Ο Μίλτος Σαχτούρης και το δραματικό παιχνίδι των χρωμάτων

Κοι­τά­ζο­ντας τα ποι­ή­μα­τα του Μίλ­του Σα­χτού­ρη, εύ­κο­λα δια­κρί­νου­με τα στοι­χεία που χω­ρί­ζουν τις συν­θέ­σεις της ηλι­κια­κής του ωρι­μό­τη­τας από το πα­λαιό­τε­ρο έρ­γο του, δια­μορ­φω­μέ­νο κα­τά τη διάρ­κεια των τριών πρώ­των με­τα­πο­λε­μι­κών δε­κα­ε­τιών: από τη Λη­σμο­νη­μέ­νη (1945) μέ­χρι και Το σκεύ­ος (1971). Από τα 29 ως και τα 52 του χρό­νια ο ποι­η­τής θα κι­νη­θεί ανά­με­σα στις συ­μπλη­γά­δες που επι­φύ­λα­ξε η Ιστο­ρία στην επο­χή του, εγ­γρά­φο­ντας την αι­μα­τη­ρή της πραγ­μα­τι­κό­τη­τα σε μιαν ευ­θύς εξαρ­χής τε­θλα­σμέ­νη γραμ­μή. Ως υπερ­ρε­α­λι­στής του με­τα­πο­λέ­μου, ο Σα­χτού­ρης απο­φεύ­γει τα γλωσ­σι­κά παι­χνί­δια και τις μυ­στι­κι­στι­κές τά­σεις των προ­κα­τό­χων του, πιά­νο­ντας από πο­λύ νω­ρίς επα­φή με τον δρα­μα­τι­κό λό­γο του εξ­πρε­σιο­νι­σμού. Το χρώ­μα και οι κα­θα­ρές με­τα­φο­ρές που χρη­σι­μο­ποί­η­σαν εν εκτά­σει οι εξ­πρε­σιο­νι­στές, λί­γο προ­τού ανα­λά­βει δρά­ση ο υπερ­ρε­α­λι­σμός, σε συν­δυα­σμό με το ει­κα­στι­κό άνοιγ­μα το οποίο επι­χεί­ρη­σαν ζω­γρά­φοι όπως ο Κα­ντίν­σκι, ο Κλέε, ο Βαν Γκογκ και ο Μουνκ, θα γί­νουν το έδα­φος επί του οποί­ου θε­με­λιώ­νει ο Σα­χτού­ρης το δρα­μα­τουρ­γι­κό και το ηθι­κό ποι­η­τι­κό του σύ­στη­μα. Οι ει­κό­νες, τα σύμ­βο­λα και οι μύ­θοι παί­ζουν κα­θο­ρι­στι­κό ρό­λο στην ποί­η­ση κι έχουν ση­μα­δέ­ψει επα­νει­λημ­μέ­να την ιστο­ρία της, τό­σο στην Ελ­λά­δα όσο και στο εξω­τε­ρι­κό: εί­ναι τα μέ­σα που χρη­σι­μο­ποιούν οι ποι­η­τές για να απο­μα­κρυν­θούν από τη φι­λο­σο­φία ή τις επι­στή­μες και να έρ­θουν κο­ντά στη μου­σι­κή και τη ζω­γρα­φι­κή. Ο Σα­χτού­ρης δεν δια­τη­ρεί ιδιαί­τε­ρη σχέ­ση με τον μύ­θο, αλ­λά δου­λεύ­ει πο­λύ με τις ει­κό­νες και τα σύμ­βο­λα. Πα­ρο­μοί­ως, οι στί­χοι του δεν συν­δέ­ο­νται στε­νά με τη μου­σι­κή (μο­λο­νό­τι το στοι­χείο της έρ­ρυθ­μης εκ­φο­ράς πα­ρα­μέ­νει πα­ρόν), αλ­λά θυ­μί­ζουν έντο­να τη ζω­γρα­φι­κή και τις πλα­στι­κά σχε­δια­σμέ­νες επι­φά­νειές της. Ας μην ξε­χνά­με τι έχει πει ο ίδιος επ’ αυ­τού, σε μια συ­νέ­ντευ­ξη την οποία έδω­σε προ πολ­λών ετών στην Κυ­ρια­κά­τι­κη Ελευ­θε­ρο­τυ­πία: «Η ζω­γρα­φι­κή με βο­ή­θη­σε πο­λύ στην ποί­η­σή μου. Ορι­σμέ­να ποι­ή­μα­τα βγή­καν από ορά­μα­τα ζω­γρά­φων που εί­χα δει και από ει­κό­νες εν γέ­νει. Αν δεν ήμουν ποι­η­τής, θα ήθε­λα να ήμουν ζω­γρά­φος. Αυ­τά που ζω­γρα­φί­ζω εγώ εί­ναι ποι­ή­μα­τα. Δεν εί­ναι ζω­γρα­φιές. Εί­ναι ξε­σπά­σμα­τα. Το χαρ­τί πά­νω στο οποίο σχε­διά­ζω, σχί­ζε­ται σχε­δόν από την πί­ε­ση του μπικ».

Ι

Με τα χρώ­μα­τα και τις ισχυ­ρές με­τα­φο­ρές (με­τα­φο­ρές που σβή­νουν αμέ­σως και το τε­λευ­ταίο ρε­α­λι­στι­κό τους ίχνος), ο ποι­η­τής σκη­νο­θε­τεί υπο­βλη­τι­κά τα πρό­σω­πά του, βυ­θί­ζο­ντάς τα στο πα­ρά­λο­γο και στην πα­ρά­νοια. Η έντα­ση των με­τα­φο­ρών και η έξαρ­ση των χρω­μά­των, που θυ­μί­ζουν την αδια­φο­ρο­ποί­η­τη, συ­μπα­γή πυ­κνό­τη­τα της μπο­γιάς, απο­κα­λύ­πτουν έναν πα­ρά φύ­σιν κό­σμο: τον κό­σμο που προ­έρ­χε­ται από το μα­κε­λειό του Β’ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου και του Εμ­φυ­λί­ου, έναν κό­σμο για τον οποίο το μό­νο που μπο­ρεί να κά­νει η ποί­η­ση εί­ναι να τον διορ­θώ­σει επί τα χεί­ρω:

Κι ακό­μα:

ΙΙ

Φτά­νο­ντας σε προ­χω­ρη­μέ­νη ηλι­κία, ο Σα­χτού­ρης θα απο­μα­κρυν­θεί εμ­φα­νώς από το κλί­μα της νιό­της και της πρώ­της του ωρι­μό­τη­τας. Τα βι­βλία που κυ­κλο­φο­ρούν με­τά την πτώ­ση της δι­κτα­το­ρί­ας, από τα Χρω­μο­τραύ­μα­τα (1980) μέ­χρι και το Ανά­πο­δα γυ­ρί­σαν τα ρο­λό­για (1998), μοιά­ζουν με ένα εί­δος απο­χαι­ρε­τι­σμού στο ποι­η­τι­κό πα­ρελ­θόν, με μιαν από­τι­ση φό­ρου τι­μής σε όσα προη­γή­θη­καν και δεν πρό­κει­ται πλέ­ον να επα­να­λη­φθούν. Ο Σα­χτού­ρης πα­ρα­κο­λου­θεί τώ­ρα εξ απο­στά­σε­ως τον αλ­λο­τι­νό εαυ­τό του, επι­βάλ­λο­ντας στην ποι­η­τι­κή αρ­χι­τε­κτο­νι­κή του μια δι­πλή απο­γύ­μνω­ση: απο­γύ­μνω­ση τε­χνο­τρο­πί­ας, αλ­λά και απο­γύ­μνω­ση από κά­θε έν­νοια του συλ­λο­γι­κού, που θα οδη­γή­σει έτσι σε μιαν αδρά εκ­πε­φρα­σμέ­νη ατο­μι­κό­τη­τα. Πε­ρι­στέλ­λο­ντας δρα­στι­κά την εξ­πρε­σιο­νι­στι­κή λει­τουρ­γία των ει­κό­νων του, ο ποι­η­τής απο­σπά τους ήρω­ές του από το πλαί­σιο του υπερ­βα­τι­κού και του πα­ρα­λό­γου, για να τους ρί­ξει σε ένα πο­λύ πιο χει­ρο­πια­στό πε­ρι­βάλ­λον. Οι πα­ρά­ται­ρες, αν όχι και εκτρω­μα­τι­κές, μορ­φές της ανα­τρε­πτι­κής μυ­θο­λο­γί­ας των νε­α­νι­κών του ποι­η­μά­των, βα­σι­σμέ­νες στη λει­τουρ­γία της αλ­λη­γο­ρί­ας και του συμ­βό­λου, θα αντι­κα­τα­στα­θούν εδώ από ένα το­πίο εν­θύ­μη­σης και εξο­μο­λό­γη­σης. Οι κόκ­κι­νες ρό­δες, τα άσπρα κο­ρί­τσια και τα μαύ­ρα φα­ντά­σμα­τα, που θα κυ­ριαρ­χή­σουν ως το Σκεύ­ος στην ει­κο­νο­ποι­ία του, θα με­τα­τρα­πούν σε απτές, με­τά βί­ας με­τα­φο­ρι­κές οντό­τη­τες: μια σκο­τει­νή γω­νιά που ατε­νί­ζει το κε­νό, ένα θα­να­τε­ρό φά­σμα που ταυ­τί­ζε­ται με μιαν ασπρο­ντυ­μέ­νη κο­πέ­λα, μια ομά­δα από πι­τσι­ρι­κά­δες που φο­ρούν τα κου­ρέ­λια τους σαν ακρι­βά κο­στού­μια, αλ­λά κι ένας όγκος από γκρί­ζα κύ­μα­τα που κα­τα­πί­νουν τις ανή­μπο­ρες και αβο­ή­θη­τες ψυ­χές ή μια σει­ρά από κα­τα­ρα­μέ­να απο­γεύ­μα­τα που κα­τα­λή­γουν σε συ­να­ντή­σεις με τον διά­βο­λο.

Το­πο­θε­τη­μέ­νο σε μια τέ­τοια τρο­χιά, το πα­ρελ­θόν μπο­ρεί να μην απορ­ρι­φθεί και να μη δια­γρα­φεί εξ ολο­κλή­ρου (εν­δε­χο­μέ­νως κα­τά τό­πους να επα­νέλ­θει σε μιαν απο­χρω­μα­τι­σμέ­νη εκ­δο­χή του), σπεύ­δει όμως να με­τα­τρα­πεί σε αντι­κεί­με­νο απο­λο­γι­σμού, ανα­κα­λώ­ντας αν­θρώ­πι­νες φι­γού­ρες οι οποί­ες στοί­χειω­σαν επί με­γά­λο διά­στη­μα την ποι­η­τι­κή συ­νεί­δη­ση: συ­νεί­δη­ση, που τεί­νει σε αυ­τή τη φά­ση να συρ­ρι­κνω­θεί εν όψει ενός φα­νε­ρά επερ­χό­με­νου τέ­λους. Ο Σα­χτού­ρης της ώρι­μης ηλι­κί­ας με­τα­το­πί­ζε­ται από τον πα­νι­κό τον οποίο προ­κά­λε­σε κά­πο­τε στους πρω­τα­γω­νι­στές του ο πα­ρα­λο­γι­σμός της Ιστο­ρί­ας σε ένα άλ­λο επί­πε­δο — στον τρό­μο με τον οποίο θα τυ­λί­ξει τον ίδιο η αγω­νία του βιο­λο­γι­κού θα­νά­του:

Και υπό αυ­τούς, όμως, τους όρους ο θά­να­τος δεν θα απο­βά­λει τη δύ­να­μη και το δέ­ος της επι­βο­λής του, πα­ρα­πέ­μπο­ντας, έστω και διά της πλα­γί­ας οδού, στο σύ­μπαν του με­τα­πο­λε­μι­κού Σα­χτού­ρη. Εκεί όπου το θα­να­τι­κό θα εν­σκή­ψει με μορ­φή λαί­λα­πας στους αθη­ναϊ­κούς δρό­μους. Εκεί όπου λου­λού­δια θα κα­τα­βρο­χθί­σουν μέ­λισ­σες και γε­ρά­κια θα αφα­νί­σουν σμή­νη άλ­λων που­λιών. Εκεί όπου άν­θρω­ποι, ζώα, φυ­τά και φυ­σι­κός ή κτι­στός πε­ρί­γυ­ρος θα πα­ρα­μορ­φω­θούν και θα εξαρ­θρω­θούν κα­τ’ επα­νά­λη­ψη, ανταλ­λάσ­σο­ντας με κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή τα­χύ­τη­τα ρό­λους και ιδιό­τη­τες. Και όλα αυ­τά όχι για να κρύ­ψουν την κα­θη­με­ρι­νή φρί­κη, αλ­λά για να την ξε­δι­πλώ­σουν και να την ανα­πα­ρα­στή­σουν με τον πιο ανα­τρι­χια­στι­κό τρό­πο. Και ο ποι­η­τής; Μα, εκεί­νος θα πε­θά­νει καγ­χά­ζο­ντας (κύ­ριε, εί­σα­στε νε­κρός;) μα­ζί με όσα θα δει να χά­νο­νται δια­μιάς και διά πα­ντός από μπρο­στά του, υπο­χρε­ω­μέ­νος κα­θώς εί­ναι άλ­λο­τε να ανε­βαί­νει στους ου­ρα­νούς για να συ­να­ντή­σει νε­κρές γυ­ναί­κες και παι­διά, άλ­λο­τε να τα­ξι­δεύ­ει σε πε­θα­μέ­να φεγ­γά­ρια και άλ­λο­τε να ασπά­ζε­ται τα φα­ντά­σμα­τα των ποι­κι­λο­τρό­πως αφα­νι­σμέ­νων. Ο θά­να­τος των άλ­λων θα απο­δει­χθεί σί­γου­ρα και δι­κός του θά­να­τος. Με μια δια­φο­ρά: ότι ο δι­κός του θά­να­τος θα γί­νει το γλωσ­σι­κό όχη­μα για τον ηθι­κό έλεγ­χο του θα­νά­του των άλ­λων:

Ιστο­ρία, με­τα­φο­ρά, πα­ρά­λο­γο: κα­νέ­να όριο δεν θα επι­βά­λει κα­μία προ­δια­γε­γραμ­μέ­νη τά­ξη και η με­ταϋ­περ­ρε­α­λι­στι­κή φω­νή του Σα­χτού­ρη θα εξα­κο­ντι­στεί χω­ρίς ού­τε ένα ρά­γι­σμα ως τις ημέ­ρες μας.