Μεσοπόλεμος: «ούτε γεωμετρικόν προσωπικόν έχομεν επαρκές, ουδέ προσδοκώμεν ότι θα έχωμεν...»

Κα­τά τα πρώ­τα χρό­νια της ‘τέ­ταρ­της χαρ­το­γρα­φι­κής πε­ριό­δου’ της χώ­ρας (1910-1940), από τα δύο βα­σι­κά ‘γε­ω­χω­ρι­κά δια­κυ­βεύ­μα­τα’ της Επα­νά­στα­σης του 1821, το ‘πραγ­μα­τι­κό’ και το ‘ορα­μα­τι­κό’, το δεύ­τε­ρο εί­χε εν πολ­λοίς ικα­νο­ποι­η­θεί. Ήταν το γε­ω­χω­ρι­κό δια­κύ­βευ­μα της πο­θού­με­νης γε­ω­γρα­φι­κής πε­ρι­βάλ­λου­σας του έθνους και του κρά­τους ―της επι­κρά­τειας― που απα­σχό­λη­σε εντα­τι­κά τους Έλ­λη­νες από την Επί­δαυ­ρο στη Βε­ρό­να και από την Τροι­ζή­να στον Πό­ρο, με κα­τά­λη­ξη στο Λον­δί­νο και με­τά στο Βε­ρο­λί­νο και αρ­γό­τε­ρα στο Βου­κου­ρέ­στι και στη Λω­ζά­νη. Διευ­ρυ­μέ­νο και αφη­ρη­μέ­νο στην αρ­χή, συρ­ρι­κνω­μέ­νο και συ­γκε­κρι­μέ­νο με­τά, κα­τά την πρώ­τη χαρ­το­γρα­φι­κή πε­ρί­ο­δο (1821-1850)· διεκ­δι­κη­τι­κό στη δεύ­τε­ρη (1850-1880), και στην τρί­τη (1880-1910) για να μορ­φο­ποι­η­θεί στις αρ­χές της τέ­ταρ­της χαρ­το­γρα­φι­κής πε­ριό­δου (1910-1940) πλη­σιέ­στε­ρα στο ‘ορα­μα­τι­κό’ γε­ω­χω­ρι­κό δια­κύ­βευ­μα του 1821. Το άλ­λο, το ‘πραγ­μα­τι­κό’, ήταν το συν­δε­δε­μέ­νο με τις εθνι­κές γαί­ες (καλ­λιερ­γού­με­νες, καλ­λιερ­γή­σι­μες και καλ­λιερ­γη­τέ­ες)· τα εδά­φη οθω­μα­νι­κής ιδιο­κτη­σί­ας (και όχι μό­νο) που πέ­ρα­σαν στη δι­καιο­δο­σία της ελ­λη­νι­κής δια­κυ­βέρ­νη­σης και του κρά­τους με­τά την Επα­νά­στα­ση και την εν­σω­μά­τω­ση της Θεσ­σα­λί­ας αρ­γό­τε­ρα ―τα με­γά­λα τσι­φλί­κια στην ευ­ρύ­τη­τα του όρου. Μέ­γι­στο θέ­μα, γνω­στό­τε­ρο στην ιστο­ριο­γρα­φία (στο πλαί­σιο του αγρο­τι­κού ζη­τή­μα­τος). Η διαιώ­νι­ση της λύ­σης του ‘πραγ­μα­τι­κού’ δια­κυ­βεύ­μα­τος και οι ανα­τα­ρά­ξεις στην αντι­με­τώ­πι­σή του απο­τέ­λε­σαν αγκά­θι στην εξέ­λι­ξη του ελ­λη­νι­κού κρά­τους και του πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος. Κα­θό­ρι­σε, δια­μόρ­φω­σε και πα­γί­ω­σε στρε­βλώ­σεις, νο­ο­τρο­πί­ες και αγκυ­λώ­σεις, πε­ρί των γαιών και (γε­νι­κό­τε­ρα) της ακί­νη­της ιδιο­κτη­σί­ας, οι οποί­ες τα­λα­νί­ζουν τη χώ­ρα και δη­μιουρ­γούν συγ­χύ­σεις μέ­χρι σή­με­ρα, σε αντί­θε­ση με τα ευ­ρω­παϊ­κά κε­κτη­μέ­να. Με το Σύ­νταγ­μα του 1911, θα επι­τρα­πεί η απαλ­λο­τρί­ω­ση, ένα­ντι απο­ζη­μί­ω­σης, των με­γά­λων κτη­μά­των για κοι­νω­νι­κούς σκο­πούς, ιδιαί­τε­ρα για την εγκα­τά­στα­ση ακτη­μό­νων καλ­λιερ­γη­τών, αλ­λά τε­λι­κά η εφαρ­μο­γή και αυ­τού του ση­μα­ντι­κού μέ­τρου ανα­βλή­θη­κε και ξε­χά­στη­κε, λό­γω των Βαλ­κα­νι­κών Πο­λέ­μων και του Α΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου. Με­τά τους πο­λέ­μους αυ­τούς, πολ­λα­πλα­σιά­στη­κε η έκτα­ση και ο πλη­θυ­σμός της Ελ­λά­δας και η χώ­ρα ει­σήλ­θε σε μια νέα φά­ση του ζη­τή­μα­τος των γαιών της, χω­ρίς όμως ακό­μη να δια­θέ­τει σύ­στη­μα χαρ­το­γρα­φή­σε­ων και κτη­μα­το­λό­γιο. Το ‘πραγ­μα­τι­κό’ γε­ω­χω­ρι­κό δια­κύ­βευ­μα του 1821 ήταν ακό­μα πα­ρόν, αιω­ρού­με­νο και αμ­φί­βο­λης έκ­βα­σης...

Λί­γο πε­ρισ­σό­τε­ρο από ένα μή­να πριν την πυρ­κα­γιά της Θεσ­σα­λο­νί­κης του 1917, ο Αν­δρέ­ας Μι­χα­λα­κό­που­λος, υπουρ­γός Γε­ωρ­γί­ας στην κυ­βέρ­νη­ση Βε­νι­ζέ­λου, με ιστο­ρι­κή ομι­λία του στη Βου­λή πα­ρου­σί­α­σε τον νό­μο για τη νέα αγρο­τι­κή πο­λι­τι­κή συν­δε­δε­μέ­νη (μοι­ραία και εν­δο­γε­νώς) με τις ‘τα­λαί­πω­ρε­ς’ από το 1821 γαί­ες και (προ­φα­νώς) με τις προ­σπά­θειες τεκ­μη­ρί­ω­σης και δια­χεί­ρι­σής τους με κτη­μα­το­λό­γιο και χαρ­το­γρά­φη­ση. Ήταν η δεύ­τε­ρη σχε­τι­κή νο­μο­θε­τι­κή πα­ρέμ­βα­ση με­τά την ―πριν μι­σό αιώ­να― από­πει­ρα του Κου­μουν­δού­ρου. Με αυ­τήν, ο βε­νι­ζε­λι­κός εκ­συγ­χρο­νι­σμός γε­νί­κευε τη δυ­να­τό­τη­τα του κρά­τους να εφαρ­μό­ζει σε όλη την επι­κρά­τεια την ανα­γκα­στι­κή απαλ­λο­τρί­ω­ση των γαιών, η οποία ίσχυε από το 1911 μό­νο στη Θεσ­σα­λία, για την αντι­με­τώ­πι­ση των προ­βλη­μά­των που δη­μιουρ­γού­σε εκεί το κα­θε­στώς των τσι­φλι­κιών. Ήταν το 1911 όταν, με τον για λί­γο επι­κε­φα­λής της Χαρ­το­γρα­φι­κής Υπη­ρε­σί­ας λο­χα­γό Ξε­νο­φώ­ντα Στρα­τη­γό, νο­μο­θε­τή­θη­κε με δύο δια­δο­χι­κούς νό­μους η πλή­ρης αρ­μο­διό­τη­τα αυ­τής της ιστο­ρι­κής στρα­τιω­τι­κής υπη­ρε­σί­ας όχι μό­νο για τις χαρ­το­γρα­φή­σεις αλ­λά και για το κτη­μα­το­λό­γιο· επο­πτεύ­ων υπουρ­γός των Στρα­τιω­τι­κών ο Ελευ­θέ­ριος Βε­νι­ζέ­λος (κρά­τη­σε ο ίδιος το χαρ­το­φυ­λά­κιο στις πρώ­τες κυ­βερ­νή­σεις του, 1910–1915 και 1917–1920).

Ο Μι­χα­λα­κό­που­λος, του οποί­ου η νε­α­νι­κή καρ­διά χτυ­πού­σε για στρα­τιω­τι­κή στα­διο­δρο­μία (όπως πολ­λών αξιό­λο­γων Ελ­λή­νων της επο­χής) έχο­ντας τε­λι­κά ακο­λου­θή­σει τη νο­μι­κή και την πο­λι­τι­κή, υπο­στή­ρι­ξε τον νό­μο του 1917 με το εξαι­ρε­τι­κό του ‘λέ­γει­ν’ και το ευ­χε­ρές ‘νο­μο­θε­τεί­ν’, χω­ρίς αι­τιο­λο­γι­κή έκ­θε­ση. Απέ­δω­σε την έλ­λει­ψή της αφε­νός στο επεί­γον του θέ­μα­τος «...διό­τι ο χρό­νος δεν συ­νε­χώ­ρη­σε τον κα­ταρ­τι­σμό [της]...» και αφε­τέ­ρου στο ότι [η πλά­για γρα­φή εδώ για έμ­φα­ση] «...στε­ρού­με­θα της υπάρ­ξε­ως στα­τι­στι­κών δε­δο­μέ­νων πε­ρί της κα­τα­στά­σε­ως της ιδιο­κτη­σί­ας εν Ελ­λά­δι και της συ­γκρί­σε­ως προς άλ­λα έθνη και δη όμο­ρα προς ημάς...». Δε­δο­μέ­νου ότι αυ­τός ο νό­μος ου­σια­στι­κά δεν εφαρ­μό­στη­κε, πώς μπο­ρεί άρα­γε να μην σχο­λια­στεί το συ­χνά επα­να­λαμ­βα­νό­με­νο πα­ρά­δο­ξο ―στα πε­ρί τα γε­ω­χω­ρι­κά δια­κυ­βεύ­μα­τα της Ελ­λά­δας με­τά το 1821― ότι όταν ‘ο χρό­νος δεν συγ­χω­ρεί’ τό­τε γί­νε­ται επεί­γον το ‘λέ­γει­ν’ και ‘νο­μο­θε­τεί­ν’, ενώ αντί­θε­τα χρο­νί­ζει το ‘πράτ­τει­ν’ και ‘εφαρ­μό­ζει­ν’; Ή πώς να μην προ­κα­λέ­σει τη μνή­μη, όσων γνω­ρί­ζουν τα πε­ρί του ‘γε­ω­χω­ρι­κού δια­κυ­βεύ­μα­το­ς’, το αγω­νιώ­δες αί­τη­μα του Κα­πο­δί­στρια προς το Πα­ρί­σι, το 1827 ―ενε­νή­ντα χρό­νια πριν την ομι­λία του Μι­χα­λα­κό­που­λου― για την από­κτη­ση χαρ­τών οι οποί­οι, όπως έγρα­φε ο πρώ­τος κυ­βερ­νή­της, θα ‘διευ­κό­λυ­ναν τις στα­τι­στι­κές του ερ­γα­σί­ε­ς’; («...à son temps ils me faciliteraient des travaux statistiques...»).

Σε εκεί­νη την κοι­νο­βου­λευ­τι­κή του ομι­λία το 1917, ο Μι­χα­λα­κό­που­λος ανα­φέ­ρε­ται σε ση­μα­ντι­κά προ­βλή­μα­τα, τα οποία πα­ρα­πέ­μπουν συ­νειρ­μι­κά στην αδυ­να­μία των σχε­δια­σμών της δια­κυ­βέρ­νη­σης Κου­μουν­δού­ρου και στις τρι­κου­πι­κές εκ­συγ­χρο­νι­στι­κές πα­λιν­δρο­μή­σεις στα θέ­μα­τα του ‘πραγ­μα­τι­κού’ γε­ω­χω­ρι­κού δια­κυ­βεύ­μα­τος με απο­τέ­λε­σμα την ολο­κλη­ρω­τι­κή εκ­χώ­ρη­ση της γε­ω­με­τρι­κής τεκ­μη­ρί­ω­σης των γαιών στον στρα­τιω­τι­κό το­μέα. Σε αυ­τό συ­νέ­βα­λε και η υπο­βάθ­μι­ση της εκτός στρα­τεύ­μα­τος το­πο­γρα­φι­κής εκ­παί­δευ­σης, με τις σχε­τι­κές με­ταρ­ρυθ­μί­σεις του τε­χνο­λο­γι­κού το­μέα το 1878 και το 1887. Η ατολ­μία του τρι­κου­πι­κού εκ­συγ­χρο­νι­σμού στην πο­λι­τι­κή αντι­με­τώ­πι­ση του γε­ω­χω­ρι­κού δια­κυ­βεύ­μα­τος της χώ­ρας επι­βε­βαί­ω­σε τε­λι­κά τους προ­βλη­μα­τι­σμούς και φό­βους του Κα­ρού­σου για την ανα­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα και τε­λι­κά το ανέ­φι­κτο της τρι­κου­πι­κής στρα­τι­κο­ποί­η­σης του κτη­μα­το­λο­γί­ου το 1889, όπως επι­βε­βαιώ­θη­κε με έμ­φα­ση το 1911 με τη διοί­κη­ση Στρα­τη­γού στη Χαρ­το­γρα­φι­κή. Λέ­ει λοι­πόν ο υπουρ­γός Γε­ωρ­γί­ας, υπο­στη­ρί­ζο­ντας τις ανα­γκα­στι­κές απαλ­λο­τριώ­σεις: [η πλά­για γρα­φή εδώ για έμ­φα­ση] «Με­τά την απαλ­λο­τρί­ω­σιν εγί­νε­το κα­τα­μέ­τρη­σις και κα­τα­τε­μα­χί­ζε­το το κτή­μα εις πλεί­ο­νας ιδιο­κτη­σί­ας, εκά­στη ιδιο­κτη­σία πα­ρε­χω­ρεί­το, συ­νή­θως δια κλή­ρου, εις τον καλ­λιερ­γη­τήν, ο οποί­ος εγί­νε­το ού­τω μι­κρός ιδιο­κτή­της. Η μέ­θο­δος ήτο κα­τ’ εξο­χήν βρα­δεία και χρή­ζει πολ­λού προ­σω­πι­κού γε­ω­με­τρών. Αλ­λ’ εν Ελ­λά­δι ου­δε­μί­αν ανα­βο­λήν το πράγ­μα εδέ­χε­το, ώστε να ακο­λου­θή­σω­μεν την βρα­δυ­τά­την ταύ­την μέ­θο­δον, αλ­λ’ ού­τε και γε­ω­με­τρι­κόν προ­σω­πι­κόν έχο­μεν επαρ­κές, ου­δέ ηδυ­νά­με­θα να προσ­δο­κώ­μεν, ότι θα έχω­μεν επαρ­κές γε­ω­με­τρι­κόν προ­σω­πι­κόν επί σει­ράν ακό­μη ετών. Διά τού­το εί­με­θα ηνα­γκα­σμέ­νοι να προ­σφύ­γω­μεν εις άλ­λον τρό­πον προς επί­λυ­σιν του ζη­τή­μα­τος. Η μέ­θο­δος την οποί­αν ηκο­λού­θη­σεν η Προ­σω­ρι­νή Κυ­βέρ­νη­σις εί­ναι πρω­τό­τυ­πος εν τη λύ­σει τοιού­των ζη­τη­μά­των [...]». Η πρω­τό­τυ­πος μέ­θο­δος αντι­με­τώ­πι­σης των ελ­λειμ­μά­των του ‘πραγ­μα­τι­κού’ γε­ω­χω­ρι­κού δια­κυ­βεύ­μα­τος που αιω­ρεί­το από το 1821 ήταν τώ­ρα η ιδέα των συ­νε­ται­ρι­σμών... Να ήταν λοι­πόν η ιδέα από­το­κος της έλ­λει­ψης επαρ­κούς αριθ­μού γε­ω­με­τρών, που ―όμως― επέ­φε­ρε η απο­δό­μη­ση της το­πο­γρα­φι­κής εκ­παί­δευ­σης του 1878 και 1887; Αλ­λά και της φύ­σης των τε­χνο­λο­γι­κών με­θό­δων της κα­τα­μέ­τρη­σης των εδα­φών (δη­λα­δή με άλ­λα λό­για του κτη­μα­το­λο­γί­ου) που ήταν «κα­τ’ εξο­χήν βρα­δεία», όπως υπο­στή­ρι­ζε στη βου­λή ο Μι­χα­λα­κό­που­λος, ενώ η χώ­ρα βια­ζό­ταν να λύ­σει το αιω­ρού­με­νο πα­τρο­γο­νι­κό πρό­βλη­μα; Και αν ήταν έτσι τα πράγ­μα­τα το 1917, τό­τε μή­πως εί­χαν απο­τύ­χει στα ‘πραγ­μα­τι­κά’ γε­ω­χω­ρι­κά δια­κυ­βεύ­μα­τα της χώ­ρας και ο τρι­κου­πι­κός εκ­συγ­χρο­νι­σμός το 1889 και η με­τά το 1909 πο­λι­τι­κή ―πρό­λο­γος του βε­νι­ζε­λι­κού εκ­συγ­χρο­νι­σμού― που πα­ρα­χώ­ρη­σε το κτη­μα­το­λό­γιο με τον νό­μο του 1911 στον στρα­τιω­τι­κό το­μέα; Αυ­τό άρα­γε υπο­νο­ού­σε ο υπουρ­γός Γε­ωρ­γί­ας με τα επι­χει­ρή­μα­τά του πε­ρί ‘κα­τα­με­τρή­σε­ω­ν’ και ‘κα­θυ­στε­ρή­σε­ω­ν’; Όπως ση­μειώ­νει ο Αδα­μά­ντιος Συρ­μα­λό­γλου, η εφαρ­μο­γή του νό­μου Μι­χα­λα­κό­που­λου ήταν πε­ρί­πλο­κη και για αυ­τό μέ­χρι το 1919 εί­χε απαλ­λο­τριω­θεί μό­νο ένα τσι­φλί­κι, πα­ρό­τι σύμ­φω­να με τον Γε­ώρ­γιο Κα­φα­ντά­ρη, τό­τε υπουρ­γό Γε­ωρ­γί­ας, μέ­χρι το τέ­λος του έτους εί­χαν ολο­κλη­ρω­θεί τα προ­κα­ταρ­κτι­κά για την απαλ­λο­τρί­ω­ση περ. 10% του συ­νό­λου των 1.500 τσι­φλι­κιών· μέ­χρι το 1922 εί­χε απαλ­λο­τριω­θεί μό­λις το 6% των υπό­λοι­πων, με την τό­τε νο­μο­θε­σία να κα­ταρ­γεί τους συ­νε­ται­ρι­σμούς και να δυ­σκο­λεύ­ει τις απαλ­λο­τριώ­σεις των τσι­φλι­κιών. Για άλ­λη μια φο­ρά η ευ­κο­λία του ‘λέ­γει­ν’ και ‘νο­μο­θε­τεί­ν’ ήταν μα­κράν του ‘πράτ­τει­ν’ και ‘εφαρ­μό­ζει­ν’ και το ‘πραγ­μα­τι­κό’ γε­ω­χω­ρι­κό δια­κύ­βευ­μα της τεκ­μη­ρί­ω­σης και ρύθ­μι­σης των γαιών πα­ρέ­με­νε ακό­μη έω­λο στα (αντα­γω­νι­στι­κά) πε­ρι­βάλ­λο­ντα των υπουρ­γεί­ων (ιδρύ­ο­νται το 1917) Συ­γκοι­νω­νιών και Γε­ωρ­γί­ας, με εκεί­νο όμως των Στρα­τιω­τι­κών να έχει από το 1911 δε­σμεύ­σει ορι­στι­κά στην αρ­μο­διό­τη­τά του το κτη­μα­το­λό­γιο. Από την άλ­λη πλευ­ρά, το πρώ­το γε­ω­χω­ρι­κό δια­κύ­βευ­μα του 1821, το ‘ορα­μα­τι­κό’, υπη­ρε­τού­σε υπο­δειγ­μα­τι­κά η εκ­συγ­χρο­νι­σμέ­νη στη Βιέν­νη Χαρ­το­γρα­φι­κή ―από τις αρ­χές του 20^ού αιώ­να― με το χαρ­το­γρα­φι­κό έρ­γο της να προ­σφέ­ρει αι­σθη­τά στο συμ­μα­χι­κό Μα­κε­δο­νι­κό Μέ­τω­πο, ενώ στη Μι­κρά Ασία απο­κτού­σε χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά τε­χνο­γνω­στι­κής επο­ποι­ί­ας.

Η ομι­λία του Μι­χα­λα­κό­που­λου στη Βου­λή το 1917 πε­ρί αδυ­να­μί­ας κα­τα­με­τρή­σε­ων των κτη­μα­τι­κών γαιών, λό­γω βρα­δεί­ας εκτέ­λε­σης του τε­χνι­κού αυ­τού έρ­γου και έλ­λει­ψης γε­ω­με­τρών (το­πο­γρά­φων, χω­ρο­με­τρών) και η πρό­βλε­ψή του ότι δεν ανα­μέ­νε­ται να αλ­λά­ξει μελ­λο­ντι­κά η κα­τά­στα­ση, δεν μπο­ρεί πα­ρά να αντα­να­κλά στους δύο νό­μους του 1911 με τους οποί­ους το κτη­μα­το­λό­γιο δε­σμεύ­τη­κε στην ορι­στι­κή στρα­τιω­τι­κή αρ­μο­διό­τη­τα. Ο πρώ­τος, ‘πε­ρί κτη­μα­τι­κού χάρ­του της χώ­ρα­ς’, ορί­ζει ότι «... η κα­τάρ­τι­σις του κτη­μα­τι­κού χάρ­του και ο υπο­λο­γι­σμός των εμ­βα­δών των ακι­νή­των κτη­μά­των, εκτε­λού­νται υπό της Χαρ­το­γρα­φι­κής Υπη­ρε­σί­ας». Με τη νο­μο­θε­σία του 1911, εκτός των ρυθ­μί­σε­ων που διέ­πουν την υπη­ρε­σια­κή διάρ­θρω­ση των πα­ρα­δο­σια­κών γρα­φεί­ων της, ιδρύ­ε­ται στη Χαρ­το­γρα­φι­κή και το ‘γρα­φείο κτη­μα­τι­κού χάρ­του’, το οποίο ση­μα­το­δο­τεί τον στρα­τιω­τι­κό έλεγ­χο του κτη­μα­το­λο­γί­ου, όπως φαί­νε­ται από το αντι­κεί­με­νο του νέ­ου γρα­φεί­ου: «κα­τα­μέ­τρη­σις και απο­τύ­πω­σις ακι­νή­των κτη­μά­των - πί­να­κες ακι­νή­των κτη­μά­των κ.λ.π. - σχο­λή χω­ρο­με­τρών - προ­μή­θεια, έλεγ­χος, φύ­λα­ξις, συ­ντή­ρη­σις και επι­σκευή των δια τον κτη­μα­τι­κόν χάρ­την χρη­σι­μο­ποιου­μέ­νων ορ­γά­νων. Αρ­χεί­ον κτη­μα­τι­κών χαρ­τών και βι­βλί­ων. Τή­ρη­σις αυ­τών εν ενη­με­ρό­τη­τι». Με τη ρύθ­μι­ση αυ­τή γί­νε­ται μια επι­πλέ­ον πα­ρέμ­βα­ση στην τε­χνι­κή εκ­παί­δευ­ση: η έντα­ξη σχο­λής χω­ρο­με­τρών (το­πο­γρά­φων, γε­ω­με­τρών) στο στρα­τιω­τι­κό γρα­φείο κτη­μα­τι­κού χάρ­του. Εί­ναι όλα εν­δει­κτι­κά της ση­μα­σί­ας που απο­δί­δει η στρα­τιω­τι­κή τά­ξη της χώ­ρας ―και επι­κυ­ρώ­νει η πο­λι­τι­κή ηγε­σία της― στον έλεγ­χο και τη δια­χεί­ρι­ση του κτη­μα­το­λο­γί­ου, ενός θε­σμού κα­θα­ρά πο­λι­τι­κού χα­ρα­κτή­ρα. Αυ­τό επι­βε­βαιώ­νε­ται με τον, δια του νό­μου, ορι­σμό ως προϊ­στα­μέ­νου του γρα­φεί­ου κτη­μα­το­λο­γί­ου του υπο­διοι­κη­τή ταγ­μα­τάρ­χη της Χαρ­το­γρα­φι­κής, ενώ σε όλα τα άλ­λα γρα­φεία ορί­ζο­νται προϊ­στά­με­νοι λο­χα­γοί. Στον ίδιο νό­μο προ­βλέ­πε­ται η πο­λι­τι­κή στε­λέ­χω­ση της Χαρ­το­γρα­φι­κής με επι­κου­ρι­κές απο­σπά­σεις «...εξ υπο­μη­χα­νι­κών και γε­ω­με­τρών [...] δια την διε­ξα­γω­γήν κτη­μα­το­γρα­φι­κών έρ­γων, λαμ­βα­νό­με­νοι εκ των εν τη υπη­ρε­σία ετέ­ρων Υπουρ­γεί­ων δια­τε­λού­ντων και εξ ιδιω­τών, πτυ­χιού­χων της Σχο­λής των Βιο­μη­χά­νων Τε­χνών [...] κα­τά τας ανά­γκας». Η Σχο­λή που ονο­μά­στη­κε έτσι το 1887, με την τρι­κου­πι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση της εκ­παί­δευ­σης των μη­χα­νι­κών, θα με­το­νο­μα­στεί ανα­βαθ­μι­σμέ­νη σε Εθνι­κό Με­τσό­βιο Πο­λυ­τε­χνείο (ΕΜΠ) με την αντί­στοι­χη πρώ­τη βε­νι­ζε­λι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση το 1914. Επι­πλέ­ον, ιδρύ­ε­ται διαρ­κές γνω­μο­δο­τι­κό ‘χαρ­το­γρα­φι­κό συμ­βού­λιο του κρά­του­ς’ με πρό­ε­δρο τον διευ­θυ­ντή της Χαρ­το­γρα­φι­κής και ανα­πλη­ρω­τή τον υπο­διευ­θυ­ντή της, υπό την επο­πτεία του υπουρ­γού των Στρα­τιω­τι­κών (Ελευ­θέ­ριος Βε­νι­ζέ­λος). Το εύ­ρος των γνω­μο­δο­τι­κών αντι­κει­μέ­νων του χαρ­το­γρα­φι­κού συμ­βου­λί­ου και οι σχε­τι­κές δια­τυ­πώ­σεις του νό­μου πε­ρί «...πά­ντων των εν τη χώ­ρα εκτε­λου­μέ­νων χαρ­το­γρα­φι­κών έρ­γων...», ορι­στι­κο­ποιούν τον στρα­τιω­τι­κό έλεγ­χο των χαρ­το­γρα­φή­σε­ων και του κτη­μα­το­λο­γί­ου της χώ­ρας, με από­η­χους αι­σθη­τούς μέ­χρι τα τέ­λη του 20^ού αιώ­να.

Με νό­μο του 1914, ‘πε­ρί στρα­τιω­τι­κών υπαλ­λή­λων και υπη­ρε­τώ­ν’ ―επι­κε­φα­λής της Χαρ­το­γρα­φι­κής ο αντι­συ­νταγ­μα­τάρ­χης Μη­χα­νι­κού Πα­να­γιώ­της Φω­τιά­δης― συ­στά­θη­κε στη Χαρ­το­γρα­φι­κή το σώ­μα των χαρ­το­γρά­φων από πο­λί­τες και από­στρα­τους· προ­ο­ρι­σμός του ήταν «... η εκτέ­λε­σις εν γέ­νει το­πο­γρα­φι­κών και γε­ω­δαι­τι­κών ερ­γα­σιών και το οποί­ον θα απο­τε­λή μέ­ρος του μο­νί­μου προ­σω­πι­κού της Χαρ­το­γρα­φι­κής Υπη­ρε­σί­ας». Τα μέ­λη του προ­έρ­χο­νται «...εξ ιδιω­τών εχό­ντων δια­νύ­σει δύο του­λά­χι­στον τά­ξεις της Σχο­λής των Βιο­μη­χά­νων Τε­χνών ή ισο­τί­μου ξέ­νης τε­χνι­κής Σχο­λής [...]. Εξ απο­στρά­των ή πα­ραι­τη­θέ­ντων αξιω­μα­τι­κών [...] εχό­ντων προ­ϋ­πη­ρε­τή­σει ευ­δο­κί­μως εν τη Χαρ­το­γρα­φι­κή Υπη­ρε­σία, και πε­ρί ων υπάρ­χει ευ­νοϊ­κή έκ­θε­σις του Δ/ντού της Υπη­ρε­σί­ας [...]». Έτσι, δεν εί­ναι πλέ­ον δυ­να­τή κα­μία προ­ο­πτι­κή ανά­πτυ­ξης της ει­δι­κό­τη­τας του χαρ­το­γρά­φου (γε­ω­μέ­τρη, το­πο­γρά­φου) εκτός του στρα­τεύ­μα­τος, εφό­σον με τη με­ταρ­ρύθ­μι­ση του 1914 και την προ­α­γω­γή ―στο ΕΜΠ― της τε­χνο­λο­γι­κής εκ­παί­δευ­σης σε ανώ­τα­τη, κα­ταρ­γεί­ται η ει­δι­κό­τη­τα των γε­ω­με­τρών (το­πο­γρά­φων, χω­ρο­με­τρών). Όμως φαί­νε­ται ότι το έλ­λειμ­μα γί­νε­ται αι­σθη­τό και οι το­πο­γρα­φι­κές σπου­δές επα­νέρ­χο­νται στο ΕΜΠ το 1917, όταν αυ­τό θα υπα­χθεί στο υπουρ­γείο Συ­γκοι­νω­νιών, με τη δεύ­τε­ρη βε­νι­ζε­λι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση της εκ­παί­δευ­σης των μη­χα­νι­κών και αρ­μό­διο υπουρ­γό τον Αλέ­ξαν­δρο Πα­πα­να­στα­σί­ου. H σχο­λή των το­πο­γρά­φων μη­χα­νι­κών που ιδρύ­ε­ται τό­τε δεν φαί­νε­ται να ελ­κύ­ει τους νέ­ους (ίσως λό­γω ασα­φούς επαγ­γελ­μα­τι­κής προ­ο­πτι­κής, αλ­λά και σχε­δόν ανύ­παρ­κτης ακα­δη­μαϊ­κής υπο­δο­μής)· το ακα­δη­μαϊ­κό έτος 1918-1919 λει­τουρ­γεί με έναν μό­νο φοι­τη­τή, εκ με­τα­γρα­φής από τη σχο­λή των πο­λι­τι­κών μη­χα­νι­κών... Σχε­δόν ταυ­τό­χρο­να, με νό­μο του 1918, ακο­λου­θεί μια συρ­ρί­κνω­ση στο αντι­κεί­με­νο της Χαρ­το­γρα­φι­κής, κα­ταρ­γού­με­νου του γρα­φεί­ου κτη­μα­τι­κού χάρ­του χω­ρίς όμως να θί­γε­ται η σχο­λή χω­ρο­με­τρών της. Στις νέ­ες αυ­τές εξε­λί­ξεις φαί­νε­ται ότι συ­νέ­βα­λε η ισχυ­ρή προ­σω­πι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα και πο­λι­τι­κή επιρ­ροή του τρια­ντά­χρο­νου πο­λι­τι­κού μη­χα­νι­κού και νε­ο­ε­κλεγ­μέ­νου (1916) κα­θη­γη­τή της γε­ω­δαι­σί­ας Δη­μη­τρί­ου Λα­μπα­δα­ρί­ου, που έμελ­λε να πρω­τα­γω­νι­στή­σει για τα επό­με­να τριά­ντα πέ­ντε χρό­νια στη δια­μόρ­φω­ση του χα­ρα­κτή­ρα του τε­χνι­κού κλά­δου των το­πο­γρά­φων. Με με­τα­πτυ­χια­κές σπου­δές στη Γερ­μα­νία και πρα­κτι­κή εμπει­ρία στην Ελ­βε­τία ο Λα­μπα­δά­ριος διε­τέ­λε­σε διευ­θυ­ντής (1927-1929) και πρύ­τα­νης του ΕΜΠ από το 1929 μέ­χρι το 1933 όταν θα εκλε­γεί μέ­λος της Ακα­δη­μί­ας Αθη­νών, πα­ρα­μέ­νο­ντας ο μό­νος ορ­γα­νι­κός κα­θη­γη­τής της σχο­λής το­πο­γρά­φων μέ­χρι τα μέ­σα του 20^ού αιώ­να.

Με­τά την πυρ­κα­γιά της Θεσ­σα­λο­νί­κης το 1917 οι σπου­δαί­ες αστι­κές το­πο­γρα­φι­κές και κτη­μα­το­γρα­φι­κές–κτη­μα­το­λο­γι­κές ερ­γα­σί­ες του ελ­λη­νι­κού κρά­τους ―προ­α­παι­τού­με­νες για την πο­λε­ο­δο­μι­κή απο­κα­τά­στα­ση της πό­λης― έγι­ναν από συ­νερ­γεία του υπουρ­γεί­ου Συ­γκοι­νω­νιών· δεν συμ­με­τεί­χε η Χαρ­το­γρα­φι­κή, η οποία εκτε­λού­σε χαρ­το­γρα­φι­κές ερ­γα­σί­ες στη Μα­κε­δο­νία. Τα σχε­τι­κά έρ­γα στη Θεσ­σα­λο­νί­κη υπό την κυ­βερ­νη­τι­κή επο­πτεία του Πα­πα­να­στα­σί­ου, τα με­γα­λύ­τε­ρα και μο­να­δι­κά μέ­χρι τό­τε σε πό­λη της χώ­ρας, ορ­γά­νω­σε και κα­θο­δή­γη­σε με ελ­βε­τι­κές κτη­μα­το­λο­γι­κές προ­δια­γρα­φές ο νε­α­ρός κα­θη­γη­τής Λα­μπα­δά­ριος, μέ­λος της διε­θνούς επι­τρο­πής για την απο­κα­τά­στα­ση και πο­λε­ο­δο­μι­κή επα­να­σχε­δί­α­ση της Θεσ­σα­λο­νί­κης και επι­κε­φα­λής του γρα­φεί­ου σχε­δί­ου πό­λης, με τον έμπει­ρο πο­λι­τι­κό μη­χα­νι­κό Αν­δρέα Λευ­θε­ριώ­τη στο γρα­φείο από το 1917 μέ­χρι το 1923. Και σε αυ­τή την κο­ρυ­φαία πε­ρί­πτω­ση, οι απο­σπα­σμα­τι­κές νο­μο­θε­τι­κές πα­ρεμ­βά­σεις του 1918 για την προ­σω­ρι­νή κτη­μα­το­γρά­φη­ση του τμή­μα­τος της Θεσ­σα­λο­νί­κης που κα­τα­στρά­φη­κε από την πυρ­κα­γιά δεν θα εφαρ­μο­στούν συ­στη­μα­τι­κά στο σύ­νο­λο της χώ­ρας, πα­ρά την επέ­κτα­ση της ισχύ­ος του νό­μου σε όλες τις πό­λεις· θα εφαρ­μο­στούν τε­λι­κά μό­νο στο Πα­λαιό Φά­λη­ρο, την Καλ­λι­θέα και ένα μέ­ρος των Αθη­νών.

Με­τά τη Μι­κρα­σια­τι­κή Κα­τα­στρο­φή και τις συμ­φω­νί­ες της ανταλ­λα­γής των πλη­θυ­σμών, η Κοι­νω­νία των Εθνών ―πρό­δρο­μος του ση­με­ρι­νού ΟΗΕ― με το πρω­τό­κολ­λο του 1923 ανέ­λα­βε την εγκα­τά­στα­ση των προ­σφύ­γων στην ελ­λη­νι­κή επι­κρά­τεια και ιδιαί­τε­ρα στο βό­ρειο τμή­μα της, μέ­σω ανε­ξάρ­τη­της διε­θνούς Επι­τρο­πής Απο­κα­τά­στα­σης των Προ­σφύ­γων (ΕΑΠ) ―λει­τούρ­γη­σε μέ­χρι το 1929. Για τον σκο­πό αυ­τό δια­τέ­θη­καν γαί­ες έκτα­σης 8.000 τετ. χλμ., λί­γο πε­ρισ­σό­τε­ρο από το 6% της τό­τε έκτα­σης της χώ­ρας. Το ‘πραγ­μα­τι­κό’ γε­ω­χω­ρι­κό δια­κύ­βευ­μα πε­ρί των γαιών επα­νέρ­χε­ται στα μέ­σα της τέ­ταρ­της χαρ­το­γρα­φι­κής πε­ριό­δου της χώ­ρας. Έχει ιδιαί­τε­ρο εν­δια­φέ­ρον, για την ιστο­ρία της εξέ­λι­ξης του ‘πραγ­μα­τι­κού’ γε­ω­χω­ρι­κού δια­κυ­βεύ­μα­τος στην Ελ­λά­δα, το τμή­μα του ΧΙ­ΙΙ κε­φα­λαί­ου της έκ­θε­σης της ΕΑΠ του 1926 ―εκ­δό­θη­κε στη Γε­νεύη― σχε­τι­ζό­με­νο με τα προ­βλή­μα­τα που δη­μιουρ­γεί στις χώ­ρες η απου­σία κτη­μα­το­λο­γί­ου, με σχέ­διο για δη­μιουρ­γία του, σε τέσ­σε­ρα στά­δια. Πε­ρι­γρά­φει τις δο­κι­μές και διά­φο­ρες λύ­σεις που πρό­τει­νε η ΕΑΠ, τις κτη­μα­το­λο­γι­κές ερ­γα­σί­ες που πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­καν (με τα τε­χνο­λο­γι­κά κε­νά και τις αδυ­να­μί­ες τους) και τις προ­σπά­θειες για από αέ­ρα χαρ­το­γρά­φη­ση. Η πε­ριο­χή της δυ­τι­κής Μα­κε­δο­νί­ας απο­τέ­λε­σε κύ­ριο θέ­α­τρο των τε­χνι­κών δρα­στη­ριο­τή­των της ΕΑΠ για την απει­κό­νι­ση, ορ­γά­νω­ση και δια­χεί­ρι­ση των εδα­φών της προ­σφυ­γι­κής εγκα­τά­στα­σης. Η ΕΑΠ γνω­ρί­ζο­ντας κα­λά τη ση­μα­σία της χαρ­το­γρά­φη­σης, κτη­μα­το­γρά­φη­σης και του κτη­μα­το­λο­γί­ου ζή­τη­σε από την κυ­βέρ­νη­ση το απα­ραί­τη­το προ­σω­πι­κό. Η Χαρ­το­γρα­φι­κή, με­τά το εξα­ντλη­τι­κό έρ­γο της χαρ­το­γρά­φη­σης της Μι­κράς Ασί­ας ήταν σε φά­ση ανα­σύ­ντα­ξης αδυ­να­τώ­ντας να αντα­πο­κρι­θεί ―το 1926 με­το­νο­μά­στη­κε σε Γε­ω­γρα­φι­κή Υπη­ρε­σία Στρα­τού (ΓΥΣ). Δεν αντα­πο­κρί­θη­καν και άλ­λες σχε­τι­ζό­με­νες με το αντι­κεί­με­νο κυ­βερ­νη­τι­κές υπη­ρε­σί­ες· μό­νο η το­πο­γρα­φι­κή του υπουρ­γεί­ου Γε­ωρ­γί­ας έστει­λε στη Μα­κε­δο­νία δώ­δε­κα συ­νερ­γεία που άρ­χι­σαν ερ­γα­σί­ες τον Αύ­γου­στο του 1924, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας επι­τό­που βοη­θη­τι­κό προ­σω­πι­κό. Όμως, η ποιό­τη­τα και οι προ­τε­ραιό­τη­τες που τέ­θη­καν από την ΕΑΠ δεν απέ­δω­σαν τα ανα­με­νό­με­να, με απο­τέ­λε­σμα η δια­νο­μή των απο­τυ­πω­μέ­νων πε­ριο­χών να γί­νει κα­τά προ­σέγ­γι­ση. Βλέ­πο­ντας τις αδυ­να­μί­ες του κρά­τους ―σε γε­νι­κευ­μέ­νη απί­σχνα­ση από τον Δι­χα­σμό και τη Μι­κρα­σια­τι­κή Κα­τα­στρο­φή― η ΕΑΠ προ­σα­να­το­λί­στη­κε στη δη­μιουρ­γία μιας και­νούρ­γιας υπη­ρε­σί­ας, ικα­νής να ανα­λά­βει την ίδρυ­ση του κτη­μα­το­λο­γί­ου σε όλες τις πε­ριο­χές όπου επρό­κει­το να εγκα­τα­στα­θούν ορι­στι­κά οι πρό­σφυ­γες. Συ­ντά­χθη­κε πλή­ρες σχέ­διο για την ορ­γά­νω­ση της υπη­ρε­σί­ας αυ­τής. Πα­ρά τις με­γά­λες δυ­σκο­λί­ες και το ανέ­φι­κτο των αρ­χι­κών σχε­δια­σμών της ΕΑΠ, υπήρ­ξαν ικα­νο­ποι­η­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα στη δυ­τι­κή Μα­κε­δο­νία, όπου οι ομά­δες, που ορ­γα­νώ­θη­καν από τις υπη­ρε­σί­ες της, προ­χώ­ρη­σαν με απλο­ποι­η­μέ­νες με­θό­δους στην προ­ε­τοι­μα­σία κτη­μα­το­λο­γί­ου έκτα­σης περ. 300 τετρ. χλμ., περ. 4% εκεί­νης που εί­χε δια­τε­θεί συ­νο­λι­κά. Την ίδια επο­χή (1924) ιδρύ­θη­κε στην Κο­ζά­νη μία σχο­λή χω­ρο­με­τρών, με σκο­πό την τα­χύρ­ρυθ­μη προ­ε­τοι­μα­σία νέ­ων το­πο­γρά­φων ―ήταν φαί­νε­ται ανέ­φι­κτη η συμ­βο­λή το­πο­γρά­φων από το ΕΜΠ και από τη σχο­λή χω­ρο­με­τρών της Χαρ­το­γρα­φι­κής. Η εκ­παί­δευ­σή τους και η διεύ­θυν­ση των πρώ­των ομά­δων ερ­γα­σί­ας ανα­τέ­θη­κε σε πα­λιούς έμπει­ρους αξιω­μα­τι­κούς της Χαρ­το­γρα­φι­κής, όμως πέ­ραν των κα­λών προ­θέ­σε­ων και των απο­τε­λε­σμά­των που επέ­τρε­ψαν στην ΕΑΠ να πραγ­μα­το­ποι­ή­σει έναν κα­νο­νι­κό ανα­δα­σμό στην Κο­ζά­νη, τον πρώ­το στην Ελ­λά­δα (επ’ ωφε­λεία προ­σφύ­γων και γη­γε­νών) το τε­χνο­λο­γι­κό μέ­ρος των χαρ­το­γρα­φή­σε­ων υστε­ρού­σε· η χρή­ση τους ήταν εξαι­ρε­τι­κά πε­ριο­ρι­σμέ­νη, διό­τι η απο­τύ­πω­ση δεν ήταν εξαρ­τη­μέ­νη σε τρι­γω­νο­με­τρι­κό δί­κτυο. Η ΕΑΠ προ­σπά­θη­σε να λύ­σει τα προ­βλή­μα­τα, ακό­μα και με ενα­έ­ρια μέ­σα, όμως η διά­λυ­σή της το 1930 έδω­σε τη σκυ­τά­λη των ερ­γα­σιών στην το­πο­γρα­φι­κή υπη­ρε­σία του υπουρ­γεί­ου Γε­ωρ­γί­ας, για τα με­τέ­πει­τα... Ήταν η χρο­νιά της με­το­νο­μα­σί­ας από τον Λα­μπα­δά­ριο (στην ακ­μή της προ­σω­πι­κής του επιρ­ρο­ής) της σχο­λής το­πο­γρά­φων μη­χα­νι­κών του ΕΜΠ σε σχο­λή ‘αγρο­νό­μων και το­πο­γρά­φων μη­χα­νι­κώ­ν’, όπως εί­ναι γνω­στή η ει­δι­κό­τη­τα αυ­τή στην Ελ­λά­δα ενε­νή­ντα χρό­νια μέ­χρι σή­με­ρα.

Ο προ­σε­κτι­κός και πε­ρί­ερ­γος ανα­γνώ­στης θα δια­κρί­νει ότι η δια­δρο­μή των πε­ρί του ‘πραγ­μα­τι­κού’ γε­ω­χω­ρι­κού δια­κυ­βεύ­μα­τος της χώ­ρας θε­μά­των στον Με­σο­πό­λε­μο περ­νά­ει μέ­σα από το πε­ρι­βάλ­λον τριών υπουρ­γεί­ων ‘κλει­διώ­ν’ στο αντι­κεί­με­νο: των Στρα­τιω­τι­κών (ενταγ­μέ­νων των χαρ­το­γρα­φή­σε­ων), των Συ­γκοι­νω­νιών (ενταγ­μέ­νων των δη­μο­σί­ων έρ­γων) και της Γε­ωρ­γί­ας (ενταγ­μέ­νων των δη­μο­σί­ων κτη­μά­των). Οι δια­σταυ­ρώ­σεις, δι­χο­το­μί­ες, επι­κα­λύ­ψεις, κα­θυ­στε­ρή­σεις, συ­γκρού­σεις, αμέ­λειες, αδυ­να­μί­ες, δια­πλο­κές, προ­σω­πι­κές στρα­τη­γι­κές με πο­λι­τι­κές και επαγ­γελ­μα­τι­κές αντα­γω­νι­στι­κές αντα­να­κλά­σεις, και άλ­λα πολ­λά συ­να­φή, πολ­λα­πλα­σια­ζό­με­να και συν­δυα­ζό­με­να στο γνω­στό κλη­ρο­νο­μι­κό δυ­να­μι­κό πε­δίο της δι­χό­νοιας και του δι­χα­σμού, αλ­λά και της από­στα­σης της χώ­ρας και από τις τρεις βιο­μη­χα­νι­κές επα­να­στά­σεις δη­μιούρ­γη­σαν έναν ‘γόρ­διο δε­σμό’. Αυ­τόν φαί­νε­ται να προ­σπα­θεί να ‘λύ­σει’ η χώ­ρα, σε συν­θή­κες και όρους της Δ΄ Βιο­μη­χα­νι­κής Επα­νά­στα­σης. Θα εί­ναι, άρα­γε, της γνω­στής ιστο­ρι­κής με­θό­δου η λύ­ση;

Χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν ως βι­βλιο­γρα­φία

Ε. Λι­βιε­ρά­τος. ‘Γε­ω­χω­ρι­κά δια­κυ­βεύ­µα­τα της Επα­νά­στα­σης: τα ορά­µα­τα, οι γαί­ες, η ου­το­πία του Κα­πο­δί­στρια, τα σύ­νο­ρα, οι Γάλ­λοι χαρ­το­γρά­φοι και οι µε­τέ­πει­τα χρό­νιες συγ­χύ­σεις του κρά­τους (µέ­χρι σή­µε­ρα;)’. 1^ο Φό­ρουµ Δι­πλω­µα­τί­ας Δή­µου Κα­λα­µά­τας. Πνευ­µα­τι­κό Κέ­ντρο, Κα­λα­µά­τα, 16 Οκτω­βρί­ου 2021. https://​car​togr​aphy.​web.​auth.g...
Ε. Λι­βιε­ρά­τος. Χώ­ρας Χαρ­τών Γρά­φειν. Με αφορ­μή τα 130 χρό­νια της Γε­ω­γρα­φι­κής Υπη­ρε­σί­ας Στρα­τού. Θεσ­σα­λο­νί­κη, Βι­βλιο­θή­κη & Κέ­ντρο Πλη­ρο­φό­ρη­σης ΑΠΘ, 2020. ISBN 978-960-243-722-3.
Α. Συρ­μα­λό­γλου. «Αν­δρέ­ας Μι­χα­λα­κό­που­λος. «Αγρο­τι­κό ζή­τη­μα και με­ταρ­ρύθ­μι­ση (1917)». Στο: Ε. Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου (επιμ.) Τε­τρά­δια Κοι­νο­βου­λευ­τι­κού Λό­γου, ΙΙ, 5. Ίδρυ­μα της Βου­λής των Ελ­λή­νων, 2013.
Ε. Λι­βιε­ρά­τος. Χαρ­το­γρα­φι­κές Πε­ρι­πέ­τειες της Ελ­λά­δας 1821-1919. ΕΛΙΑ 2009. ISBN 978-960-201-194-2.
Ε. Λι­βιε­ρά­τος (επιμ.). Θεσ­σα­λο­νί­κη στους Χάρ­τες. Πό­λη του Χρό­νου Χάρ­τες του Τό­που. Έκ­δο­ση–αφιέ­ρω­μα για τα 2300 χρό­νια της Θεσ­σα­λο­νί­κης. Σύλ­λο­γος Αγρο­νό­μων και Το­πο­γρά­φων Μη­χα­νι­κών Βό­ρειας Ελ­λά­δας (ΣΑ­ΤΜ­ΒΕ). Θεσ­σα­λο­νί­κη, 1985.
Société des Nations. L'établissement des réfugiés en Grèce. Γε­νεύη 1926.