Το γεφύρι της γλώσσας

Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της: «Με­ταλ­λι­κό» (τέ­μπε­ρα 1988)

——— ≈ ———

Ένας συ­νε­χής κα­ταρ­ρά­κτης συν­δέ­ει έναν ανώ­τε­ρο κό­σμο με τον κα­τώ­τε­ρο κό­σμο των αν­θρώ­πων και των κοι­νω­νιών τους, δρο­σί­ζο­ντάς και ανα­ζω­ο­γο­νώ­ντας τον, συ­νά­μα όμως κα­τα­στρέ­φο­ντας και ενώ­νο­ντας τις αντι­θέ­σεις και τις αντι­φά­σεις του. Δια­φα­νής στο φως και λά­μπο­ντας στο σκο­τά­δι, μουρ­μου­ρί­ζο­ντας, μπουρ­δου­κλώ­νο­ντας και μη­δε­νί­ζο­ντας μι­λά­ει για το σύ­μπαν και λέ­ει ου­σια­στι­κά ένα πράγ­μα, που μα­κά­ρι να μπο­ρού­σα­με να με­τα­φρά­σου­με σε όλα τα λε­ξι­λό­για, δια­θέ­σι­μα σε μας: ότι αυ­τός εί­ναι η γλώσ­σα του αθα­νά­του και η γέ­φυ­ρα της γέν­νη­σης, ότι αυ­τός εί­ναι η ζωή και ο θά­να­τος, και ότι όταν παύ­σει κά­πο­τε να ρέ­ει, θα εί­ναι επει­δή θα έχει κα­τα­πιεί τον εαυ­τό του, έτσι ώστε μες στη σιω­πή σύ­ντο­μα να ρέ­ει εκ νέ­ου έξω και μέ­σα από τον εαυ­τό του…
Σε αυ­τήν σκέ­ψη, ότι δη­λα­δή οι γλώσ­σες και τα λό­για των αν­θρώ­πων –και ει­δι­κά στη Βα­βέλ της ση­με­ρι­νής Ευ­ρώ­πης– λει­τουρ­γούν σαν γε­φύ­ρι και θύ­ρα, και όχι σαν χω­ρι­σμός με­τα­ξύ τους, με έχουν οδη­γή­σει η ποί­η­ση και τα δο­κί­μια για την ποί­η­ση του Ελύ­τη. Επι­φα­νεια­κά, η ποι­κι­λο­μορ­φία των λέ­ξε­ων μιας γλώσ­σας και οι δια­φο­ρές της με άλ­λες γλώσ­σες μπο­ρεί να μοιά­ζουν με αδια­πέ­ρα­στα εμπό­δια, και ως εκ τού­του ανα­γκα­ζό­μα­στε να μα­θαί­νου­με να μι­λά­με όσες ξέ­νες γλώσ­σες μπο­ρού­με. Η μόρ­φω­ση και η πο­λυ­γλωσ­σία μπο­ρεί να εί­ναι χρή­σι­μες, όμως δεν εί­ναι το κρί­σι­μο ση­μείο στην επι­κοι­νω­νία εντός και με­τα­ξύ των κοι­νω­νιών. Όλοι οι διερ­μη­νείς, οι με­τα­φρα­στές, οι πο­λύ­γλωσ­σοι πο­λι­τι­κοί δεν μπο­ρούν να κα­τα­φέ­ρουν να εξα­λεί­ψουν τα ελ­λείμ­μα­τα της ευ­ρω­παϊ­κής ένω­σης –έλ­λει­ψη δη­μο­κρα­τι­κής θε­σμο­θέ­τη­σης, αμοι­βαία αλ­λη­λεγ­γύη, οι­κο­λο­γι­κή και οι­κου­με­νι­κή οι­κο­νο­μία και αντι­θέ­τως εξά­πλω­ση εθνι­κι­σμών– όταν μέ­σα σε μό­νο μια γλώσ­σα δεν μπο­ρούν να τα ανα­γνω­ρί­σουν και να τα αντι­με­τω­πί­σουν ως όρια, όχι της γλώσ­σας, αλ­λά ως όρια της χρή­σης της. Δεν εί­ναι η πο­σό­τη­τα των λέ­ξε­ων και των γλωσ­σών που μπο­ρούν να προ­σεγ­γί­ξουν το άγνω­στο, αλ­λά η ποιό­τη­τα και ποι­η­τι­κό­τη­τα τους που τις ανοί­γει προς αυ­τό.
Φυ­σι­κά, δεν πρέ­πει να ανταλ­λάσ­σου­με ποι­ή­μα­τα ή να αλ­λη­λο­γρα­φού­με λο­γο­τε­χνι­κά για να γι­νό­μα­στε κα­τα­νοη­τοί. Φτά­νει να χρη­σι­μο­ποιού­με τα σω­στά μέ­σα έκ­φρα­σης και τη σω­στή εκ­φο­ρά λό­γου, να βρού­με το

Πέ­ρα από το γε­γο­νός ότι οι γλώσ­σες της γης με τα πλέ­ον απέ­ρα­ντα λε­ξι­λό­γιά τους και τους πο­λυ­ποί­κι­λους ιδιω­μα­τι­σμούς τους αλ­λη­λο­ε­πη­ρε­ά­ζο­νται συ­νε­χώς και ρι­ζώ­νε­ται η μια μες στην άλ­λη, δεν εί­ναι τό­σο το νό­η­μα των λέ­ξε­ών τους –το οποίο ού­τως ή άλ­λως μέ­σα από με­τα­φρά­σεις συ­χνά αλ­λά­ζει σε κά­τι εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κό, ακό­μα και στο αντί­θε­το της αρ­χι­κής ση­μα­σί­ας– αλ­λά πρω­τί­στως οι αι­σθη­σια­σμοί των ήχων των λέ­ξε­ων και των ει­κό­νων των συ­νειρ­μών και δια­θέ­σε­ων που προ­κα­λούν, και εν συ­νέ­χεια οι αι­σθη­σια­σμοί της γρα­φής των γλωσ­σών που από την πο­λυ­ση­μία τους εί­ναι δια­χρο­νι­κά κα­τα­νοη­τοί ή μα­ντεύ­σι­μοι χω­ρίς με­τα­φρά­σεις, ακό­μη και σε ένα παι­δί όταν αρ­χί­ζει να γνω­ρί­ζει μια γλώσ­σα:

Εί­ναι οι ήχοι μιας γλώσ­σας και οι ει­κό­νες της γρα­φής της που προη­γού­νται του πε­ριε­χο­μέ­νου τους όταν ανοί­γουν την αι­σθα­ντι­κό­τη­τά μας. Εί­ναι οι κραυ­γές χα­ράς, οι λυγ­μοί θλί­ψης, το γέ­λιο, η έκ­πλη­ξη και οι εναλ­λα­γές των σχη­μά­των των γραμ­μά­των, των γραμ­μών, των κα­μπύ­λων και των κύ­κλων τους, που εί­ναι ου­σια­στι­κά ίδιες σε όλες τις γλώσ­σες και μας αγ­γί­ζουν με τον ίδιο ζω­ντα­νό τρό­πο. Έτσι, θα έλε­γα, ότι η εκ­μά­θη­ση και ιδί­ως η με­τά­φρα­ση μιας ξέ­νης γλώσ­σας μπο­ρεί πρω­τί­στως να βοη­θή­σει στην κα­λύ­τε­ρη κα­τα­νό­η­ση και δη­μιουρ­γι­κή χρή­ση της μη­τρι­κής του μα­θη­τή και με­τα­φρα­στή και επο­μέ­νως μέ­σα από αυ­τές πά­λι στην προ­σέγ­γι­ση μιας άλ­λης γλώσ­σας. Για­τί η γλώσ­σα εί­ναι ένα αι­σθη­τή­ριο όρ­γα­νο ενός κοι­νού αν­θρώ­πι­νου πνεύ­μα­τος που δη­μιουρ­γεί ακα­τά­παυ­στα γεύ­σεις, αγ­γίγ­μα­τα, ήχους και ει­κό­νες, και που πα­ρα­δό­ξως συ­νει­δη­το­ποιεί την μο­να­δι­κό­τη­τα του μό­νο μέ­σω μιας προ­σπά­θειας γε­φύ­ρω­σης της αντι­πα­ρά­θε­σης με πα­ρό­μοιες ιδιό­τη­τες μιας άλ­λης γλώσ­σας.
Από τους Κα­βεί­ρους που τα άγια ονό­μα­τά τους δεν έπρε­πε να προ­φέ­ρο­νται και να κα­τα­γρά­φο­νται από κα­νέ­ναν, και τις Πυ­θί­ες και Μά­ντισ­σες που μέ­σα από τα θρο­ΐ­σμα­τα των δέν­δρων και φύλ­λων ή τις πο­ρεί­ες των που­λιών προ­φή­τευαν με ασυ­νάρ­τη­τες κραυ­γές και ακα­τά­λη­πτους φθόγ­γους χρη­σμούς για τα μελ­λού­με­να, ως το τρα­γού­δι του Σαρ­λό στους Μο­ντέρ­νους Και­ρούς, το Rosebud ή το Asa Nisi Masa (που στο πλαί­σιο των ται­νιών τους και εν ελ­λεί­ψη κι­νη­μα­το­γρα­φι­κών μέ­σων δεν μπό­ρε­σαν να τα εκ­φρά­σουν δια­φο­ρε­τι­κά) – το μυ­στή­ριο μιας γλώσ­σας εί­ναι η αμε­τά­φρα­στη ελευ­θε­ρία της. Επο­μέ­νως, το ζη­τού­με­νο εί­ναι, η λο­γο­τε­χνία, η ποί­η­ση και η με­τά­φρα­ση να μπο­ρούν να κα­θο­δη­γή­σουν τον ακρο­α­τή ή ανα­γνώ­στη προς σ᾽ αυ­τήν την ελευ­θε­ρία ώστε ο ίδιος να μπο­ρεί να την εκ­φρά­σει με τη δι­κιά του γλώσ­σα και να συ­ντη­ρεί­ται έτσι η ζω­ντά­νια της. Μια τέ­χνη, προ­σπα­θώ­ντας να τη φτά­σει, πρέ­πει να κυ­μαί­νε­ται ανά­με­σα από μια εν­νοιο­λο­γι­κή ισχύ και μια ανώ­τε­ρη αι­σθη­σια­κή ισχύ, την οποία ο Ελύ­της απο­κα­λεί «αι­ρε­τι­κό χει­ρι­σμό τού λό­γου», κά­τι που βρί­σκε­ται «σε αντι­στοι­χία με τον αι­ρε­τι­κό τρό­πο τής γρα­φής» (Πρώ­τα πρώ­τα η Ποί­η­ση, Δ’) και που ίσως απο­τε­λού­σε τον λό­γο που του επέ­τρε­ψε να με­τα­φρά­σει από γλώσ­σες τις οποί­ες ο ίδιος δεν κα­τα­κτού­σε, στις οποί­ες ωστό­σο εί­χε πρό­σβα­ση μέ­σω με­τα­φρά­σε­ων άλ­λων, και που πα­ρε­μπι­πτό­ντως, του επέ­τρε­ψε να γρά­ψει ποί­η­ση σε μια δι­κή του αυ­το­δη­μιούρ­γη­τη γλώσ­σα, η οποία μοιά­ζει ελ­λη­νι­κή, αλ­λά εί­ναι αδύ­να­το να με­τα­φρα­στεί σε άλ­λη γλώσ­σα, για­τί έτσι θα έχα­νε τη φυ­σι­κό­τη­τα, την αυ­θε­ντι­κό­τη­τα, την ελευ­θε­ριά της.

Και, αν μου επι­τρέ­πε­ται να το προ­σθέ­σω, να εκ­πλη­ρώ­σου­με τον δι­κό μας και κοι­νό μας προ­ο­ρι­σμό, να εί­μα­στε ελεύ­θε­ροι.

Η ίδια αυ­θε­ντι­κό­τη­τα και αν­θε­κτι­κό­τη­τα και ο ίδιος ποι­η­τι­κός αι­σθη­σια­σμός της γλώσ­σας και της γρα­φής της θα έπρε­πε επο­μέ­νως να ισχύ­ουν και για τους κα­λούς και κοι­νούς νό­μους, οι οποί­οι μπο­ρούν πά­ντα να ερ­μη­νεύ­ο­νται δια­φο­ρε­τι­κά, ποι­κι­λο­τρό­πως, δη­λα­δή σαν να εί­ναι ζω­ντα­νοί:

Η τό­σο έντο­να από τό­σο πολ­λούς ευ­ρω­παί­ους πο­λι­τι­κούς και δη­μο­σιο­γρά­φους επι­κα­λού­με­νη και απαι­τού­με­νη αφή­γη­ση για μια σύγ­χρο­νη Ευ­ρώ­πη δεν θα υπάρ­χει πο­τέ όταν απου­σιά­ζει η αλη­θι­νή, ποι­η­τι­κή γλώσ­σα, η οποία προ­ϋ­πο­θέ­τει την αφή­γη­ση. Η πρώ­τη ποι­η­τι­κή πρά­ξη σε μια ενω­μέ­νη Ευ­ρώ­πη θα μπο­ρού­σε λοι­πόν να εί­ναι ένα σύ­νταγ­μα που δεν θα δια­πραγ­μα­τεύ­ε­ται στα πα­ρα­σκή­νια, αλ­λά θα πη­γά­ζει από τον αι­σθη­σια­κό λό­γο και θα κα­τα­λή­γει στον αι­σθη­τι­κό λό­γο. Για­τί μό­νο μέ­σω ενός τέ­τοιου συ­ντάγ­μα­τος μπο­ρούν τα άγνω­στα «κοι­νά» …

αφού έτσι θα γί­νουν και εν γέ­νει γνω­στά. Ακό­μη και οι αριθ­μή­σεις (της νο­μο­θε­σί­ας ενός τέ­τοιου συ­ντάγ­μα­τος) θα μπο­ρού­σαν να απο­κτή­σουν μια αμ­φι­ση­μία και ζω­ντά­νια μέ­σω των ηχη­τι­κών ει­κό­νων τους όταν τα δια­βά­ζει κα­νείς και μέ­σω των ήχων της ει­κό­νας που προ­κα­λούν όταν τα κοι­τά­ζει κα­νείς:

Η ελευ­θε­ρία μιας τέ­τοιας συ­νταγ­μα­τι­κής θε­με­λί­ω­σης βρί­σκε­ται –ανε­παί­σθη­τη σχε­δόν, πα­ντο­δύ­να­μη πά­ντα και κα­θό­λου με­τα­τρέ­ψι­μη– στο εν­διά­με­σο αυ­τής της εναλ­λα­κτι­κής με­τα­τρο­πής μιας γλώσ­σας με­τα­ξύ ήχου και ει­κό­νας, δη­λα­δή στο τέ­λος του ενός που εί­ναι η αρ­χή του άλ­λου. Οι νό­μοι αυ­τού του συ­ντάγ­μα­τος θα δη­μιουρ­γού­σαν έναν συ­νε­χή διά­λο­γο ερ­μη­νειών και εξη­γή­σε­ων και μέ­σα από αυ­τόν, άλ­λους νό­μους που θα απέ­πνε­αν αυ­τό το πνεύ­μα της ελευ­θε­ρί­ας.
Πά­ντα η τέ­χνη ήταν αυ­τή που δια­περ­νού­σε σύ­νο­ρα και όρια και με­τέ­φε­ρε τους νό­μους της φύ­σης στην κοι­νω­νία των αν­θρώ­πων, αφή­νο­ντας έτσι να μι­λή­σει το μέ­χρι τό­τε άγνω­στο στο γνω­στό και επο­μέ­νως το γνω­στό στο άγνω­στο, και ενώ­νο­ντας τους αν­θρώ­πους όχι μό­νο υπαρ­ξια­κά αλ­λά και πνευ­μα­τι­κά, σαν μια απέ­ρα­ντη γέ­φυ­ρα από το άπει­ρο που αντέ­χει όλους τους χρό­νους και συν­δέ­ει όλους τους χώ­ρους:

Ωστό­σο, αυ­τή η ποι­η­τι­κή ισχύς της τέ­χνης συν­δέ­ε­ται πά­ντα επί­σης με ισχυ­ρές αμ­φι­βο­λί­ες, ακό­μη και από­γνω­ση μέ­χρι να με­τα­βλη­θεί και στην απε­λευ­θέ­ρω­ση του καλ­λι­τέ­χνη:

Ένα αν­θρώ­πι­νο, ευ­ρω­παϊ­κό σύ­νταγ­μα των αι­σθή­σε­ων που με τη σει­ρά του εισ­ρέ­ει σ᾽ αυ­τές θα έπρε­πε να εμπε­ριέ­χει και ένα «λε­ξι­λό­γιο» των φυ­τών, των ζώ­ων, της φύ­σης και του θεί­ου:

Αυ­τό θα σή­μαι­νε τέ­χνη της ζω­ής, να ακο­λου­θείς τις αι­σθή­σεις σου σαν τους ανέ­μους και τα νε­ρά του κό­σμου, μέ­χρι το τέ­λος τους που εί­ναι πά­ντα η αρ­χή. Μό­νο τό­τε η γλώσ­σα σαν γε­φύ­ρι μπο­ρεί να πει πει­στι­κά στον εαυ­τό της να σω­πά­σει ώστε ο νους να αντι­λη­φθεί τη σιω­πή του πνεύ­μα­τος και να ενω­θεί με τη σει­ρά του με αυ­τήν, την αιω­νιό­τη­τα και την ελευ­θε­ρία. Αυ­τή εί­ναι η δια­λε­κτι­κή και ο δια­λο­γι­σμός της γλώσ­σας ως γέ­φυ­ρα, ως θύ­ρα και ως κα­ταρ­ρά­κτης. Πα­ρά­λο­γος συν­δυα­σμός. Όπως η ζωή και ο θά­να­τος.