Μπούνκερ

Τα απολιθωμένα κόπρανα των παραθεριστών δεν τον ενοχλούν, ούτε τα σκουπίδια. Ο χειμώνας απονευρώνει οσμές και χρώματα. Από την ορθογώνια θυρίδα διατρέχει μ’ ένα βλέμμα την παραλία του Χάρακα. Bρίσκει πως τα μπούνκερ παρέχουν περιορισμένη ορατότητα όπως ο πυργίσκος ενός υποβρυχίου.

———— ≈ ————

Γύρω στις 15 Φεβρουαρίου του 1944, πάνω κάτω στη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου, ξεβράζονταν ολόγυρα εκατοντάδες πτώματα. Σαν τις μαρίδες στο τηγάνι· όπως είπε τότε ένας κάτοικος της περιοχής. Τον συγγραφέα ή – πόσο μάλλον – τον ιστορικό που θα έγραφε μια τέτοια παρομοίωση, τον διορθώνουμε· όμως αυτή είναι η εικόνα που ήρθε στο μυαλό του αυτόπτη μάρτυρα: πως κουφάρια ξεβράζονταν σαν τις μαρίδες στο τηγάνι. Τρεις μέρες νωρίτερα – στις 12 Φεβρουαρίου 1944 – το ατμόπλοιο Oria είχε προσαράξει στη νήσο Πάτροκλο ή Γαϊδουρονήσι. Στα αμπάρια του βρίσκονταν έγκλειστοι περίπου 4.115 Ιταλοί αιχμάλωτοι των Γερμανών, αλλοτινές φρουρές της Λέρου και της Ρόδου που θα κατέληγαν στα ναζιστικά στρατόπεδα. Την ημέρα εκείνη στην περιοχή του Σουνίου οι άνεμοι έφταναν τα 11 μποφόρ. Το φορτηγό πλοίο συνόδευαν τρία αντιτορπιλικά. Η νηοπομπή είχε ήδη γλυτώσει από την επίθεση βρετανικών πλοίων κοντά στην Κω και από την επίθεση ενός υποβρυχίου κοντά στην Αστυπάλαια. Βυθίστηκε λίγα μόλις μίλια από τον προορισμό του, το λιμάνι του Πειραιά. Εικάζεται πως το τιμόνι δεν υπάκουσε λόγω κακοκαιρίας και υπερβολικού φορτίου. Η βοήθεια έκανε δυό μέρες να φτάσει. Οι επιζώντες ήταν λίγοι, κυρίως μέλη του πληρώματος. Στις 14 Φεβρουαρίου το πλοίο βυθίστηκε ολοσχερώς. Από το κομμένο κύτος τα πτώματα των αιχμαλώτων διέρρεαν για εβδομάδες και για μήνες ακόμη, ένα περίσσευμα της Ιστορίας. Η Oria είναι μια πόλη στην περιοχή της Απουλίας.

Τόσο είναι απορροφημένος από τη δυστυχία του ώστε μένει ανέγγιχτος από τη δυστυχία των άλλων. Τυχαία μόνον κάτι τον τραβά από τον εαυτό του και συμβαίνει πάντοτε σε μέρη σαν κι αυτό.

———— ≈ ————

Σε απόσταση μερικών δεκάδων μέτρων μετρά τέσσερα ακόμη κελύφη από σκυρόδεμα ευθυγραμμισμένα με το δικό του. Διεκδικούν κι αυτά τον έλεγχο του ορίζοντα περιορίζοντάς τον από μέσα. Μοιάζουν αδιαπέραστα κι αδάμαστα από τον χρόνο. Τόνοι μαύρα φύκια μαζεύονται στα παράξενα θεμέλια τους. Η θάλασσα θέλει να τα πάρει. Γιατί δεν χάνονται, γιατί δεν φεύγουν οι στοιχειώδεις αυτές κατασκευές των αλλοτινών κατακτητών; Δεν έχουν εχθρό να περιμένουν, ούτε κανέναν να προστατεύουν. Μοιάζουν με συστάδα από τυχαία γράμματα ενός αλφάβητου που δεν έχει τίποτα να πει. Τα φύκια έξω κι οι σκέψεις μέσα. Η θάλασσα πολιορκεί τα μπούνκερ κι εκείνος τον εαυτό του.

———— ≈ ————

Αφοπλισμένα και παραβιασμένα τα μπούνκερ του Χάρακα στέκονται ανίκανα να αντισταθούν στον πάσα ένα. Η πρόσβαση είναι ελεύθερη σε ό,τι σήμαινε άλλοτε κίνδυνο και απειλή· την ίδια ώρα που πάρκα και ακτές της Αττικής γεμίζουν περιφράξεις. Όμως η αχρηστία τους είναι πλασματική. Μισοχωμένα στην άμμο είτε ως ενιαίο σώμα με τα βράχια επιτελούν στο έπακρο τη βασική αποστολή των μπούνκερ, που είναι να περνούν απαρατήρητα. Τα καλοκαίρια τα κρύβει η ξεγνοιασιά των κολυμβητών και τον χειμώνα η ερημιά.

Σε ένα κλασικό βιβλίο ο Πολ Βιριλιό παρατηρεί πως τα μπούνκερ μοιάζουν με συνδυασμό υποβρυχίου και τεθωρακισμένου οχήματος· αλλά ότι η ιδιαιτερότητά τους μάλλον έγκειται σε μιαν μορφή υβριδισμού πιο οργανική. Τα μπούνκερ αφομοιώνονται στο τοπίο προσεγγίζοντας την ομοιογένεια και την αδιατάρακτη συμπάγεια ενός μονόλιθου. Είναι κελύφη που ακόμη κι όταν ανατραπούν ή γεμίσουν ρηγματώσεις στέκονται απέναντι στη θάλασσα λες κι είναι ικανά να κρατούν μακριά ό,τι σε βρίσκει από τα βάθη.

———— ≈ ————

Τα εκατοντάδες πτώματα των Ιταλών που ξεβράστηκαν εκείνες τις μέρες του 1944 ενταφιάστηκαν στην παραλία του Χάρακα σε αυτοσχέδιους μαζικούς τάφους. Οι Γερμανοί έφεραν άλλους Ιταλούς αιχμαλώτους για να κάνουν τη δουλειά. Στη θάλασσα οι ψαράδες της περιοχής έβρισκαν κουφάρια για καιρό. Έπειτα το ναυάγιο ξεχάστηκε. Δύτες βεβαιώνουν πως ο βυθός είναι σπαρμένος με καραβάνες και ανθρώπινα μέλη.

———— ≈ ————

Ο Βιριλιό ξεκίνησε να μελετά τις θηριώδεις κατασκευές του γερμανικού Atlantikwall μόλις δέκα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου. Κάποιες έχουν ελκυστικά γυναικεία ονόματα χαραγμένα στις εισόδους (BARBARA, KAROLA) και διαθέτουν πολλά επίπεδα θυμίζοντας ναούς των Αζτέκων. Εν παρόδω ο Βιριλιό σημειώνει την ψυχολογική επίδραση των έρημων μπούνκερ στον σύγχρονο επισκέπτη. Νιώθει κανείς μέσα τους μια νεκρική ακαμψία, πιθανότατα αυτήν που τα μπούνκερ πάσχιζαν να κρατήσουν απέξω. Ο άνθρωπος συνθηκολογεί σαν φρούριο που καταρρέει, έγραψε ο Ερνστ Γιούνγκερ.

Τα μπούνκερ της Αττικής ακτογραμμής είναι καταφανώς λιγότερο εντυπωσιακά από τα μεγαθήρια του Ατλαντικού που μελέτησε ο Βιριλιό. Αλλά ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο είναι και πιο πετυχημένα. Ονόματα ή άλλα διακριτικά δεν έφεραν ποτέ. Το βλέμμα των περαστικών είναι αφημένο τόσο καιρό επάνω τους που δεν το αισθάνονται καν, όπως όταν αφήνεις το χέρι σου στο γόνατο μιας κοπέλας κι εκείνη παύει να το αισθάνεται. Άλλωστε αυτά τα σημεία μιας παροδικής κατάκτησης δεν προκάλεσαν αυθόρμητες εκδηλώσεις έχθρας, όπως εκείνα του Ατλαντικού, ούτε ερέθισαν το επιστημονικό ενδιαφέρον. Ως και το νομικό καθεστώς τους παραμένει άδηλο, οι δε αρχές της πολιτείας έχουν σοβαρότερα θέματα να ασχοληθούν από τη χαρτογράφηση και τη διάσωσή τους. Τα μπούνκερ της Αττικής χάνονται από τον ορίζοντα του παρατηρητή αδιήγητα και άδεια. Παρόλο που είναι περισσότερο κλειστοφοβικά από ένα υποβρύχιο. Σε κάποια ίσα που μπορείς να κουνηθείς· λες και προστασία παρέχει εντέλει μόνον ο εντοιχισμός σου.

———— ≈ ————

Μπήκε στο αυτοκίνητο. Ώρα να φεύγει. Πιθανόν μια επιθυμία να δει ανθρώπους. Αλλά να πάει πού; Είναι Δευτέρα 15 Φεβρουαρίου 2021. Αναμένεται χιονιάς στην Αττική. Καθοδόν κάνει μια σύντομη στάση στο μνημείο για το ναυάγιο του Oria. Στήθηκε μόλις το 2014 απέναντι από τον Πάτροκλο. Το προσπερνούσε τόσα χρόνια χωρίς ποτέ να αναρωτηθεί. Άλλωστε αποφεύγει τα μνημεία γενικώς, η καταναγκαστική μνήμη δεν μοιάζει με μνήμη. Όμως αυτό το μνημείο επιδρά αλλιώτικα επάνω του και δεν βρίσκει τον λόγο. Οι μεγάλες πλάκες θυμίζουν μονόλιθους. Μια καραβάνα βρίσκεται αφημένη στο πλάι. Είναι το πρώτο μνημείο με το οποίο συνδέεται. Ίσως επειδή τον περίμενε στην άκρη ενός δρόμου ταχείας κυκλοφορίας.

Στο Παλαιό Φάληρο οι λιγοστοί περιπατητές του φάνηκαν πολλοί. Και η παρουσία τους αδύναμη ως συνήθως. Η θάλασσα ήταν ήρεμη. Κάθισε αποκαμωμένος στον Φλοίσβο. Παρόλο που είχε μεγαλώσει στην περιοχή, πρόσεξε τώρα ότι το κτίριο-σύμβολο μοιάζει με θηριώδες μπούνκερ.