Από το Βέλγιο στο χαρτογραφικό προοίμιο της Θεσσαλίας

Με­τά την επα­να­στα­τι­κή και κα­πο­δι­στρια­κή πε­ρί­ο­δο, η κα­τά­στα­ση στο νέο ελ­λη­νι­κό κρά­τος συ­νέ­χι­ζε σε κλί­μα έντο­νης πο­λι­τι­κής, οι­κο­νο­μι­κής και κοι­νω­νι­κής δύ­σπνοιας. Σε μία χώ­ρα με ανύ­παρ­κτες τε­χνο­λο­γι­κές υπο­δο­μές και χω­ρίς προ­ο­πτι­κή αλ­λα­γής στο θε­με­λιώ­δες αυ­τό θέ­μα, κύ­ριος κοι­νός πα­ρο­νο­μα­στής πολ­λών δει­νών πα­ρέ­με­νε από το 1821 το άλυ­το πρό­βλη­μα των εθνι­κών γαιών και η ανυ­παρ­ξία γε­ω­με­τρι­κής, απει­κο­νι­στι­κής και νο­μι­κής τους τεκ­μη­ρί­ω­σης και τα­κτο­ποί­η­σης. Το θέ­μα των εθνι­κών γαιών τα­λά­νι­ζε τους Έλ­λη­νες, κυ­ρί­ως τον αγρο­τι­κό πλη­θυ­σμό, πο­λυ­πλη­θέ­στε­ρο, πο­λυ­πα­θέ­στε­ρο, συ­μπα­θέ­στε­ρο και ίσως πλέ­ον ανι­διο­τε­λή τό­τε. Όπως ση­μειώ­νει το 1838 ο Peytier, με τη μα­κρά εμπει­ρία χαρ­το­γρα­φή­σε­ων επί του πε­δί­ου στη χώ­ρα, «λί­γοι μό­νο ιδιο­κτή­τες στην Ελ­λά­δα έχουν τί­τλους ιδιο­κτη­σί­ας γης· πολ­λοί δεν εί­ναι σί­γου­ροι αν εί­ναι ορι­στι­κοί ιδιο­κτή­τες. Έγι­ναν αρ­κε­τές πω­λή­σεις τις οποί­ες ακύ­ρω­σε η κυ­βέρ­νη­ση, επα­να­φέ­ρο­ντας στο κρά­τος την ιδιο­κτη­σία που που­λή­θη­κε. Εί­ναι με­γά­λο λά­θος από την πλευ­ρά της κυ­βέρ­νη­σης που δεν έχει ακό­μη απο­φα­σί­σει για το ζή­τη­μα της ιδιο­κτη­σί­ας. Ζη­μί­ω­σε τη γε­ωρ­γία και μεί­ω­σε τα κρα­τι­κά έσο­δα». Το απει­κο­νι­στι­κό ζή­τη­μα των γαιών (η χαρ­το­γρά­φη­ση), προ­α­παι­τού­με­νο ανά­πτυ­ξης και σχε­τι­ζό­με­νο με την τε­χνο­λο­γία για την ορ­γά­νω­ση, λει­τουρ­γία και πρό­ο­δο ενός νέ­ου κρά­τους ―κα­τά τα ευ­ρω­παϊ­κά κα­θιε­ρω­μέ­να ήδη από την Α΄ βιο­μη­χα­νι­κή επα­νά­στα­ση― δεν έτυ­χε προ­σο­χής και πα­ρέ­μει­νε χρό­νια ελ­λειμ­μα­τι­κό, πα­ρό­τι εί­χε τε­θεί από τον Κα­πο­δί­στρια το 1827 και με την ίδρυ­ση το 1834 του τε­λι­κά ατε­λέ­σφο­ρου Γρα­φεί­ου δη­μό­σιας οι­κο­νο­μί­ας. Αντί­θε­τα, η χαρ­το­γρά­φη­ση ήταν το πρώ­το που απα­σχό­λη­σε τους Βέλ­γους ―μα­ζί με το σύ­νταγ­μα― όταν απέ­κτη­σαν ανε­ξάρ­τη­το κρά­τος το 1831, σχε­δόν ταυ­τό­χρο­να με τους Έλ­λη­νες. Οι ηγε­σί­ες των Ελ­λή­νων, από την αρ­χή του νέ­ου κρά­τους τους, εκ των πραγ­μά­των σε με­γά­λη από­στα­ση από την τε­χνο­λο­γία και από τα ζη­τή­μα­τα πε­ρί γαιών και τε­χνι­κών υπο­δο­μών, συ­νέ­χι­ζαν εξα­ντλη­μέ­νες τις δι­χα­στι­κές τους εντά­σεις και αντι­πα­λό­τη­τες. Αυ­τό ενι­σχύ­θη­κε στο πε­ρι­βάλ­λον της βαυα­ρι­κής δια­κυ­βέρ­νη­σης, τε­λι­κά ανα­πο­τε­λε­σμα­τι­κής, αυ­το­ϋ­πο­νο­μευό­με­νης και ανε­παρ­κούς, ιδιαί­τε­ρα στα τε­χνι­κά έρ­γα υπο­δο­μών. Η πρα­κτι­κή ανι­κα­νό­τη­τα των κυ­βερ­νώ­ντων και η υστε­ρό­βου­λη συ­μπε­ρι­φο­ρά του ημε­δα­πού συ­στή­μα­τος γύ­ρω τους, δεν επέ­τρε­παν την υπέρ των αγρο­τών ―ακτη­μό­νων ή όχι― αξιο­ποί­η­ση των πολ­λών δια­θέ­σι­μων ακαλ­λιέρ­γη­των γαιών και την ανά­πτυ­ξη απα­ραί­τη­των υπο­δο­μών, όπως του ―ανύ­παρ­κτου ακό­μη― οδι­κού δι­κτύ­ου. Απέ­τρε­παν επι­πλέ­ον την προ­σέλ­κυ­ση πό­ρων και πλη­θυ­σμών εκτός της επι­κρά­τειας, ελ­λη­νι­κών και άλ­λων, με ευ­σε­βείς πό­θους συμ­βο­λής σε ένα νέο ευ­ρω­παϊ­κό κρά­τος που ανα­δύ­θη­κε στον αστα­θή οθω­μα­νι­κό χώ­ρο με προσ­δο­κί­ες πα­ρα­δείγ­μα­τος. Τα μό­να ελά­χι­στα έρ­γα υπο­δο­μής που υπήρ­χαν ήταν ό,τι σπο­ρα­δι­κά πρό­λα­βαν να κα­τα­σκευά­σουν οι Γάλ­λοι στρα­τιω­τι­κοί μη­χα­νι­κοί από το 1829 μέ­χρι το 1832, πέ­ραν εκεί­νου της ση­μα­ντι­κής χαρ­το­γρά­φη­σης των γε­ω­γρά­φων του Dépôt· τα ανα­φέ­ρει ο Finlay, ενώ ο Peytier κα­τα­γρά­φει τα επεί­γο­ντα ανα­γκαία τε­χνι­κά έρ­γα, που δεν γί­νο­νται, θύ­μα­τα των εμ­μο­νών του επι­κε­φα­λής κυ­βερ­νη­τι­κού Βαυα­ρού στρα­τιω­τι­κού μη­χα­νι­κού.

Κα­νέ­να ση­μα­ντι­κό έρ­γο δεν φαι­νό­ταν στο ορί­ζο­ντα, ού­τε μπο­ρού­σε να γί­νει λό­γω της χρό­νιας τε­χνο­λο­γι­κής κα­θυ­στέ­ρη­σης και της πο­λι­τι­κής αδια­φο­ρί­ας για την ανά­πτυ­ξη τε­χνο­λο­γί­ας, πα­ρά την ύπαρ­ξη των πό­ρων του δα­νεί­ου. Η έλ­λει­ψη δρό­μων εμπό­δι­ζε τη με­τα­φο­ρά αγρο­τι­κών προ­ϊ­ό­ντων από το εσω­τε­ρι­κό στις ακτές του Αι­γαί­ου και Ιο­νί­ου, ‘προ­στά­τευ­ε’ πρα­κτι­κά τη λη­στεία και σε συν­δυα­σμό με τη δια­τή­ρη­ση της οθω­μα­νι­κής φο­ρο­λο­γί­ας των αγρο­τών ―της δε­κά­της― διαιώ­νι­ζε τη φτώ­χια και υπα­νά­πτυ­ξη της χώ­ρας. Ακό­μα και στους διαρ­κώς μειού­με­νους φι­λέλ­λη­νες, οι ανα­μνή­σεις των ηρω­ι­κών πρώ­των χρό­νων της Επα­νά­στα­σης εί­χαν αρ­χί­σει να ξε­θω­ριά­ζουν· εί­χε παί­ξει ρό­λο και η δύ­στρο­πη, έως εχθρι­κή, δια­χεί­ρι­ση των σχέ­σε­ων με τις Δυ­νά­μεις, κυ­ρί­ως με τη Γαλ­λία ―την πλέ­ον γεν­ναιό­δω­ρη προς τους Έλ­λη­νες, κα­τά τον Finlay και άλ­λους. Το νέο κρά­τος, στο οποίο πα­ρα­χω­ρή­θη­κε ανε­ξαρ­τη­σία, μέ­χρι και ένο­πλη προ­στα­σία, άρ­χι­σε τώ­ρα να απο­γοη­τεύ­ει· η ελ­πί­δα να λει­τουρ­γή­σει ως ευ­ρω­παϊ­κό πα­ρά­δειγ­μα στις εξε­λί­ξεις του Ανα­το­λι­κού ζη­τή­μα­τος εξα­σθε­νού­σε συ­νε­χώς. Τα χρή­μα­τα του δα­νεί­ου του 1832 ξο­δεύ­ο­νταν από τη βαυα­ρι­κή δια­κυ­βέρ­νη­ση σε μι­σθο­δο­σί­ες, μη πα­ρα­γω­γι­κές δα­πά­νες και πο­λυ­έ­ξο­δα τα­ξί­δια στε­λε­χών στο Μό­να­χο. Χω­ρίς τη δη­μιουρ­γία κα­τάλ­λη­λου πε­ρι­βάλ­λο­ντος απο­τύγ­χα­νε κά­θε προ­σπά­θεια εφαρ­μο­γής τε­χνο­λο­γιών δο­κι­μα­σμέ­νων αλ­λού, που θα ανέ­πτυσ­σαν τις υπο­δο­μές, προς όφε­λος κυ­ρί­ως των αγρο­τών και των βιώ­σι­μων έρ­γων πα­ρα­γω­γής πλού­του για τους πολ­λούς. Χω­ρίς ανα­πτυ­ξια­κές προ­ο­πτι­κές και με αδυ­να­μία όχι μό­νο με­ρι­κής έντα­ξης στις ύστε­ρες φά­σεις της Α΄ βιο­μη­χα­νι­κής επα­νά­στα­σης αλ­λά και πα­ρα­κο­λού­θη­σής της, οι Έλ­λη­νες δεν ήταν δυ­να­τόν να απαλ­λα­γούν από την εσω­στρέ­φεια των δι­χα­στι­κών τους συν­δρό­μων και της στρε­βλής σχέ­σης με το κρά­τος που καλ­λιέρ­γη­σαν οι εμ­φύ­λιοι αντα­γω­νι­σμοί και η βαυα­ρι­κή δια­κυ­βέρ­νη­ση. Αλ­λά και η επερ­χό­με­νη Β΄ βιο­μη­χα­νι­κή επα­νά­στα­ση φαι­νό­ταν άπια­στη εφό­σον θα απαι­τού­σε εντα­τι­κή, συ­στη­μα­τι­κή και κο­πιώ­δη προ­σπά­θεια και ερ­γα­σία για δη­μιουρ­γία υπο­δο­μών και πα­ρα­γω­γή συ­γκε­κρι­μέ­νου έρ­γου. Το ‘λέ­γει­ν’ και ‘νο­μο­θε­τεί­ν’ των Ελ­λή­νων θα έπρε­πε τώ­ρα ―του­λά­χι­στον― να ισορ­ρο­πή­σει με το δύ­σκο­λο ‘πράτ­τει­ν’ και ‘εφαρ­μό­ζει­ν’ της ευ­ρω­παϊ­κής πρα­κτι­κής, προ­ω­θη­τι­κής της τε­χνο­λο­γι­κής πρό­ο­δου. Όμως η ρο­πή στην άγο­νη αντι­πα­ρά­θε­ση, η πο­λι­τι­κή ίντρι­γκα και δια­φθο­ρά, η καλ­λιέρ­γεια πε­λα­τεια­κής νο­ο­τρο­πί­ας και η χρό­νια ιδιο­συ­γκα­σια­κή υπε­ρο­χή των λό­γων ένα­ντι των έρ­γων εμπό­δι­ζε ―μέ­χρι απο­τρο­πής― τη στρο­φή των Ελ­λή­νων προς τις πει­θαρ­χί­ες της τε­χνο­λο­γί­ας και τε­χνο­γνω­σί­ας. Η ‘άπο­ψη’ με άγνοια του θέ­μα­τος, αντί της γνώ­σης από την επε­ξερ­γα­σία δε­δο­μέ­νων, πα­γί­ω­σε την κα­θό­λου αθώα νο­ο­τρο­πία της ασά­φειας, του ‘πε­ρί­που’ στα πά­ντα και κυ­ρί­ως στα δύ­σκο­λα. Η ανά­πτυ­ξη σε ‘φι­λο­σο­φία ζω­ή­ς’ του αρ­γό­σχο­λου ει­σο­δη­μα­τι­σμού, η ψύ­χω­ση για την ‘κα­τσί­κα του γεί­το­να’, η κα­τα­πά­τη­ση των απει­κο­νι­στι­κά ατεκ­μη­ρί­ω­των γαιών και ιδιο­ποί­η­σή τους, κά­θε άλ­λο πα­ρά πο­ρεία προς ευ­ρω­παϊ­κό κρά­τος έδει­χναν ή προ­ο­πτι­κή σο­βα­ρής έντα­ξης στη Β΄ βιο­μη­χα­νι­κή επα­νά­στα­ση που ανέ­τει­λε. Να πή­γαι­ναν άρα­γε κα­λύ­τε­ρα τα πράγ­μα­τα με βα­σι­λιά τον Λε­ο­πόλ­δο, αντί του Όθω­να;

Το ερώ­τη­μα σχε­τί­ζε­ται με δύο κυ­ρί­ως λό­γους, για τους οποί­ους υπήρ­ξε μια ιστο­ρι­κή ‘νοη­τή δια­σταύ­ρω­ση’ της Ελ­λά­δας με το Βέλ­γιο, δέ­κα χρό­νια με­τά την ελ­λη­νι­κή Επα­νά­στα­ση του 1821. Ο πρώ­τος ήταν η σχε­δόν ταυ­τό­χρο­νη ανα­κή­ρυ­ξή τους σε ανε­ξάρ­τη­τα κρά­τη στο Λον­δί­νο από τις ίδιες εγ­γυ­ή­τριες με­γά­λες Δυ­νά­μεις και ο δεύ­τε­ρος η επι­λο­γή του ίδιου προ­σώ­που για ηγε­μό­να των δύο χω­ρών, πρώ­τα ανε­πι­τυ­χώς για την Ελ­λά­δα και με­τά επι­τυ­χώς για το Βέλ­γιο. Η ανε­ξαρ­τη­σία τους ήταν απο­τέ­λε­σμα του επα­να­στα­τι­κού αγώ­να και των δύο χω­ρών με κοι­νό στό­χο την ελευ­θε­ρία, αλ­λά με δια­φο­ρε­τι­κούς όρους, έντα­ση, διάρ­κεια και θυ­σί­ες. Βα­σι­κή πα­ρά­με­τρος και στις δύο πε­ρι­πτώ­σεις, το θρη­σκευ­τι­κό υπό­βα­θρο της εξέ­γερ­σης ―ίσως πιο κα­τα­πιε­σμέ­νο στην πε­ρί­πτω­ση των Βέλ­γων. Το πρό­σω­πο που προ­τά­θη­κε από τις Δυ­νά­μεις για πρώ­τος βα­σι­λιάς της Ελ­λά­δας ήταν ο έμπει­ρος, πο­λι­τι­κά χει­ρα­φε­τη­μέ­νος και ‘πολ­λα­πλώ­ς’ δρα­στή­ριος βρε­τα­νο­στρα­φής σα­ρα­ντά­χρο­νος Λε­ο­πόλ­δος Α΄, γιος του δού­κα της Σα­ξο­νί­ας–Κο­βούρ­γου. Εύ­στρο­φος, κα­τά­λα­βε γρή­γο­ρα την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και πα­ραι­τή­θη­κε από τον προ­τει­νό­με­νο θρό­νο της Ελ­λά­δας απο­δε­χό­με­νος το στέμ­μα του Βελ­γί­ου· προ­τί­μη­σε το βρο­χε­ρό πε­δι­νό το­πίο με τη μι­κρή ανια­ρή ακτή στον Ατλα­ντι­κό και τους πρα­κτι­κούς κα­τοί­κους, δί­γλωσ­σους και κα­θο­λι­κούς, από το άλ­λο, το ηλιό­λου­στο, με τα ψη­λά βου­νά, τις ατέ­λειω­τες δα­ντε­λω­τές ακτές της Με­σο­γεί­ου και τους ζω­η­ρούς κα­τοί­κους, επί­σης (τό­τε) δί­γλωσ­σους ―με επι­κρα­τού­σα την ελ­λη­νι­κή― και ορ­θό­δο­ξους. Για την Ελ­λά­δα, ως δεύ­τε­ρη λύ­ση, επι­λέ­χθη­κε ένας έφη­βος πρί­γκι­πας από το Μό­να­χο, ο δε­κα­ε­πτά­χρο­νος Όθων. Ο Λε­ο­πόλ­δος, μέ­χρι το 1865 που έζη­σε, έβα­λε τις βά­σεις ενός ισχυ­ρού κρά­τους (κυ­ρί­ως οι­κο­νο­μι­κά) με πρώ­τη φρο­ντί­δα, ήδη το 1831, το σύ­νταγ­μα και την ίδρυ­ση χαρ­το­γρα­φι­κής υπη­ρε­σί­ας για την το­πο­γρά­φη­ση της επι­κρά­τειάς του.

Το Βέλ­γιο ανα­φέ­ρε­ται από ιστο­ρι­κούς όπως ο Finlay, διό­τι ο πρώ­τος του βα­σι­λιάς Λε­ο­πόλ­δος ήταν η απο­τυ­χη­μέ­νη πρό­τα­ση των Δυ­νά­με­ων να γί­νει πρώ­τος βα­σι­λιάς της Ελ­λά­δας. Ο Βρε­τα­νός ιστο­ρι­κός ση­μειώ­νει (1861) για αυ­τόν: «εί­ναι άγνω­στο αν θα εί­χε κερ­δί­σει στην Ελ­λά­δα την τι­μή που κέρ­δι­σε ως σώ­φρων κυ­βερ­νή­της στον θρό­νο του Βελ­γί­ου, αλ­λά θα πρέ­πει να πα­ρα­δε­χτού­με ότι θα εί­χε προ­σφέ­ρει στην αν­θρω­πό­τη­τα, αν ανα­λο­γι­στού­με από πό­σα χρό­νια αναρ­χί­ας θα εί­χαν σω­θεί οι Έλ­λη­νες αν εί­χε εκτι­μή­σει κα­λύ­τε­ρα, από ότι έκα­νε, τις ευ­θύ­νες που ανέ­λα­βε όταν δέ­χτη­κε να ηγε­μο­νεύ­σει στην Ελ­λά­δα». Και ακό­μα για την πο­λι­τι­κή των Δυ­νά­με­ων: «η πο­λι­τι­κή ατμό­σφαι­ρα στην Ευ­ρώ­πη κα­τά το 1831 ήταν πο­λύ τα­ραγ­μέ­νη για να επι­τρέ­ψει στους Συμ­μά­χους να δώ­σουν κά­τι πε­ρισ­σό­τε­ρο από μια πρό­χει­ρη μα­τιά στις υπο­θέ­σεις της Ελ­λά­δας, της οποί­ας η αστα­θής κα­τά­στα­ση κα­τέ­στρε­φε βαθ­μιαία τη σπου­δαιό­τη­τα της χώ­ρας για τη λύ­ση αυ­τού που οι πο­λι­τι­κοί απο­κα­λού­σαν Ανα­το­λι­κό ζή­τη­μα. Την προ­σο­χή της Με­γά­λης Βρε­τα­νί­ας και της Γαλ­λί­ας απορ­ρο­φού­σε η δη­μιουρ­γία του βα­σι­λεί­ου του Βελ­γί­ου». Και επι­πλέ­ον για τα οι­κο­νο­μι­κά, ότι θα ήταν επω­φε­λέ­στε­ρο για το ελ­λη­νι­κό νό­μι­σμα να υπήρ­χε «ισο­τι­μία με το νό­μι­σμα του Βελ­γί­ου...». Η χώ­ρα εί­χε τό­τε σχε­δόν ίση έκτα­ση με εκεί­νη της Ελ­λά­δας των πρώ­των συ­νό­ρων, αλ­λά 5,5 φο­ρές πε­ρισ­σό­τε­ρο πλη­θυ­σμό· η ανα­φο­ρά της από τον Finlay ίσως υπο­νο­ού­σε ότι η δύ­σπνοια του νέ­ου ελ­λη­νι­κού κρά­τους οφεί­λο­νταν στην ακα­τάλ­λη­λη επι­λο­γή ηγε­μό­να· ενός απρο­ε­τοί­μα­στου υπό κη­δε­μο­νία νε­α­ρού, ανή­μπο­ρου να οδη­γή­σει την Ελ­λά­δα στον δρό­μο ενός ευ­ρω­παϊ­κού κρά­τους, σε αντί­θε­ση με ό,τι συ­νέ­βη στο Βέλ­γιο. Θα μπο­ρού­σε με τον ώρι­μο Λε­ο­πόλ­δο που γνώ­ρι­ζε ―κα­τά τον Finlay― πως να «τα­λαι­πω­ρεί τους Συμ­μά­χους» και να «βα­σα­νί­ζει τους Άγ­γλους πρέ­σβεις με τις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις του» τα πράγ­μα­τα στο νέο ελ­λη­νι­κό κρά­τος να πή­γαι­ναν κα­λύ­τε­ρα; και θα μπο­ρού­σε ―όπως έγι­νε στο συ­νο­μή­λι­κο βελ­γι­κό κρά­τος― να εί­χε ιδρυ­θεί και λει­τουρ­γή­σει τό­τε βιώ­σι­μη χαρ­το­γρα­φι­κή υπη­ρε­σία στην Ελ­λά­δα, μι­σό αιώ­να πριν την ιδρύ­σει ο Τρι­κού­πης το 1889; Όμως με υπο­θέ­σεις και ετε­ρο­χρο­νι­σμέ­νους ευ­σε­βείς πό­θους δεν ανα­τρέ­πο­νται τα δε­δο­μέ­να της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας· ό,τι έγι­νε στο Βέλ­γιο, δεν ήταν δυ­να­τόν να γί­νει στην Ελ­λά­δα. Αν και γεν­νή­θη­κε επί­σης επα­να­στα­τι­κά και εν πολ­λοίς φι­λε­λεύ­θε­ρο ―με γαλ­λι­κή και ρω­σι­κή προ­στα­σία ένα­ντι των Ολ­λαν­δών― μη υπο­φέ­ρο­ντας τη θρη­σκευ­τι­κή κα­τα­πί­ε­ση και για αυ­τό την πο­λι­τι­κή απα­ξί­ω­ση, το Βέλ­γιο προ­ήλ­θε με από­σχι­ση από ένα ώρι­μο ευ­ρω­παϊ­κό κρά­τος ενταγ­μέ­νο στην Α΄ βιο­μη­χα­νι­κή επα­νά­στα­ση. Με ισχυ­ρές αστι­κές πα­ρα­δό­σεις, εγ­γύ­τη­τα πο­λι­τι­κών, κοι­νω­νι­κών και οι­κο­νο­μι­κών νο­ο­τρο­πιών, εμπει­ρί­ες από τον κό­σμο των Με­γά­λων Ανα­κα­λύ­ψε­ων και των χαρ­το­γρα­φι­κών επι­τευγ­μά­των, και τε­χνο­λο­γι­κές δυ­να­τό­τη­τες, πο­λι­τι­σμι­κές προ­σλα­βά­νου­σες και θε­σμούς κοι­νούς με την Ολ­λαν­δία (πλην των θρη­σκευ­τι­κών, με ό,τι αυ­τό συ­νε­πά­γο­νταν). Οι Βέλ­γοι, έτοι­μοι να εντα­χθούν στη Β΄ βιο­μη­χα­νι­κή επα­νά­στα­ση, αμέ­σως μό­λις ανα­κη­ρύ­χτη­κε το νέο κρά­τος τους έσπευ­σαν ―μα­ζί με το σύ­νταγ­μα― να επι­βά­λουν τη δι­κή τους απει­κο­νι­στι­κή τά­ξη ιδρύ­ο­ντας χαρ­το­γρα­φι­κή υπη­ρε­σία, το Dépôt de la guerre et de la topographie (1831), κα­τά το γαλ­λι­κό πρό­τυ­πο· πρώ­τα για να τα­κτο­ποι­ή­σουν τους υπάρ­χο­ντες χάρ­τες που απει­κό­νι­ζαν την επι­κρά­τεια και με­τά για να κα­τα­σκευά­σουν νέ­ους κα­λύ­τε­ρους. Έδρα της, επί ενά­μι­ση αιώ­να (1871-2020), ένα ωραίο οι­κο­δό­μη­μα των Βρυ­ξελ­λών, το αβα­είο της Cambre.

Από το φθι­νό­πω­ρο του 1843 με διά­ταγ­μα του δυ­να­μι­κού Λε­ο­πόλ­δου άρ­χι­σαν οι ερ­γα­σί­ες για τη σύ­ντα­ξη του πρώ­του πο­λύ­φυλ­λου το­πο­γρα­φι­κού χάρ­τη της χώ­ρας, σε κλί­μα­κα 1εκ./200μέτ., που εκτε­λέ­στη­καν σε δύο χρο­νι­κούς κύ­κλους (1846-1854 και 1865-1883). Η νέα χαρ­το­γρά­φη­ση του Βελ­γί­ου εί­χε ολο­κλη­ρω­θεί όταν στην Αθή­να δια­τυ­πώ­νο­νταν αρ­γό­συρ­τα (εκ πα­ρα­δό­σε­ως) αντι­κρουό­με­νοι προ­βλη­μα­τι­σμοί για τη δη­μιουρ­γία χαρ­το­γρα­φι­κής υπη­ρε­σί­ας, με­τά την εν­σω­μά­τω­ση της Θεσ­σα­λί­ας και τη χά­ρα­ξη των νέ­ων συ­νό­ρων. Ο χάρ­της του ελ­λη­νι­κού βα­σι­λεί­ου των πρώ­των συ­νό­ρων ―του γαλ­λι­κού Dépôt― ήταν ήδη μια γε­νιά πα­λιό­τε­ρος (1852) και 10 φο­ρές μι­κρό­τε­ρης κλί­μα­κας (1εκ./2χλμ.) από τον νέο χάρ­τη του Βελ­γί­ου (1εκ./200μέτ.), ο οποί­ος απο­τε­λεί και σή­με­ρα αντι­κεί­με­νο δη­μό­σιων φρο­ντί­δων και θαυ­μα­σμού. Στο ελ­λη­νι­κό κρά­τος, πα­ρά τις συ­νταγ­μα­τι­κές επι­δό­σεις του, η ανά­γκη απει­κο­νι­στι­κής τά­ξης άρ­γη­σε πο­λύ να συ­νει­δη­το­ποι­η­θεί και όταν αυ­τό συ­νέ­βη υπο­χρε­ω­τι­κά το τε­λευ­ταίο τέ­ταρ­το του 19^ου αιώ­να, λό­γω της εν­σω­μά­τω­σης της Θεσ­σα­λί­ας, οι διε­θνείς αντα­γω­νι­σμοί ήταν τέ­τοιοι που δη­μιούρ­γη­σαν μια χαρ­το­γρα­φι­κή αμη­χα­νία και σύγ­χυ­ση οδη­γώ­ντας σε αντι­λη­πτι­κές στρε­βλώ­σεις πε­ρί των χαρ­τών εν γέ­νει. Όμως ―και για τα ‘του Καί­σα­ρος...’― σε αντί­θε­ση με τη χαρ­το­γρα­φι­κή υπε­ρο­χή των Βέλ­γων, δη­λα­δή στον τε­χνο­λο­γι­κό πο­λι­τι­σμό, οι Έλ­λη­νες υπερ­τε­ρού­σαν στον νο­μι­κό και μά­λι­στα αβί­α­στα... Πριν το πρώ­το βελ­γι­κό σύ­νταγ­μα του 1831 ―χρο­νιά ίδρυ­σης του κρά­τους και της χαρ­το­γρα­φι­κής του υπη­ρε­σί­ας― οι ζω­η­ροί Έλ­λη­νες εί­χαν ήδη συ­ντά­ξει δύο συ­ντάγ­μα­τα, του 1822 και του 1827, πριν το τρί­το τους το 1844 και τα πο­λυά­ριθ­μα μέ­χρι το 1970, τό­τε που οι Βέλ­γοι μό­λις έκα­ναν την πρώ­τη συ­νταγ­μα­τι­κή τους με­ταρ­ρύθ­μι­ση με­τά το 1831. Ίσως η ιστο­ρία του Βελ­γί­ου να μη δη­μιουρ­γού­σε τις συ­νταγ­μα­τι­κές ανά­γκες που δη­μιουρ­γού­σε η ανή­συ­χη ιστο­ρία της Ελ­λά­δας και οι πα­τρο­πα­ρά­δο­τες νο­μο­πα­ρα­σκευα­στι­κές ικα­νό­τη­τες των Ελ­λή­νων. Όμως η χαρ­το­γρα­φι­κή και τε­χνο­λο­γι­κή του υπε­ρο­χή κα­θό­λου δεν το βο­ή­θη­σε να αυ­ξή­σει τη γε­ω­γρα­φι­κή του επι­κρά­τεια από το 1831 μέ­χρι σή­με­ρα, ενώ ο πλη­θυ­σμός του αυ­ξή­θη­κε μό­νο κα­τά 3 φο­ρές από τό­τε. Αντί­θε­τα οι Έλ­λη­νες ―στο ίδιο διά­στη­μα― με ση­μα­ντι­κά λι­γό­τε­ρα χαρ­το­γρα­φι­κά και τε­χνο­λο­γι­κά επι­τεύγ­μα­τα αύ­ξη­σαν τη γε­ω­γρα­φι­κή τους επι­κρά­τεια κα­τά 3 φο­ρές και τον πλη­θυ­σμό της χώ­ρας κα­τά 15. Χω­ρίς την τε­χνο­λο­γι­κή ―χαρ­το­γρα­φι­κή και κτη­μα­το­λο­γι­κή― πα­ρά­δο­ση και επι­μέ­λεια του Βελ­γί­ου, η Ελ­λά­δα εί­ναι σή­με­ρα 4 φο­ρές με­γα­λύ­τε­ρη σε έκτα­ση και με σχε­δόν τον ίδιο πλη­θυ­σμό, όταν το 1831 ήταν 5,5 φο­ρές μι­κρό­τε­ρος εκεί­νου του Βελ­γί­ου. Ίσως για αυ­τό ο τε­χνι­κός πο­λι­τι­σμός, τα έρ­γα υπο­δο­μής με το κτη­μα­το­λό­γιο, οι χαρ­το­γρα­φή­σεις και οι βιο­μη­χα­νι­κές επα­να­στά­σεις, στα οποία επέν­δυε με υπο­μο­νή η Ευ­ρώ­πη τον 19^ο αιώ­να, δεν συ­γκι­νού­σαν τους ανυ­πό­μο­νους Έλ­λη­νες. Η κλί­ση τους ήταν προς τις πα­τρο­πα­ρά­δο­τες δυ­να­μι­κές ιδε­ο­λο­γι­κές και δι­χα­στι­κές τους αντι­πα­ρα­θέ­σεις στις οποί­ες εξα­ντλού­σαν ―μα­ζί με τη νο­μο­θε­τι­κή τους δει­νό­τη­τα― τη ζω­τι­κό­τη­τά τους, χω­ρίς να εμπο­δί­ζε­ται η εδα­φι­κή επέ­κτα­ση της χώ­ρας και ο πλη­θυ­σμια­κός τους πολ­λα­πλα­σια­σμός. Αρ­κε­τά λοι­πόν με τα χαρ­το­γρα­φι­κά επι­τεύγ­μα­τα του συ­νο­μή­λι­κου βελ­γι­κού κρά­τους, που άλ­λω­στε με­τά τον Λε­ο­πόλ­δο Α΄ πή­ρε και τον κα­κό δρό­μο της αποι­κιο­κρα­τί­ας με τον διά­δο­χό του, τον Β΄, του οποί­ου τα εν­θυ­μη­τι­κά αγάλ­μα­τα απει­λού­νται σή­με­ρα στις Βρυ­ξέλ­λες και αλ­λού.

Ας επα­νέλ­θου­με λοι­πόν στα δι­κά μας, την πε­ρί­ο­δο που οι Έλ­λη­νες βρί­σκο­νταν ήδη στο β΄ μι­σό της δεύ­τε­ρης με­τά το 1821 ‘χαρ­το­γρα­φι­κής πε­ριό­δου’ τους (1850-1880). Τό­τε που ο Αλέ­ξαν­δρος Κου­μουν­δού­ρος, ως «συν­δια­μορ­φω­τής της πε­ριό­δου», στα 39 του στο υπουρ­γείο Οι­κο­νο­μι­κών, αν και ‘πα­λαιάς κο­πή­ς’ πο­λι­τι­κός χω­ρίς ευ­ρω­παϊ­κές προ­σλαμ­βά­νου­σες, εί­ναι ο πρώ­τος που θα προ­σπα­θή­σει για τα ανα­γκαία τε­χνι­κά έρ­γα υπο­δο­μών· τα χα­μέ­να μέ­χρι τό­τε από τον ορί­ζο­ντα του ελ­λη­νι­κού κρά­τους και του πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος. Διε­τέ­λε­σε δέ­κα φο­ρές πρω­θυ­πουρ­γός από το 1865 μέ­χρι το 1882, κα­τά τις δύο δε­κα­ε­τί­ες του 1860 και 1870, των εί­κο­σι και δε­κα­ε­πτά κυ­βερ­νή­σε­ων αντί­στοι­χα. Τό­τε (1865) εμ­φα­νί­ζε­ται στο πο­λι­τι­κό σκη­νι­κό και ο δι­πλω­μά­της Χα­ρί­λα­ος Τρι­κού­πης στα 33 του, με ση­μα­ντι­κές ευ­ρω­παϊ­κές εμπει­ρί­ες αυ­τός. Έμελ­λε να ανα­δει­χτεί ως ο βα­σι­κός συ­νε­χι­στής του πρώ­ι­μου εκ­συγ­χρο­νι­σμού στο β΄ μι­σό του 19^ου αιώ­να. Συ­νερ­γά­της του Κου­μουν­δού­ρου στην αρ­χή, πο­λι­τεύ­τη­κε ανε­ξάρ­τη­τα (1868-1872) με βά­ση τις αρ­χές δια­κυ­βέρ­νη­σης που έθε­σε το 1867 και προ­έ­βα­λε στις εκλο­γές του 1872, συμ­με­τέ­χο­ντας με δι­κό του σχη­μα­τι­σμό και ση­μα­ντι­κές προ­σω­πι­κό­τη­τες της επο­χής. Κύ­ρια ζη­τού­με­να του τρι­κου­πι­κού σχε­δί­ου η συ­νταγ­μα­τι­κή τά­ξη, το ευ­ρω­παϊ­κό πρό­τυ­πο και η συ­νερ­γα­σία με τις με­γά­λες ευ­ρω­παϊ­κές χώ­ρες για τη με­γέ­θυν­ση της πα­ρα­γω­γής και την ανά­πτυ­ξη των υλι­κών αγα­θών, στον από­η­χο της Β΄ βιο­μη­χα­νι­κής επα­νά­στα­σης. Πα­ρά τη με­γά­λη προ­σπά­θεια του Κου­μουν­δού­ρου για την ει­σα­γω­γή των τε­χνι­κών έρ­γων υπο­δο­μής στην αντί­λη­ψη και λο­γι­κή του πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος ―αυ­τό αντέ­δρα­σε βέ­βαια μα­χη­τι­κά, κα­τά τα πα­τρο­πα­ρά­δο­τα― η ανα­πτυ­ξια­κή (το­πο­γρα­φι­κή) χαρ­το­γρά­φη­ση και το κτη­μα­το­λό­γιο δεν συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­νται στην ύλη της πο­λι­τι­κής των ανα­γκαί­ων τε­χνι­κών υπο­δο­μών, σε αντί­θε­ση με τη σχε­τι­κή ευ­ρω­παϊ­κή πρα­κτι­κή της επο­χής. Πα­ρά­δειγ­μα τέ­τοιας πρα­κτι­κής ήταν η υπο­δειγ­μα­τι­κή γερ­μα­νι­κή το­πο­γρα­φι­κή χαρ­το­γρά­φη­ση της Ατ­τι­κής (γνω­στή ως του Kaupert), σε κλί­μα­κα 1εκ./250μέτ., που άρ­χι­σε το 1875, τη χρο­νιά της έναρ­ξης του ρω­σο­τουρ­κι­κού πο­λέ­μου και της επι­στρά­τευ­σης για το ανα­ζω­πυ­ρω­μέ­νο Θεσ­σα­λι­κό ζή­τη­μα, τρί­τη φο­ρά με­τά την άγο­νη εξέ­γερ­ση του 1841, κα­τά τον τουρ­κο­αι­γυ­πτια­κό πό­λε­μο, και την εφή­με­ρη ει­σβο­λή του 1854, κα­τά τον Κρι­μαϊ­κό πό­λε­μο. Οι Γερ­μα­νοί ―κα­λε­σμέ­νοι του νε­οϊ­δρυ­μέ­νου γερ­μα­νι­κού Αρ­χαιο­λο­γι­κού Ιν­στι­τού­του Αθη­νών (1874)― χαρ­το­γρα­φούν συ­στη­μα­τι­κά την Ατ­τι­κή, σχε­δόν επί ει­κο­σα­ε­τία, μέ­χρι τις αρ­χές της τε­λευ­ταί­ας δε­κα­ε­τί­ας του 19^ου αιώ­να, ενώ οι χάρ­τες τους εκ­δί­δο­νται σε φά­σεις μέ­χρι τις αρ­χές του 20^ού. Εί­ναι τέ­τοια η ποιό­τη­τά τους, ώστε κα­τά τα έτη 1926-1928 η Γε­ω­γρα­φι­κή Υπη­ρε­σία Στρα­τού θα με­γε­θύ­νει τα γερ­μα­νι­κά φύλ­λα κα­τά 20% (στην κλί­μα­κα 1 εκ./200 μέτ.), με τη σχε­τι­κή επι­και­ρο­ποί­η­ση του πε­ριε­χο­μέ­νου τους, και θα εκ­δώ­σει σε 31 φύλ­λα τον χάρ­τη της Ατ­τι­κής.

Την τριε­τία 1873-1876 κα­τα­σκευά­ζε­ται και εκ­δί­δε­ται στη Βιέν­νη, από το αυ­στρια­κό και­σα­ρο­βα­σι­λι­κό στρα­τιω­τι­κό Γε­ω­γρα­φι­κό Ιν­στι­τού­το, το­πο­γρα­φι­κός πα­ρά­γω­γος πο­λύ­φυλ­λος χάρ­της της κε­ντρι­κής Ευ­ρώ­πης και των Βαλ­κα­νί­ων, o λε­γό­με­νος ‘πρό­χει­ρο­ς’ ή ‘του Scheda’, σε κλί­μα­κα 1εκ./3χλμ. Τα (τε­τρά­γω­να) φύλ­λα του απει­κο­νί­ζουν πε­ριο­χές βο­ρεί­ως των πρώ­των ελ­λη­νι­κών συ­νό­ρων προς τη Θεσ­σα­λία και Ήπει­ρο ―όπως χα­ρά­χτη­καν στον χάρ­τη του Dépôt (1852). Ο αυ­στρια­κός αυ­τός χάρ­της έχει με­γά­λη ση­μα­σία για τις χαρ­το­γρα­φι­κές εξε­λί­ξεις στη διευ­ρυ­μέ­νη Ελ­λά­δα, με­τά το Συ­νέ­δριο του Βε­ρο­λί­νου (1878). Όμως τους Έλ­λη­νες της δε­κα­ε­τί­ας 1870-1880 συ­γκι­νούν πε­ρισ­σό­τε­ρο οι ‘ιδε­ο­λο­γι­κοί’ εθνο­γρα­φι­κοί και εθνο­κρα­τι­κοί (θε­μα­τι­κοί) χάρ­τες, ως χαρ­το­γρα­φι­κό πρε­λού­διο των διε­θνών γε­γο­νό­των που θα κα­τα­λή­ξουν με­τά το Βε­ρο­λί­νο στην εν­σω­μά­τω­ση της Θεσ­σα­λί­ας το 1881. Ση­μα­ντι­κό ρό­λο σε αυ­τό θα παί­ξει το διε­θνές κύ­ρος του γε­ω­γρά­φου Heinrich Kiepert και η επιρ­ροή που θα του ασκή­σει ο Πα­παρ­ρη­γό­που­λος, στο πλαί­σιο των δρα­στη­ριο­τή­των του αθη­ναϊ­κού Συλ­λό­γου προς Διά­δο­σιν των Ελ­λη­νι­κών Γραμ­μά­των. Στο έρ­γο του Kiepert πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται ο Άτλας της Ελ­λά­δας (1871) και ο ση­μα­ντι­κός δί­φυλ­λος χάρ­της της Θεσ­σα­λί­ας και Ηπεί­ρου (1871), σε κλί­μα­κα 1εκ./5χλμ. Ο δε­κα­πε­ντά­φυλ­λος χάρ­της του 1872, Το­πο­γρα­φι­κός Ιστο­ρι­κός Άτλας της Ελ­λά­δος και οι Ελ­λη­νι­κές Αποι­κί­ες, απο­τε­λεί επα­νέκ­δο­ση του έρ­γου του 1846 σε 24 φύλ­λα. Οι δύο πα­ρά­γω­γοι ―και με­γε­θυ­μέ­νοι― χάρ­τες του 1878 που εκ­δό­θη­καν στην Αθή­να, σε ιδιω­τι­κό τυ­πο­γρα­φείο, φαί­νε­ται να βα­σί­ζο­νται στους χάρ­τες του στρα­τιω­τι­κού Γε­ω­γρα­φι­κού Ιν­στι­τού­του της Βιέν­νης και του Kiepert: τα τέσ­σε­ρα φύλ­λα του Γε­νι­κού Επι­τε­λεί­ου, σε με­γε­θυ­μέ­νη κλί­μα­κα 1εκ./4,2χλμ., με απει­κο­νί­σεις της Ηπεί­ρου, Θεσ­σα­λί­ας, Μα­κε­δο­νί­ας και ο οκτά­φυλ­λος Πί­ναξ της Με­σημ­βρι­νής Ηπεί­ρου και Θεσ­σα­λί­ας του αυ­το­δί­δα­κτου χαρ­το­γρά­φου Μι­χα­ήλ Χρυ­σο­χό­ου, σε με­γε­θυ­μέ­νη κλί­μα­κα 1εκ./2χλμ. Η Θεσ­σα­λία θα αλ­λά­ξει ορι­στι­κά τους όρους για τη συ­νει­δη­το­ποί­η­ση από το ελ­λη­νι­κό κρά­τος (το πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα και το στρά­τευ­μα που το επη­ρε­ά­ζει) της επεί­γου­σας ανά­γκης μιας επι­τέ­λους επι­στη­μο­νι­κής χαρ­το­γρά­φη­σης ―όχι βέ­βαια και αυ­τό με ευ­κο­λία.

Το προ­οί­μιο της τρί­της ‘χαρ­το­γρα­φι­κής πε­ριό­δου’ (1880-1910) με­τά το 1821 αρ­χί­ζει στη Θεσ­σα­λία, την Ελ­λά­δα με­τα­ξύ δύο συ­νό­ρων και διε­πα­φή με την Ήπει­ρο και τη Μα­κε­δο­νία· οι γε­ω­γρα­φι­κές φι­λο­δο­ξί­ες της χώ­ρας έχουν γί­νει τώ­ρα με­γα­λύ­τε­ρες. Όμως, θα συ­νε­χί­σει άρα­γε και με­τά την εν­σω­μά­τω­ση της Θεσ­σα­λί­ας να ισχύ­ει ο αφο­ρι­σμός του Μι­χα­ήλ Χρυ­σο­χό­ου για την κα­τά­στα­ση της χαρ­το­γρα­φί­ας στην Ελ­λά­δα της επο­χής; Η δια­τύ­πω­ση εί­ναι του 1879:

H έκ­δο­σις χάρ­του εν Ελ­λά­δι, όπου, ως γνω­στόν, πά­ντα εί­ναι ελ­λι­πή και δυ­σέ­φι­κτα, δι­καί­ως φαί­νε­ται έρ­γον πα­ρά­βο­λον και εις απο­τυ­χί­αν κα­τα­δε­δι­κα­σμέ­νον. Η ανε­πάρ­κεια των επι­στη­μο­νι­κών ημών γνώ­σε­ων και η ευ­τέ­λεια των μέ­σων ευ­λό­γως εμ­βάλ­λου­σιν εις αμη­χα­νί­αν και εις δι­σταγ­μούς πά­ντα έχο­ντα αί­σθη­σιν των δυ­σχε­ρειών και συ­νεί­δη­σιν.

Χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν ως βι­βλιο­γρα­φία

G. Finlay. History of the Greek Revolution. Vol. II. Edinburgh & London, William Blackwood & Sons, 1861.
S. A. Papadopoulos. «Capitaine Peytier: Mémoire sur la Grèce». Ερα­νι­στής, 51[-52], Ιούν.-Αύγ. 1971, σσ. 121-164.
Ε. Λι­βιε­ρά­τος. «Σχό­λια πε­ρί την χαρ­το­γρα­φία, τους χάρ­τες και τις ελ­λη­νι­κές τους ‘πε­ρι­πλο­κέ­ς’». Γε­ω­γρα­φί­ες, Τεύ­χος 1. Αθή­να, Εξά­ντας 2001, σσ. 56-72.
G. Hering. Τα πο­λι­τι­κά κόμ­μα­τα στην Ελ­λά­δα 1821-1936. Τομ. Α’, ΜΙΕΤ 2004. ISBN 978-960-250-315-7.
E. Witte, J. Craeybeckx, A. Meynen. Political history of Belgium: from 1830 onwards. Brussels, Academic & Scientific Publishers, 2009. ISBN 978-90-5487-517-8.
Ε. Λι­βιε­ρά­τος. Χώ­ρας Χαρ­τών Γρά­φειν. Με αφορ­μή τα 130 χρό­νια της Γε­ω­γρα­φι­κής Υπη­ρε­σί­ας Στρα­τού. Θεσ­σα­λο­νί­κη, Βι­βλιο­θή­κη & Κέ­ντρο Πλη­ρο­φό­ρη­σης ΑΠΘ, 2020. ISBN 978-960-243-722-3.