O Ζαν Φιλίπ Ραμώ και οι «Άγριοι»

Ο Ζαν Φιλίπ Ραμώ (Jean-Philippe Rameau, 1683 - 1764) υπήρξε αρχιμουσικός στην αυλή του Λουδοβίκου ΧV, σπουδαίος θεωρητικός της μουσικής στην εποχή του και ήταν αυτός που διαδέχτηκε τον Jean Baptiste Lully, τον αγαπημένο αρχιμουσικό του Λουδοβίκου XIV – αλλιώς του Βασιλιά Ήλιου. Ήταν εκείνος που συνέθεσε μουσική για το αρπίχορδο (τσέμπαλο ή κλειδοκύμβαλο, έναν πρόγονο του πιάνου) μαζί με τον François Couperin. Στα 1722 έγραψε μια σημαντική πραγματεία για την αρμονία, η οποία τον έκανε γνωστό στον χώρο του και στη συνέχεια έγραψε πολλά έργα με τα οποία έγινε διάσημος σε όλη την Ευρώπη και τα οποία του εξασφάλισαν σημαντική θέση στο βάθρο των μεγάλων του είδους. Στα πενήντα του χρόνια άρχισε να γράφει όπερα. Εξελίσσοντας το είδος του Lully δέχτηκε επιθέσεις για τις μεταβολές που επέφερε στην παραδοσιακή αρμονία. Σιγά σιγά όμως γνώρισε μεγάλη επιτυχία, μετά ξεχάστηκε και στις αρχές του 20oύ αι. επανήλθε στο προσκήνιο.

Εμάς εδώ μας ενδιαφέρει ένα συγκεκριμένο έργο Les Indes Galantes και ειδικά το τέταρτο μέρος του με τον τίτλο «Les Sauvages». Το έργο γράφτηκε με αφορμή την επίσκεψη του αρχηγού των Ινδιάνων Agapit Chicagou και άλλων πέντε αρχηγών στο Παρίσι το 1725, οι οποίοι έφτασαν για να υποβάλουν τα σέβη τους στον Λουδοβίκο, να δηλώσουν τη φιλία τους, με άλλα λόγια, να δηλώσουν υποταγή.
Συγκεκριμένα, οι Ινδιάνοι συναντήθηκαν με το Λουδοβίκο XV στις 25 Νοεμβρίου του 1725 και ο Chicagou διάβασε μία επιστολή με την οποία διαβεβαίωνε τον Γάλλο βασιλιά για τη φιλία του. Οι Ινδιάνοι μετά την παράδοση της επιστολής χόρεψαν ενώπιον του βασιλιά επικυρώνοντας με τον χορό τους τη φιλία τους και την υπακοή τους στο στέμμα. Από τον χορό τους ο Ραμώ εμπνεύστηκε τη δική του όπερα-μπαλέτο, όπου, όπως φαίνεται από τη χορογραφία, αναπαρήγαγε ό,τι οι Ινδιάνοι έκαναν επί σκηνής, οι Άγριοι (Les Sauvages).
Για την ιστορία, η εγκατάσταση των Ινδιάνων στο Ιλινόι έχει ηλικία 8.000 χρόνων. Εκεί, στα δάση τα χλοερά κατοικούσαν πάρα πολλές φυλές ιθαγενών που οι Ευρωπαίοι κατακτητές τους ονόμασαν Ινδιάνους, νομίζοντας ότι έχουν φτάσει στις Ινδίες. Οι Γάλλοι εξερευνητές Μαρκέτ και Ζολιέ έφτασαν στο Ιλινόι στα 1673 και είχαν τον έλεγχο μέχρι το 1763. Μετά πέρασε στους Άγγλους μέχρι το 1863 και το 1818 έγινε κανονική η 21η πολιτεία των ΗΠΑ.

Επιστρέφουμε στο μουσικό έργο. Όπως είπαμε είναι όπερα-μπαλέτο. Το έργο όμως μας παραδόθηκε σε μεταγραφή και για πιάνο και για κιθάρα και για μεγάλη ορχήστρα… Τον εικοστό αιώνα παρουσιάστηκε στην Opera-Comique. Στις 30 Μαΐου 1925, 200 χρόνια μετά τη δημιουργία του, έγινε νέα ενορχήστρωση από τον Maurice Frigara με μεγάλη επιτυχία.
Παραθέτω τους στίχους από το ποιητικό σώμα του συγκεκριμένου έργου και τη μετάφρασή τους:

Αγαπητέ αναγνώστη, κάνε το κλικ εδώ,

στο Jean-Philippe Rameau, στο Les Indes galantes - Les sauvages και δες και άκου σε πόσες διαφορετικές εκτελέσεις παίζεται το έργο, δες και τα μπαλέτα. Απόλαυσε εκείνα τα ευρωπαϊκά καλοδιδαγμένα σώματα που υποδύονται τους «Άγριους» κι έπειτα κοίταξε εκείνα με τους αληθινούς ραπ χορευτές, τους μαύρους, τους δυνατούς, τους εξαγριωμένους που διψάνε για δικαιοσύνη, για ισότητα και για ανθρωπιά.
Άνθρωποι, διωγμένοι από τη χώρα τους, δηλώνουν υποταγή στον νεοφερμένο ευρωπαίο αφέντη τους, σιγά σιγά χάνουν τη γη τους, εξοντώνονται και, τέλος, εξαφανίζονται. Όσοι επιβίωσαν, τελικά, αφομοιώθηκαν. Οι Ευρωπαίοι τους ονόμασαν Άγριους αυτούς που ζούσαν ευτυχισμένοι στα ειρηνικά δάση τους. Αυτοί είναι οι «Άγριοι», Les sauvages, που όμως δεν είναι άγριοι αλλά τους σκοτώνουν στο δρόμο σαν να ’τανε θηρία. Άλλοι, αρπαγμένοι από άλλη ήπειρο φτάνουν εκεί αλυσσοδεμένοι για να δουλέψουν για τους λευκούς αφέντες μέσα σε άθλιες συνθήκες.
Σήμερα στην Αμερική κατοικούν οι λευκοί άποικοι, οι ερυθρόδερμοι, που εμείς αποκαλούμε Ινδιάνους –όσοι απέμειναν– που δεν είναι Ινδιάνοι αλλά είναι γνήσιοι Αμερικανοί και οι άλλοι που έγιναν Αμερικανοί αλλά είναι Αφρικανοί, καθώς και άνθρωποι από κάθε γωνιά της υδρογείου που κατέφθασαν εκεί όλοι στη γη της ευκαιρίας.

Κοιτάζω το ένα μπαλέτο με τους λευκούς χορευτές που υποδύονται τους Άγριους κι έπειτα τους μαύρους που χορεύουν στον δρόμο διεκδικώντας το χώρο τους. …Εκεί που τα Forêts paisibles, τα ειρηνικά δάση, έγιναν άγριες πόλεις και επικίνδυνοι δρόμοι. Και να πώς τα καινούρια φαίνονται κι εκείνα σαν παλαιά» και «τα παλαια φαίνονται πάλι κι εκείνα σαν καινούρια (Ελύτης, Το Φωτόδεντρο… «Των Βαΐων») .

Κοιτάζω το δελτίο ειδήσεων. Ο λευκός αστυνομικός πιέζει με το γόνατο στον λαιμό τον μαύρο πολίτη και, τελικά, τον σκοτώνει, και αναρωτιέμαι: ποιος, τελικά, είναι ο Άγριος;

Ο Χέγκελ έλεγε ότι ένα έργο τέχνης φτάνει το ωραίο, όταν συμφιλιώνει περιεχόμενο με μορφή, ή το «αισθητικό φαίνεσθαι» με την «ενσωματωμένη Ιδέα» και την πραγμάτωσή της. Δεν κάνει λόγο για αλήθεια. Και αυτό μας πάει κατευθείαν στον Σοπενχάουερ που υποστηρίζει ότι τα έργα τέχνης βιώνονται ως αντικειμενικές πραγματικότητες ή ενσωματώσεις ενός –ούτε λίγο ούτε πολύ– καθαρού αισθητικού περιεχομένου. Κι εδώ έρχομαι να ρωτήσω: έχει δίκιο ο Καντ που έλεγε πως οι μη καθαρές κρίσεις γούστου είναι αυτές που αμαυρώθηκαν και επηρεάστηκαν από νοητικά ή άλλου είδους εγκόσμια δεδομένα; (βλ. Λύντια Γκερ, Το φανταστικό μουσείο των μουσικών έργων, εκδ. Εκκρεμές 2005, σ. 312). Η τέχνη έχει την ικανότητα να εκφράζει αυτά τα «εγκόσμια δεδομένα» με τον τρόπο της και έχει το σκοπό της μέσα της.

Πάντως οι «Άγριοι» του Ραμώ είναι ένα θαυμάσιο έργο που επιχειρεί να μας συμφιλιώσει με τις ασχημίες της ζωής. Έχει το σκοπό μέσα του. Η τέχνη είναι ένα ωραίο ψέμα που λέει αλήθειες, έλεγε ο Πικασό. Κι εμείς παίρνουμε αφορμή για να δούμε πίσω από τους Indes Galantes τη μαύρη αλήθεια.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ Ανθούλας Δανιήλ ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.