Ενώ σοβαρές μελέτες έχουν γραφεί για την αρχή του εμπορίου και της ναυσιπλοΐας από την Αμερική προς την Ελλάδα, για την ακρίβεια προς τα οθωμανικά λιμάνια, τον 18ο και 19ο αιώνα, όπως, πχ., το βιβλίο του Stephen Α. Larrabee, Hellas observed: the American Experience of Greece 1775-1865 (New York University Press 1957, και σε ελληνική μετάφραση της Νινίλας Παπαγιάννη, Ελλάς 1775-1865. Πώς την είδαν οι Αμερικανοί, Φέξης χ.χ.έ.) καθώς και του James A. Field, Jr. America and the Mediterranean World 1776-1882 (Princeton University Press 1969), αντίστοιχες σοβαρές και τεκμηριωμένες ελληνικές μελέτες δεν έχουν γίνει. Έτσι, δεν είμαστε σίγουροι ποιος Έλληνας μπορεί να ήταν εκείνος που πάτησε πρώτος το πόδι του στον Νέο Κόσμο. Ο Σεραφείμ Κανούτας στο βιβλίο του Christopher Columbus: A Greek Nobleman (1943) προσπάθησε να αποδείξει ότι ο Χριστόφορος Κολόμβος ήταν Έλληνας! Το σίγουρο είναι ότι αρκετοί Έλληνες ναυτικοί θα ανήκαν στα πληρώματα των πρώτων τολμηρών θαλασσοπόρων. Ένας από αυτούς ήταν ο Αντώνης Πιγκαφέτας, Ρόδιος, γραμματέας του Μαγγελάνου. Είναι αυτός που περιέγραψε τον γύρο του κόσμου και ένας από τους 18 επιζήσαντες αυτού του ιστορικού διάπλου. Η εξερεύνηση του Χουάν ντε Φούκα (δηλαδή του Απόστολου Βαλεριάνου από τη Κεφαλονιά) είναι αρκετά καλά τεκμηριωμένη. Εξερεύνησε τα στενά ανάμεσα στο Βανκούβερ της Βρετανικής Κολομβίας του Καναδά και την πολιτεία Ουάσιγκτον της Αμερικής και αυτά τα στενά προς τιμή του έχουν πάρει το όνομά του. Παλιότερα είχε γράψει τη μυθιστορική βιογραφία του η Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα και μόλις πρόσφατα ο Γιάννης Κιτσίκης.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν από τους πρώτους που έγραψε γι’ αυτούς τους εξερευνητές, πραγματικούς ή της φαντασίας του. Άρχισε τη συγγραφική του καριέρα με τον Pedro Cazas (1920) και τη Βασάντα (1923). Το βιβλίο με τον τίτλο Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς ξανακυκλοφόρησε το 1944 από τις εκδόσεις Γλάρος. Στην Κατοχή είχε ήδη επεκτείνει το θέμα με το βιβλίο Φημισμένοι άντρες και λησμονημένοι (Αετός 1942). Ο Κόντογλου γράφει γι’ αυτούς: «Κουρσάροι και ταξιδευτάδες, που τράβηξαν στην ζωή τους πολλές αναποδιές και βάσανα, μα που παλέψανε με τέτοια αφοβία, ώστε να μπορούν να σταθούν σαν παράδειγμα για μας, για να μη χάνουμε το θάρρος μας σε κάθε περίσταση της ζωής μας, αδιάφορο αν κάποιοι απ’ αυτούς ήτανε κακούργοι και φονιάδες».
Ένας άλλος Έλληνας συγγραφέας που ασχολήθηκε με αυτούς τους εξερευνητές αλλά τους περιγράφει με τον χιουμοριστικό και σατιρικό τρόπο της γραφής του είναι ο Νίκος Τσιφόρος στο βιβλίο του Τα ρεμάλια ήρωες (Ταχυδρόμος 1965) εκεί συναντάμε και αρκετούς έλληνες συνταξιδιώτες των κονκισταδάρων. Οι πρώτοι Έλληνες μετανάστες/άποικοι φτάσανε στη Φλόριντα και ίδρυσαν την κακότυχη πόλη New Smyrna το 1768, που δυστυχώς διαλύθηκε σε μερικά χρόνια, αλλά παραμένει σαν τοπωνύμιο και σήμερα είναι μια μικρή τουριστική πόλη στην ίδια αμερικανική πολιτεία. Σε προηγούμενο άρθρο μας στο Χάρτη (Μάιος 2019) με τον τίτλο «Ένας έλληνας δανδής στην Αμερική» είδαμε ότι ο John Paradise ταξίδεψε στην Αμερική το 1787 και αυτός ήταν πιθανότατα ο πρώτος Έλληνας ταξιδιώτης (ή, έστω από τους πρώτους) που πάτησε το πόδι του στην Αμερική.
Αλλά ποιο ήταν το πρώτο καράβι με ελληνική σημαία ή με ελληνικό πλήρωμα που έπιασε αμερικανικό λιμάνι; Σύμφωνα με όλες τις αρχειακές έρευνες και πληροφορίες, το πρώτο καράβι που έχει φτάσει στην Αμερική, στο λιμάνι της Βοστώνης, πρέπει να είναι το πλοίο «Ιερουσαλήμ», 750 τόνων. Ξεκίνησε από τη Σμύρνη και επέστρεφε από την Κούβα με ένα φορτίο ζάχαρης, καφέ, κλπ. Έπλεε με τουρκική σημαία, αλλά το πλήρωμα ήταν ελληνικό. Στη Βοστώνη έφτασε στις 27 Νοεμβρίου 1813, από την Αβάνα. Το συνέλαβαν οι αμερικανικές αρχές και το οδήγησαν στο λιμάνι της Βοστώνης και ήταν θύμα του βρετανικο-αμερικανικού πολέμου του 1812-1815 ή του «δεύτερου πόλεμου της Ανεξαρτησίας», όπως τον ονόμασαν οι Αμερικανοί. Σε αυτόν τον πόλεμο αγγλικά στρατεύματα και με τη βοήθεια διάφορων ινδιάνικων φύλων εισέβαλαν από τον Καναδά στη νέα δημοκρατία της Αμερικής. Έφτασαν μέχρι την Ουάσιγκτον και προχώρησαν νοτιότερα. Σε αυτόν τον πόλεμο έκαψαν την προεδρική κατοικία και όταν ξαναχτίστηκε την έβαψαν λευκή για να θυμούνται τον πόλεμο και από τότε την ονόμασαν Λευκό Οίκο. Επειδή υπήρχε ναυτικός αποκλεισμός ήταν μεγάλο κατόρθωμα του αμερικανικού ναυτικού να υποχρεώσει το πλοίο να πιάσει λιμάνι στη Βοστώνη και οι κάτοικοι που αντιμετώπιζαν μεγάλες ελλείψεις αγαθών καλωσόρισαν το πλοίο, ειδικά με τέτοιο πολύτιμο φορτίο.
Από τους πρώτους που έτρεξε να υποδεχτεί το πλοίο, ήταν ο Έντουαρντ Έβερετ ( 19 ετών, τότε μόλις είχε τελειώσει τις σπουδές του. Αργότερα εξελίχτηκε σε καθηγητή κλασικών σπουδών στο Χάρβαρντ που διατέλεσε και πρόεδρός του. Στην πολιτική του καριέρα έγινε κυβερνήτης της Μασαχουσέτης, βουλευτής στο Κογκρέσο, υπουργός Εσωτερικών, πρεσβευτής στην Αγγλία, και πέθανε ως γερουσιαστής. Πάντα παρέμεινε ένθερμος φιλέλληνας. Ήταν από τους στυλοβάτες του φιλελληνικού κινήματος κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Έβερετ δεν έτρεξε στο λιμάνι να προμηθευτεί κάτι από τα αγαθά του πλοίου αλλά για να ακούσει για πρώτη φορά στη ζωή του πώς ηχούσαν τα νέα ελληνικά. Το περιστατικό το περιέγραψε ο Τζον Πίκερινγκ (John Pickering), ο οποίος δίνει και την πληροφορία ότι αυτό είναι το πρώτο ελληνικό πλοίο που έπιασε αμερικανικό λιμάνι. Ο Έβερετ έμεινε κατενθουσιασμένος γιατί ένα μέλος του πληρώματος, ο Νικόλαος Τσικλητήρας, εγκαταστάθηκε στη Βοστώνη και προσφέρθηκε να του μάθει νέα ελληνικά. Επειδή ο κόσμος είναι μικρός, ο Έβερετ σε ένα ταξίδι που έκανε στην Ευρώπη και έφτασε μέχρι την Ελλάδα, συνάντησε τον καπετάνιο της «Ιερουσαλήμ». Σε αυτό του το ταξίδι ο Έβερετ γνωρίστηκε και με τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και εκείνος του έστειλε τη διακήρυξη της Μεσσηνιακής Γερουσίας που κήρυξε τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας στην Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου 1821. Αν απορούμε πώς ένα καράβι από τη Σμύρνη το 1812 διασχίζει τον Ατλαντικό για εμπορικούς σκοπούς, πρέπει να δούμε πόσο οι Αμερικανοί έμποροι είχαν αναπτύξει το εμπόριό τους με την Μεσόγειο. Οι ΗΠΑ, μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας τους το 1776, σαν ελεύθερο κράτος πια και όχι βρετανική αποικία, ανέπτυξαν δικούς τους δρόμους εμπορίου και διεθνών συναλλαγών. Η Σμύρνη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα του αμερικανικού εμπορίου στην Ανατολή. Υπολογίζεται ότι όλο το εμπόριο του όπιου από την Ανατολή έφευγε από την Σμύρνη με αμερικανικά καράβια. Ίσως αυτός να ήταν και ένας από τους λόγους που η επίσημη αμερικανική κυβέρνηση δεν βοήθησε την ελληνική επανάστασηκαι ο πρόεδρος Μονρόε (James Monroe, 1758-1831), παρ’ ότι και αυτός ήταν φιλέλληνας, δεν έστειλε στρατό ή άλλη βοήθεια στην επαναστατημένη Ελλάδα. Υπέκυψε μάλλον στις πιέσεις των Αμερικανών εμπόρων της Σμύρνης και με το «Δόγμα Μονρόε» νομοθέτησε ότι η Αμερική δεν θα εμπλέκεται σε ευρωπαϊκές υποθέσεις.
Ωστόσο αυτός που ισχυρίζεται ότι είναι ο πρώτος Έλληνας που διέπλευσε τον Ατλαντικό κατά την δική του μαρτυρία είναι ο καπετάν Νικόλαος Κεφαλάς. Γεννήθηκε στην Ζάκυνθο περίπου το 1763 ή 1770, πρώτος του δάσκαλος ήταν ο προσολωμικός ποιητής Αντώνιος Μαρτελάος και μετά από μια περιπετειώδη ζωή πέθανε στη Θεσσαλονίκη πάμπτωχος το 1850 ή στην Κωνσταντινούπολη το 1847. Όπως γράφει στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Τα συμβάντα του Καπιτάν Νικολάου Κεφαλά εκ Ζακύνθου (εν Αθήναις 1845), το 1809 αγκυροβόλησε στους Παξούς με κάμποσους στρατιώτες που είχε στρατολογήσει και ελευθέρωσε το νησί από τους Γάλλους. Το 1816 βρέθηκε στη Ρωσία, στη Μαύρη Θάλασσα, όπου ναυπήγησε «ωραιότατον βρίκιον εις το οποίον έδωσε το όνομα "Υπομονή"» με το οποίο «διέπλευσε την Μεσόγειον και εισήλθε εις τον Ατλαντικόν», όπως γράφει ο ίδιος κομπάζοντας, γιατί ο διάπλους εκείνη την εποχή μ’ ένα τέτοιο μικρό πλοίο εθεωρείτο εξαιρετικό τόλμημα, «αλλά αυτός δεν εδείλιασε ν’ αποτολμήση τον διάπλουν και έφθασε τέλος εις Αμερικήν, πρώτος εκ των Ελλήνων αυτός». Ίσως δεν έχει άδικο να σεμνύνεται για την τόλμη του να διαπλεύσει τον Ατλαντικό με ένα τόσο μικρό δικάταρτο καράβι. Δεν γνωρίζουμε ποιο ήταν ακριβώς το φορτίο (μάλλον όμως θα μετέφερε σιτηρά αφού έρχονταν από τη Μαύρη Θάλασσα), ούτε ακριβώς ποιο λιμάνι και πότε ακριβώς έφτασε στην Αμερική. Ο ίδιος στο φυλλάδιο Τα συμβάντα του Καπιτάν Νικολάου Κεφαλά (1845) λέει ότι είχε περιγράφει το ταξίδι του στο προηγούμενο γαλλικό βιβλίο του Η τερατώδης αχαριστία και η κατάχρηση της εξουσίας (Étrange ingratitude et abus de pouvoir) που κυκλοφόρησε στη Μασσαλία από το τυπογραφείο Μάριους Ολιβά, οδός Παραδείσου αριθμ. 47, το 1842. Το γαλλικό βιβλίο δεν το έχω δει, αλλά ο ίδιος σημείωνε ότι εκεί περιλαμβάνονταν όλα τα γεγονότα που έζησε από το 1810 μέχρι το 1842, άρα, πιθανότατα, και ο διάπλους οι εμπορικές δραστηριότητές του στην Αμερική. Υποθέτω, όπως και ο Καιροφύλας, σε μια σειρά άρθρων του με τον τίτλο «Το μυθιστόρημα του Καπετάν Κεφαλά» στη Νέα Εστία το 1929, ότι οι υποθέσεις του στην Αμερική δεν πήγαν και τόσο καλά. Πάντως, μετά την Αμερική, ο Κεφαλάς βρέθηκε στη Βιέννη, όπου κυκλοφόρησε τα βιβλία του Οδηγία θαλάσσιος και Θαλάσσιος νομοθεσία (1817). Ενεπλάκει και στην ελληνική επανάσταση, έφτασε μέχρι την Καλκούτα και συγκέντρωσε χρήματα από τους Ινδούς φιλέλληνες, αλλά μερικοί χειρισμοί του εξαγρίωσαν τον Κοραή, ο οποίος γράφει στους Ορλάνδο και Λουριώτη τον Μάιο του 1825 ότι «ο μωρός και αχρείος Κεφαλάς», «ο ανόητος μισέλλην» και προτείνει για τιμωρία του να μην του επιτρέψουν «να πατήσει το έδαφος της ελευθερωμένης Ελλάδος» (Νέα Εστία, τχ. 324, 5.6.1940, σ. 736). Ο Καιροφύλας τον θεωρεί μίγμα ευγενών αισθημάτων και εξαχρειώσεως, τυχοδιωκτισμού και πατριωτισμού. Ο Φώτης Κόντογλου συγκινείται και αυτός από «τον αδάμαστο θαλασσινό» και του αφιερώνει ένα κεφάλαιο «Ο καπετάν Κεφαλάς ο φιλόπατρις» στο βιβλίο του Η πονεμένη Ρωμιοσύνη (Αστήρ 1963). Η προσωπικότητά του επίσης συγκινεί τον Giuseppe Fischetti στο άρθρο του “Ugo Foscolo e il corsaroGreco” στο περιοδικό Nuova Rivista Storica τ. 35 (1971). Αλλά η φήμη του ότι είναι ο πρώτος Έλληνας ναυτικός που έφτασε στην Αμερική, εδραιώνεται από τον Στέλιο Ξεφλούδα στον τόμο Ταξιδιωτικά της Βασικής Βιβλιοθήκης (1956). Ο ίδιος πάντως στο φυλλάδιό του Τα συμβάντα του Καπιτάν Νικολάου Κεφαλά αναφέρεται ποιοι τον βοήθησαν και ποιοι ήταν οι αντίδικοί του. Ο κυριότερος είναι ο σιορ Γιαννάκης Ψυχάρης στην Κωνσταντινούπολη, ο παππούς του Γιάννη Ψυχάρη. Επίσης καταφέρεται εναντίον των αμερικανών ιεραποστόλων στην Ελλάδα. Στέλνει ένα υπόμνημα στην Εθνική Συνέλευση μετά την επανάσταση της Γ΄ Σεπτεμβρίου 1843 και λέει ότι οι αμερικανοί ιεραπόστολοι διαφθείρουν την νεολαία και ιδιαίτερα «τα αθώα κοράσια μας». Είναι η εποχή που γίνονται οι διώξεις εναντίον του Ιωνά (Τζόνας) Κινγκ (Jonas King, 1792-1869) και ο Κεφαλάς ήθελε να φανεί αρεστός στις αρχές ή για να εκδικηθεί τους Αμερικανούς για την αποτυχία των επιχειρήσεών του στην Αμερική.
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους, οι εμπορικοί δεσμοί μεταξύ Ελλάδας και Αμερικής εντατικοποιήθηκαν και ελληνικοί εμπορικοί οίκοι, όπως οι αδελφοί Ράλλη, Μπενάκη, κ.ά., ίδρυσαν υποκαταστήματά τους σε μεγάλες πόλεις της Αμερικής, οι οποίοι κυρίως εμπορεύονταν βαμβάκι και πήγαιναν στην Αμερική σταφίδες, σύκα, κρασί και λάδι από τη Σμύρνη, την Πάτρα και την Καλαμάτα. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία.
