ψηφιακών δίσκων, αριθμός 1].
• Συζήτηση με τον Μάνο Στεφανίδη στην εκπομπή της ΕΤ2  Φανταστικό Μουσείο [9.1.1998].
• «Όλα όσα έκανα τα αγαπούσα». Συνέντευξη στην Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή (13.12.1998).
• «Η Ελένη Βακαλό μιλάει για τη σύγχρονη τέχνη και το χώμα που την τρέφει»  Η Καθημερινή  (14.5.2000).
  

Εκδηλώσεις - Αφιερώματα

• 1^ο Συμπόσιο κριτικής της τέχνης με θέμα «Κεντρομόλες και φυγόκεντρες τάσεις. Μέθοδοι και ρόλοι της Κριτικής» αφιερωμένο στη μνήμη της Ελένης Βακαλό. Διοργάνωση: Ελληνική Εταιρεία Τεχνοκριτών, Σχολή Βακαλό, ΥΠΠΟ και Ινστιτούτο Γκαίτε. Χώρος: Ινστιτούτο Γκαίτε, 7-8 Δεκεμβρίου, 2002.

• Έκθεση με τίτλο «Ελένη Βακαλό: η ποιητική του λόγου», στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης (πρώην γκαλερί Νέες Μορφές)· περιελάμβανε αποσπάσματα από τις μελέτες της Ελένης Βακαλό για την τέχνη, συνεντεύξεις της γύρω από την σύγχρονη ελληνική τέχνη και φωτογραφικό υλικό (Νοέμβριος 2011).

• 2^ο «Διεθνές Συμπόσιο Ελένη Βακαλό» αφιερωμένο στη μνήμη της και στο ποιητικό, θεωρητικό και παιδαγωγικό της έργο. Διοργάνωση: Κολλέγιο Βακαλό Art & Design, Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Τέχνης (AICA Hellas). Μουσείο Μπενάκη, 2 Δεκεμβρίου 2011.

• Αφιέρωμα στην Ελένη Βακαλό στα πλαίσια των μηνιαίων ποιητικών συναντήσεων «Με τα λόγια (γίνεται)» με αφορμή την συμπλήρωση 95 χρόνων από την γέννησή της και 15 χρόνων από τον θάνατό της. Θέατρο της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, Τετάρτη 7 Δεκεμβρίου 2016, 19:30.

Αφιερώματα περιοδικών

• Ελί-τροχος. Αφιέρωμα Ποίηση: Ελένη Βακαλό, τχ. 6 
(Καλοκ. 1995). Συνεργάζονται: Μανόλης Αναγνωστάκης, Ηλίας Λάγιος, Άρτεμις Λεοντή, Μαίρη Γιόση, Μαρία Κακαβούλια, Ανδρέας Κίτσος Μυλωνάς, κ.ά.

• The Athens Review of Books, τεύχος 27, Μάρτιος 2012. Αφιέρωμα στην Ελένη Βακαλό. Συνεργάζονται: Μαρία Κακαβούλια (Το άλλο της γλώσσας - Για την ποίηση της Ελένης Βακαλό), Έφη Στρούζα (Το όραμα της "απελευθερωμένης σκέψης" – Μια προσέγγιση στο θεωρητικό έργο της Ελένης Βακαλό), Κάρεν Έμεριχ (Ο ορατός κόσμος της Ελένης Βακαλό και η οπτική ποιητική της μετάφρασης).

• The book’s journal, τεύχος 99, Ιούνιος 2019.  Παναγιώτης Ιωαννίδης (Ελένη Βακαλό: 65 χρόνια μετά Το Δάσος). Συνεργάζονται: Μαίρη Γιόση, Άννα Γρίβα, Δήμητρα Κωτούλα, Όλγα Παπακώστα, Χρήστος Σιορίκης, Μαρία Τοπάλη.