Η ρητορική του θανάτου στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη

Κι ο θά­να­τος δεν θα ’χει πια εξου­σία
^{ΝΤΥΛΑΝ ΤΟΜΑΣ}

Το αντί­κρι­σμα του θα­νά­του και η κά­θο­δος στον άδη, η αί­σθη­ση του κε­νού που προ­κα­λεί η απώ­λεια, το προ­σκλη­τή­ριο των ανώ­νυ­μων και επώ­νυ­μων νε­κρών εί­ναι κε­ντρι­κά θε­μα­τι­κά μο­τί­βα που συν­θέ­τουν την ποι­η­τι­κή νέ­κυια του Μίλ­του Σα­χτού­ρη. Ο θά­να­τος για τον ποι­η­τή εί­ναι «μια αυ­το­τε­λής πα­ραι­σθη­τι­κή ει­κό­να την οποία έντε­χνα απο­φεύ­γει να προ­σω­πο­ποι­ή­σει», αν και «συ­μπα­γής, σω­μα­τι­κός, υπαρ­ξια­κός και το­πο­θε­τη­μέ­νος σε μια κά­θε­τη ανά­γνω­ση προ­κα­λώ­ντας έκ­πλη­ξη στον ανα­γνώ­στη και αυ­τό το ανα­πά­ντε­χο συ­ναί­σθη­μα ότι το ποί­η­μα τον έχει αγ­γί­ξει, τον έχει πα­ρα­σύ­ρει, τον έχει συν­θλί­ψει».² Εί­ναι, άλ­λω­στε, «κι ο θά­να­τος μία από τις πολ­λές πραγ­μα­τι­κό­τη­τες και η μο­να­δι­κό­τη­τά του δεν μπο­ρεί να εξου­δε­τε­ρώ­σει τις τό­σες πραγ­μα­τι­κό­τη­τες της ζω­ής».³ Κυ­ριαρ­χεί ήδη από τους στί­χους του πρώ­του ποι­ή­μα­τος της συλ­λο­γής Η Λη­σμο­νη­μέ­νη (1945):

έως και σε αυ­τούς του τε­λευ­ταί­ου ποι­ή­μα­τος της συλ­λο­γής Ανά­πο­δα γυ­ρί­σαν τα ρο­λό­για (1998):

Το βί­ω­μα του θα­νά­του συν­θέ­τει την ατο­μι­κή και κοι­νω­νι­κή βιο­γρα­φία του Σα­χτού­ρη. Ο θά­να­τος «του πα­τέ­ρα του και η συ­να­κό­λου­θη πα­ραί­τη­ση από την επαγ­γελ­μα­τι­κή και οι­κο­γε­νεια­κή συ­νέ­χι­ση της πα­τρι­κής δι­καιο­δο­σί­ας και εξου­σί­ας»,⁶ η φυ­μα­τί­ω­ση που στοί­χειω­σε τα νε­α­νι­κά χρό­νια του ποι­η­τή και η εμπει­ρία του θα­νά­του της μη­τέ­ρας του ύστε­ρα από μα­κρο­χρό­νια και δα­πα­νη­ρή αρ­ρώ­στια συ­ντέ­λε­σαν ση­μα­ντι­κά στη δια­μόρ­φω­ση της διεισ­δυ­τι­κής, οξεί­ας και λο­ξής μα­τιάς του πά­νω και πί­σω από τα πράγ­μα­τα. Πα­ράλ­λη­λα, συ­γκλο­νι­σμέ­νος από το τραύ­μα του ιστο­ρι­κού βιώ­μα­τος επε­δί­ω­ξε με την ποί­η­σή του να απο­δώ­σει και να ερ­μη­νεύ­σει την πε­ριο­χή που ο Τά­κης Σι­νό­που­λος ονο­μά­ζει «πε­ριο­χή θα­νά­του».⁷

Η ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη εντάσ­σε­ται από τους γραμ­μα­το­λό­γους στη λε­γό­με­νη πρώ­τη με­τα­πο­λε­μι­κή ποι­η­τι­κή γε­νιά,⁸ οι εκ­πρό­σω­ποι της οποί­ας ανα­πτύ­χθη­καν και έδρα­σαν μέ­σα στα οξυ­μέ­να από κά­θε άπο­ψη γε­γο­νό­τα της με­τα­πο­λε­μι­κής πε­ριό­δου, απο­κο­μί­ζο­ντας εμπει­ρί­ες και βιώ­μα­τα «μιας ζω­ής βα­θιά κλο­νι­σμέ­νης».⁹ Ο ποι­η­τι­κός μύ­θος του Σα­χτού­ρη σφρα­γί­στη­κε από την ατμό­σφαι­ρα της με­τα­πο­λε­μι­κής Αθή­νας¹⁰ και απο­τέ­λε­σε «κοι­νό πε­δίο ανα­φο­ράς με τους ανα­γνώ­στες εκεί­νης της γε­νιάς».¹¹ Η ποί­η­σή του έχει κα­τα­λά­βει «τυ­πι­κή» θέ­ση, όπως ορ­θά υπο­στη­ρί­ζει ο Βαγ­γέ­λης Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου, δί­πλα στους με­τα­πο­λε­μι­κούς υπερ­ρε­α­λι­στές,¹² για πα­ρά­δειγ­μα τον Δ.Π. Πα­πα­δί­τσα, τον Έκτο­ρα Κα­κνα­βά­το, τον Ε.Χ. Γο­να­τά, κ.α., με κρι­τή­ριο τις ει­δο­λο­γι­κές συ­ντε­ταγ­μέ­νες του υπερ­ρε­α­λι­σμού και του πα­ρα­λό­γου.¹³ Αυ­τό διό­τι «το έρ­γο του απέ­χει πα­ρα­σάγ­γας από το δι­κό τους […] αλ­λά και επει­δή ο τρό­πος γε­νι­κά με τον οποίο αφο­μοιώ­νει τό­σο την ευ­ρω­παϊ­κή όσο και την επι­τό­πια υπερ­ρε­α­λι­στι­κή πα­ρά­δο­ση εί­ναι […] ανορ­θό­δο­ξος»,¹⁴ όσο ανορ­θό­δο­ξη εί­ναι και η σχέ­ση του με το πα­ρά­λο­γο. Υιο­θε­τεί ορι­σμέ­νες μό­νο υπερ­ρε­α­λι­στι­κές αρ­χές με τρό­πο γε­νι­κό,¹⁵ ενώ «απο­δε­σμευ­μέ­νος από την πα­ρω­δία και τη σά­τι­ρα του πα­ρα­λό­γου και ελεύ­θε­ρος από τους γλωσ­σι­κούς ή τους ιδε­ο­λο­γι­κούς πει­θα­να­γκα­σμούς του υπερ­ρε­α­λι­σμού, θα κι­νη­θεί προς τα πί­σω, φτά­νο­ντας κα­τά κά­ποιο τρό­πο στη ρί­ζα των κλά­δων που δια­σταυ­ρώ­νο­νται στο έρ­γο του».¹⁶ Για τη φύ­ση και την κα­τα­γω­γή του πα­ρα­λό­γου στην ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη, όπως ανα­φέ­ρει ο Γιάν­νης Δάλ­λας, έχουν δια­τυ­πω­θεί δια­φο­ρε­τι­κές θε­ω­ρί­ες, «συν­δυα­στι­κά και σπά­νια με αυ­το­τέ­λεια», «αφο­ρι­στι­κές ή πε­ρι­γρα­φι­κές» και οι οποί­ες εί­ναι η τε­χνο­τρο­πι­κή ή η φορ­μα­λι­στι­κή, η βιω­μα­τι­κή ή η ψυ­χο­λο­γι­κή, η υπαρ­ξια­κή και με­τα­φυ­σι­κή και, τέ­λος, η κοι­νω­νι­στι­κή και ιστο­ρι­κή.¹⁷ Η κρι­τι­κή έχει, επί­σης, επι­ση­μά­νει την επί­δρα­ση του εξ­πρε­σιο­νι­σμού στο έρ­γο του ποι­η­τή, που τον «ση­μά­δε­ψε από κο­ρυ­φής έως ονύ­χων»,¹⁸ τό­σο στα θε­μα­τι­κά μο­τί­βα και την αντι­με­τώ­πι­ση της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, όσο και στην ποι­η­τι­κή του. Ο εξ­πρε­σιο­νι­σμός έγι­νε για τον Σα­χτού­ρη το μέ­σο δια­φυ­γής από τους άμε­σους προ­γό­νους του, τους υπερ­ρε­α­λι­στές του με­σο­πο­λέ­μου, αλ­λά και το κα­τάλ­λη­λο όχη­μα για να εκ­φρά­σει «το δυ­σοί­ω­νο φά­σμα του και­ρού του».¹⁹ Η επε­νέρ­γεια του εξ­πρε­σιο­νι­σμού στο ποι­η­τι­κό ύφος του Σα­χτού­ρη εί­ναι έκ­δη­λη στη φόρ­μα των ποι­η­μά­των του, στην επι­λο­γή του ελεύ­θε­ρου στί­χου, στην κυ­ριαρ­χία των χρω­μά­των, στην από­δο­ση ενός άστορ­γου κό­σμου, όπου πρω­τα­γω­νι­στεί ο πα­ρα­μορ­φω­μέ­νος, ο πά­σχων άν­θρω­πος.²⁰

Η φα­νε­ρή ή κρυ­φή —μέ­σω της καρ­να­βα­λι­κής φα­ντα­σί­ας και των ποι­η­τι­κών με­τα­μορ­φώ­σε­ων των αν­θρώ­πι­νων και μη πλα­σμά­των— πα­ρου­σία του θα­νά­του στο έρ­γο του ποι­η­τή αι­σθη­το­ποιεί­ται μέ­σω της έντο­νης ελε­γεια­κής το­νι­κό­τη­τας που χα­ρα­κτη­ρί­ζει τη γρα­φή του, το­νι­κό­τη­τας που συμ­φω­νεί «με τον γε­νι­κό­τε­ρο φω­τι­σμό της επο­χής από την οποία, άμε­σα ή έμ­με­σα [οι με­τα­πο­λε­μι­κοί ποι­η­τές] εμπνέ­ο­νται».²¹ Τα το­πία θα­νά­του στην ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη απει­κο­νί­ζουν τη φρί­κη των και­ρών, αλ­λά και την πιο ακραία υπαρ­ξια­κή αγω­νία, όλα εκεί­να που τε­λι­κά θα γί­νουν θά­να­τος μια μέ­ρα. Ο προ­βλη­μα­τι­σμός για τον ρό­λο του ποι­η­τή μέ­σα στην κα­τα­κερ­μα­τι­σμέ­νη και ηθι­κά ανερ­μά­τι­στη με­τα­πο­λε­μι­κή κοι­νω­νία συ­νι­στά καί­ριο θε­μα­τι­κό μο­τί­βο που ενι­σχύ­ει τον έλε­γο στη φω­νή του, δί­νο­ντας ταυ­τό­χρο­να διέ­ξο­δο στα αδιέ­ξο­δα συ­ναι­σθή­μα­τα που τον προ­κα­λούν. Γρά­φει ο Σα­χτού­ρης:

Η επα­να­λαμ­βα­νό­με­νη δή­λω­ση ως leit motiv «θα πά­ψω πια να γρά­φω ποι­ή­μα­τα», «εί­πα θα πά­ψω πια να γρά­φω ποι­ή­μα­τα», ποι­ή­μα­τα που φέρ­νουν στην επι­φά­νεια τους νε­κρούς του πα­ρελ­θό­ντος, κά­νει τα «τραύ­μα­τα βα­θιά εγ­γε­γραμ­μέ­να μέ­σα στο γο­νι­δί­ω­μα της ύπαρ­ξης»²³ —όπως υπο­δη­λώ­νει σύμ­φω­να με τον Γιάν­νη Δάλ­λα ο τί­τλος της συλ­λο­γής Χρω­μο­τραύ­μα­τα— να αι­μορ­ρα­γούν. Ωστό­σο, ο κα­τα­λη­κτι­κός στί­χος του ποι­ή­μα­τος «πά­ντα θα γρά­φω ποι­ή­μα­τα» ανοί­γει μια χα­ρα­μά­δα φω­τός στο εφιαλ­τι­κό ποι­η­τι­κό το­πίο. Ο Σα­χτού­ρης με­τριά­ζει τον πό­νο που προ­κα­λεί η με­του­σί­ω­ση σε ποί­η­ση της δυ­σοί­ω­νης έξω και έσω πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, μέ­σω της καλ­λι­τε­χνι­κής δη­μιουρ­γί­ας που εί­ναι αντι­φα­τι­κή, πα­ρά­λο­γη και βα­θιά αλη­θι­νή και έτσι κα­τορ­θώ­νει να αντι­στα­θεί στον θά­να­το και τα ναυά­για, μα­κρι­νά και κο­ντι­νά, που αυ­τός προ­κα­λεί:

Δια­φω­τι­στι­κές για τη στά­ση του Σα­χτού­ρη απέ­να­ντι στην τέ­χνη της ποί­η­σης και τη ρη­το­ρι­κή του θα­νά­του εί­ναι οι άμε­σες ή έμ­με­σες ανα­φο­ρές σε ομό­τε­χνους, καλ­λι­τέ­χνες ή φί­λους μέ­σω αφιε­ρώ­σε­ων και μό­το. Οι ανα­φο­ρές αυ­τές έχουν ιδιά­ζου­σα ση­μα­σία, σύμ­φω­να με την Άντεια Φραν­τζή, «ως δεί­κτες, που άλ­λο­τε μπο­ρούν να δη­λώ­νουν τη σχέ­ση του Σα­χτού­ρη με τον εκά­στο­τε απο­δέ­κτη […], άλ­λο­τε υπο­δει­κνύ­ουν τη σχέ­ση του ποι­ή­μα­τος που ακο­λου­θεί με το έρ­γο του απο­δέ­κτη –ανα­γνώ­ρι­ση συγ­γε­νεί­ας ύφους ή ακό­μη και έμ­με­ση μνεία ότι εί­ναι γραμ­μέ­νο σε αντα­πό­κρι­ση με πε­ρι­στα­τι­κά που ανα­φέ­ρο­νται στον ιδιω­τι­κό βίο […]– κι άλ­λο­τε εγ­γρά­φουν κοι­νά βιώ­μα­τα, συ­νι­στούν απο­σπά­σμα­τα ενός δια­λό­γου ή και απο­τυ­πώ­σεις που προ­κλή­θη­καν από την πρό­σλη­ψη άλ­λου έρ­γου τέ­χνης, κυ­ρί­ως μά­λι­στα της ζω­γρα­φι­κής».²⁵ Σε κά­ποιες πε­ρι­πτώ­σεις ο ποι­η­τής πα­ρα­χω­ρεί τον δι­κό του ρό­λο στο ποί­η­μα στους επώ­νυ­μους ήρω­ες/ποι­η­τές στους οποί­ους το αφιε­ρώ­νει.26 Έτσι, μέ­σα στην ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη κυ­κλο­φο­ρούν ανά­με­σα σε άλ­λους –εν­δει­κτι­κά ανα­φέ­ρου­με– οι Κ.Π. Κα­βά­φης, Νί­κος Εγ­γο­νό­που­λος, Αν­δρέ­ας Εμπει­ρί­κος, Γιώρ­γος Λί­κος, Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της, Νί­κος Γκά­τσος, Θ.Ι. Ρούσ­σος, Θά­νος Κων­στα­ντι­νί­δης, Ε.Χ. Γο­να­τάς, Modigliani, Apollinaire, Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη, Αλέ­ξης Φα­σια­νός, Νί­κος-Γα­βρι­ήλ Πεν­τζί­κης, Τα­τιά­να Milliex, Χρή­στος Μπρά­βος, Γε­ρά­σι­μος Σκλά­βος, Κώ­στας Κα­ρυω­τά­κης, Ντύ­λαν Τό­μας, Franz Kafka, Emily Dickinson, Αρ­θού­ρος Ρε­μπώ, κ.ά.²⁷

Πί­σω από τις αφιε­ρώ­σεις λαν­θά­νουν οι οφει­λές του Σα­χτού­ρη στους ποι­η­τι­κούς και καλ­λι­τε­χνι­κούς ευ­ρύ­τε­ρα προ­γό­νους και συγ­χρό­νους του, όπως –στα­χυο­λο­γού­με από τους πα­ρα­πά­νω– τον Ελύ­τη που τον πα­ρου­σί­α­σε μέ­σα από τις σε­λί­δες των Νέ­ων Γραμ­μά­των ή τον Εγ­γο­νό­που­λο με τον οποίο συν­δε­ό­ταν με πο­λυ­ε­τή φι­λία. Ο Εγ­γο­νό­που­λος στά­θη­κε για τον Σα­χτού­ρη πο­λύ­τι­μος οδη­γός και φί­λος, στην επιρ­ροή του οποί­ου οφεί­λο­νται «η αμ­φι­σβή­τη­ση της λυ­ρι­κής γρα­φής και η τε­χνι­κή της υπερ­ρε­α­λι­στι­κής κα­τα­σκευ­ής, που σή­μαι­νε προ­σγεί­ω­ση μέ­σα στα ίδια τα πράγ­μα­τα και, αντι­σταθ­μι­στι­κά, μια δια­φο­ρε­τι­κή προ­πό­νη­ση της φα­ντα­σί­ας».²⁸ Το απο­κα­λυ­ψια­κό με­τα­πο­λε­μι­κό το­πίο της ποί­η­σης του Ντύ­λαν Τό­μας έχει ανι­χνευ­θεί από την κρι­τι­κή σε πολ­λά ποι­ή­μα­τα του Σα­χτού­ρη στα οποία τα χρώ­μα­τα εί­ναι η αφε­τη­ρία και η κα­τά­λη­ξή τους και όχι μό­νο σε όσα εί­ναι αφιε­ρω­μέ­να σε αυ­τόν ή εί­ναι ο πρω­τα­γω­νι­στής τους. Ο Σα­χτού­ρης συ­να­ντιέ­ται με τον Τό­μας, σύμ­φω­να με τον Βαγ­γέ­λη Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου,

• «κυ­ρί­ως στο πε­δίο της ποι­η­τι­κής γλώσ­σας. Το δρα­μα­τι­κό στοι­χείο που δια­περ­νά τις λυ­ρι­κές ει­κό­νες και τις αντι­θε­τι­κές με­τα­φο­ρές του Ουα­λού ποι­η­τή εί­ναι πο­λύ οι­κείο στον δη­μιουρ­γό των Πα­ρα­λο­γών και του Όταν σας μι­λώ. Ο Σα­χτού­ρης αφο­μοιώ­νει επί­σης τη μέ­θο­δο της με­τά­βα­σης από την ει­κό­να στην ιδέα, που εφαρ­μό­ζει στο με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος του έρ­γου του ο Τό­μας».²⁹

Επί­σης, ο Franz Kafka και το έρ­γο του εί­ναι «ποι­κι­λο­τρό­πως ευ­διά­κρι­τα στο προ­σκή­νιο και το πα­ρα­σκή­νιο του ποι­η­τι­κού ερ­γα­στη­ρί­ου του Σα­χτού­ρη», μιας και εί­ναι «ο πιο τα­κτι­κός συ­νο­μι­λη­τής του έλ­λη­να ποι­η­τή στο αδιά­λει­πτο εν­δια­φέ­ρον του για τη λο­γο­τε­χνία του πα­ρα­λό­γου και του φα­ντα­στι­κού».³⁰ Γρά­φει, λοι­πόν, ο Σα­χτού­ρης:

Ζω­ντα­νοί και νε­κροί συ­γκα­τοι­κούν στο ποί­η­μα του Σα­χτού­ρη. Κε­ντρι­κή θέ­ση σε αυ­τό κα­τέ­χει ο κα­θρέ­φτης, κύ­ρια ιδιό­τη­τα του οποί­ου εί­ναι

Ο Σα­χτού­ρης θέλ­γε­ται από καλ­λι­τε­χνι­κές και ποι­η­τι­κές ιδιο­συ­γκρα­σί­ες που «έζη­σαν δια­κυ­βεύ­ο­ντας ακό­μα και την ύπαρ­ξή τους»,³³ εί­τε ακό­μα βά­ζο­ντας εκού­σια τέ­λος σε αυ­τήν:

Η θλί­ψη που προ­κα­λεί το κε­νό της απώ­λειας και η ελ­λει­πτι­κή φύ­ση της ζω­ής ανα­ζη­τούν διέ­ξο­δο στα ποι­ή­μα­τα ελε­γεί­ες που γρά­φει ο Σα­χτού­ρης για φί­λους ή καλ­λι­τέ­χνες. Το φως αντι­μά­χε­ται το σκο­τά­δι, η ζωή τον θά­να­το, σε μια προ­σπά­θεια του ποι­η­τή να ανα­ζη­τή­σει ίχνη φω­τός μέ­σα στο κο­σμι­κό σκο­τά­δι και να κα­τα­νο­ή­σει τον θά­να­το αλ­λά και την πε­ριρ­ρέ­ου­σα πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Έτσι, στο ποί­η­μα με τί­τλο «Ο πε­ρί­πα­τος» αφιε­ρω­μέ­νο στη «μνή­μη Άρη Κων­στα­ντι­νί­δη», το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο βα­δί­ζει κα­τά μή­κος της ακτής, ενώ «μια βα­ριά συν­νε­φιά σκέ­πα­ζε τον ου­ρα­νό», δη­λώ­νο­ντας χω­ρίς συ­στο­λή πως «και η ψυ­χή μου ήταν νε­κρή», όταν

Νη­φά­λια, γα­λή­νια θέ­α­ση του θα­νά­του, σχε­δόν απο­δο­χή του και στο ποί­η­μα με τον δη­λω­τι­κό τί­τλο «Η αυ­τό­χειρ», αφιε­ρω­μέ­νο στη «μνή­μη Λ.Ι.», ώστε να μην μεί­νουν τα φα­ντά­σμα­τα ορ­φα­νά ποι­η­μά­των.³⁶ Άλ­λω­στε, οι νε­κροί συ­νε­χί­ζουν να ζουν μέ­σω της ποί­η­σης, να κυ­κλο­φο­ρούν ανά­με­σα στους ζω­ντα­νούς, να διεκ­δι­κούν ένα μέ­ρος της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας αυ­τών:

Η αυ­το­χει­ρία, ο βια­θά­να­τος, η προ­σπά­θεια να συλ­λά­βου­με με τον νου μας αυ­τό που ρυθ­μί­ζει τη ζυ­γα­ριά ενός αυ­τό­χει­ρα πριν από τη μοι­ραία από­φα­ση βρί­σκουν έκ­φρα­ση στο ποί­η­μα του Σα­χτού­ρη με τί­τλο «Ο φί­λος μου Γιώρ­γος Μα­κρής», από τη συλ­λο­γή Χρω­μο­τραύ­μα­τα (1980), γραμ­μέ­νο στη μνή­μη του αφα­νή και άγνω­στου ίσως για τους πολ­λούς ποι­η­τή Γιώρ­γου Μα­κρή, που αυ­το­κτό­νη­σε στις 31 Ια­νουα­ρί­ου 1968, πέ­φτο­ντας από την τα­ρά­τσα της πο­λυ­κα­τοι­κί­ας όπου έμε­νε. Ο Σα­χτού­ρης με το ποί­η­μά του δια­τη­ρεί ζω­ντα­νή τη μνή­μη του φί­λου, αλ­λά και ενι­σχύ­ει την υστε­ρο­φη­μία του ποι­η­τή, ο οποί­ος δι­καιώ­νε­ται στα μά­τια του Σα­χτού­ρη για την απο­νε­νοη­μέ­νη επι­λο­γή του:

Στη σύ­ντο­μη αυ­τή πε­ρι­διά­βα­ση στην ποί­η­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη πα­ρου­σιά­σα­με σχη­μα­τι­κά και με εν­δει­κτι­κά και μό­νο πα­ρα­δείγ­μα­τα κά­ποια από τα θε­μα­τι­κά μο­τί­βα που συν­θέ­τουν την πο­λύ­πλευ­ρη ρη­το­ρι­κή του θα­νά­του στο έρ­γο του ποι­η­τή. Η μα­τιά του πά­νω στους ομό­τε­χνους, στους λοι­πούς καλ­λι­τέ­χνες, στην τέ­χνη που υπη­ρέ­τη­σε με πά­θος, αφο­σί­ω­ση και προ­τε­ραιό­τη­τα σε όλη τη διάρ­κεια της ζω­ής του συ­νι­στά κομ­βι­κό ζή­τη­μα στη θέ­α­ση του θα­νά­του από τον ποι­η­τή. Ο θά­να­τος δεν έχει πια εξου­σία στην ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη, μιας και ο ποι­η­τής επι­διώ­κει με τους στί­χους του να τον γνω­ρί­σει, να τον κα­τα­νο­ή­σει, να κρα­τή­σει κο­ντά του τους οι­κεί­ους και μη νε­κρούς, ακό­μα και όταν το λιο­ντά­ρι της με­λαγ­χο­λί­ας

έγδερ­νε με λύσ­σα την πόρ­τα μου
να τή­νε σπά­σει.³⁹

1. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Ο ποι­η­τής», στον τό­μο: Ποι­ή­μα­τα (1945-1971), Κέ­δρος 1977, σ. 201.
2. Γιάν­νης Αντιό­χου, «Ο πα­ραι­σθη­τι­κός Μίλ­τος Σα­χτού­ρης, Αντί, τχ. 858-859, Δε­κέμ­βριος 2005, σ. 25.
3. Κα­τε­ρί­να Αγ­γε­λά­κη-Ρουκ, «Μίλ­τος Σα­χτού­ρης, Ο τρε­λός λα­γός της ελ­λη­νι­κής ποί­η­σης», Αντί, τχ. 858-859, Δε­κέμ­βριος 2005, σ. 31.
4. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Η δύ­σκο­λη Κυ­ρια­κή», στον τό­μο: Ποι­ή­μα­τα (1945-1971), ό.π., σ. 10.
5. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Ξε­νο­δο­χείο Η ΕΛ­ΠΙΣ», στον τό­μο: Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), Κέ­δρος 2001, σ. 118.
6. Γιάν­νης Δάλ­λας, Ο ποι­η­τής Μίλ­τος Σα­χτού­ρης, Κέ­δρος 1997, σ. 14.
7. Τά­κης Σι­νό­που­λος, Χρο­νι­κό ανα­γνώ­σε­ων. Βι­βλιο­κρι­σί­ες για τη με­τα­πο­λε­μι­κή ποί­η­ση, φι­λο­λο­γι­κή επι­μέ­λεια: Ευ­ρι­πί­δης Γα­ρα­ντού­δης & Δώ­ρα Μέ­ντη, Σο­κό­λης 1999, σ. 71.
8. Βλ. εν­δει­κτι­κά: Αλέξ. Αρ­γυ­ρί­ου, «Σχέ­διο για μια συ­γκρι­τι­κή της μο­ντέρ­νας ελ­λη­νι­κής ποί­η­σης», Δια­βά­ζω, τχ. 22, Ιού­λιος 1979, σ. 44.
9. Αλέ­ξης Ζή­ρας, «Όρια και ορι­σμοί στην ποί­η­ση της πρώ­της με­τα­πο­λε­μι­κής γε­νιάς», στον τό­μο: Αλέ­ξαν­δρος Αρ­γυ­ρί­ου (επιμ.), Η ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση. Η πρώ­τη με­τα­πο­λε­μι­κή γε­νιά. Αν­θο­λο­γία-Γραμ­μα­το­λο­γία, Σο­κό­λης 1982, Πα­ράρ­τη­μα.
10. Βλ. σχε­τι­κά: Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη, «Οι “Δύ­σκο­λοι και­ροί” μέ­σα από την ποί­η­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη», Κρι­τι­κή, τχ. 10, Ιού­λιος-Αύ­γου­στος 1960, σ. 21.
11. Δώ­ρα Μέ­ντη (ει­σα­γω­γή, αν­θο­λό­γη­ση κει­μέ­νων), Για τον Σα­χτού­ρη. Κρι­τι­κά κεί­με­να, Εκ­δό­σεις Αι­γαί­ον, Λευ­κω­σία 1998, σ. 7.
12. Βλ. εν­δει­κτι­κά: Μι­χά­λης Γ. Με­ρα­κλής, Σύγ­χρο­νη Ελ­λη­νι­κή Λο­γο­τε­χνία. 1945-1980, Πα­τά­κης 1986, σ. 133-135.
13. Βαγ­γέ­λης Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου, Μίλ­τος Σα­χτού­ρης. Η πα­ρά­καμ­ψη του υπερ­ρε­α­λι­σμού, Βι­βλιο­πω­λεί­ον της «Εστί­ας» 1992, σ. 9.
14. Στο ίδιο, σ. 9.
15. Στο ίδιο, σ. 15.
16. Στο ίδιο, σ. 18.
17. Γιάν­νης Δάλ­λας, Ο ποι­η­τής Μίλ­τος Σα­χτού­ρης, ό.π., σ. 80.
18. Βαγ­γέ­λης Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου, Μίλ­τος Σα­χτού­ρης. Η πα­ρά­καμ­ψη του υπερ­ρε­α­λι­σμού, ό.π., σ. 18.
19. Στο ίδιο, σ. 21.
20. Χρή­στος Γιαν­να­κός, «Ση­μεία των και­ρών στην ποί­η­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη», Αντί, τχ. 858-859, Δε­κέμ­βριος 2005, σ. 27.
21. Αλέ­ξαν­δρος Αρ­γυ­ρί­ου, «Πλά­για και ευ­θεία με­τά­βα­ση από τον ιδιω­τι­κό στον δη­μό­σιο χώ­ρο», στο: Πρα­κτι­κά έκτου συ­μπο­σί­ου ποί­η­σης: Νε­ο­ελ­λη­νι­κή με­τα­πο­λε­μι­κή ποί­η­ση (1945-1980), επι­μέ­λεια: Σω­κρά­της Λ. Σκαρ­τσής, Γνώ­ση 1987, σ. 286.
22. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Τα Γράμ­μα­τα», στον τό­μο: Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 9.
23. Γιάν­νης Δάλ­λας, «Μίλ­τος Σα­χτο­ρής. Από τη σκο­πιά των τε­λευ­ταί­ων συλ­λο­γών του. Μια ανά­λη­ψη του όλου», Αντί, τχ. 858-859, Δε­κέμ­βριος 2005, σ. 19.
34. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Τα ναυά­για», στον τό­μο Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 101.
25. Άντεια Φραν­τζή, «Ο Μίλ­τος Σα­χτού­ρης και η “δε­ξί­ω­ση” των ποι­η­τών», Εντευ­κτή­ριο, τχ. 25, Χει­μώ­νας 1993-1994, σ. 9.
26. Στο ίδιο, σ. 10.
27. Βλ. σχε­τι­κά: Βα­σί­λης Αμα­να­τί­δης, «“Αφιε­ρώ­νω ξαφ­νι­κά και φεύ­γω” ή Δια­κε­κομ­μέ­νος ασύρ­μα­τος Μίλ­του Σα­χτού­ρη», Αντί, τχ. 858-859, Δε­κέμ­βριος 2005, σ. 76-77.
28. Γιάν­νης Δάλ­λας, Ο ποι­η­τής Μίλ­τος Σα­χτού­ρης, ό.π., σ.32.
29. Βαγ­γέ­λης Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου, Μίλ­τος Σα­χτού­ρης. Η πα­ρά­καμ­ψη του υπερ­ρε­α­λι­σμού, ό.π., σ. 84. Για την επί­δρα­ση του Ντύ­λαν Τό­μας στο έρ­γο του Σα­χτού­ρη μπο­ρεί κα­νείς να δει: Άντεια Φραν­τζή, «Ο Μίλ­τος Σα­χτού­ρης και η “δε­ξί­ω­ση” των ποι­η­τών», Εντευ­κτή­ριο, ό.π., σ. 8-14.
30. Μιχ. Γ. Μπα­κο­γιάν­νης, «Ζη­τή­μα­τα υπο­δο­χής και πρό­σλη­ψης του Franz Kafka στην Ελ­λά­δα», στον τό­μο: E. Close, G. Couvalis, G. Frazis, M. Palaktsoglou, and M. Tsianikas (επιμ.), Greek Research in Australia: Proceedings of the Biennial International Conference of Greek Studies, Flinders University Department of Languages - Modern Greek, Aδε­λα­ΐ­δα 2007, σ. 723.
31. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Ο Με­γά­λος Κα­θρέ­φτης», στον τό­μο Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 60.
32. Θά­νος Κων­στα­ντι­νί­δης, «Ο κα­θρέ­φτης στο έρ­γο του Μίλ­του Σα­χτού­ρη και άλ­λων ποι­η­τών», Αντί, τχ. 858-859, Δε­κέμ­βριος 2005, σ. 69.
33. Αλέ­ξης Ζή­ρας, «Ο εχθρι­κός κό­σμος και το άδειο. Ση­μειώ­σεις για το προ­λο­γι­κό νό­η­μα της ποί­η­σης του Μίλ­του Σα­χτού­ρη», Δια­βά­ζω, τχ. 436, Ια­νουά­ριος 2003, σ. 117.
34. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Ποί­η­μα αφιε­ρω­μέ­νο στον φί­λο μου Θά­νο Κων­στα­ντι­νί­δη», στον τό­μο Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 86.
35. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Ο πε­ρί­πα­τος», στον τό­μο Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 75.
36. Βα­σί­λης Αμα­να­τί­δης, «“Αφιε­ρώ­νω ξαφ­νι­κά και φεύ­γω” ή Δια­κε­κομ­μέ­νος ασύρ­μα­τος Μίλ­του Σα­χτού­ρη», ό.π., σ. 77.
37. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Η αυ­τό­χειρ», στον τό­μο Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 91.
38. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Ο φί­λος μου Γιώρ­γος Μα­κρής», στον τό­μο Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 29.
39. Μίλ­του Σα­χτού­ρη, «Με­λαγ­χο­λία», στον τό­μο Ποι­ή­μα­τα (1980-1998), ό.π., σ. 38.