«Το ελάφι ήταν δικό Σας; Το αγαπούσατε;»

Το τέταρτο βιβλίο του Παναγιώτη Ιωαννίδη, Ρινόκερως, ξεκινά με μια επίκληση στην φιλευσπλαχνία του ταχυδακτυλουργού που δεν φαίνεται να προϋπάρχει. Ο ποιητής τον καλεί να αναδιαμορφώσει την πρακτική του: Φαίνεται πως το θαύμα της εμφάνισης του λαγού από το καπέλο είναι καταρχήν αρκετό. Η συνέχεια με το πριόνι δεν μοιάζει απαραίτητη. Αντίθετα, αν είναι να δοθεί συνέχεια στο θαύμα, προτείνεται κάτι μάλλον πρωτόφαντο: Η δημιουργία μιας ζεστής φωλιάς από μαντήλια, για να μην κρυώνει το ζωντανό. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι το θαύμα δεν εξαντλείται στον εντυπωσιασμό – είναι βαθιά φροντιστικό. Ο Ρινόκερως είναι το αγαπημένο μου βιβλίο του Ιωαννίδη, ακριβώς επειδή αυτή η φροντίδα για πρόσωπα και πράγματα από το βαθύ παρελθόν και το εγγύτερο παρόν που διατρέχει όλα του τα έργα, έρχεται στο προσκήνιο ξανά, με νέο τρόπο: ευθύ, αποφασιστικό που δεν χαρίζεται και δεν αφήνει δεύτερη επιλογή. Ναι, αυτός ο κόσμος και η ιστορία του χρειάζονται άμεσα να φροντιστούν.
Ο Aleister Crowley (1875-1947) γράφει το Βιβλίο 4 το 1913. Ο Crowley, πρακτικάριος και δάσκαλος της μαγείας, κερδίζει με το βάθος της ερευνητικής του φύσης, εξοργίζει με τις εξίσου βαθιά μισογυνικές και ευρύτερα κακοποιητικές θέσεις του. Πρωτοδιαβάζοντας το ποίημα «Ταχυδακτυλουργός» του Ιωαννίδη, σκέφτηκα πως, ναι, αυτός ο υποβιβασμός του μάγου σε ταχυδακτυλουργό, βάζει τα πράγματα στη θέση τους, και είναι καλή αρχή για να συνδιαλαγούμε με το υπερεγώ μας, προκειμένου να φτάσουμε στο μαγικό, όχι γενικά αλλά ειδικά, με τη γνώση, δηλαδή, πως, όπως γράφει και ο Crowley σχετικά με τον δίσκο του μάγου που αποτελεί την γήινη τροφή του, «εφόσον αυτός ο δίσκος κατασκευάζεται από καθαρό κερί, μην ξεχνάτε πως οτιδήποτε ζει είναι ιερό». Έτσι, φαίνεται πως από διαφορετικές αφετηρίες, ο Crowley και εμείς μπορούμε να συναντηθούμε σε αρκετές παραδοχές, μεταξύ των οποίων και ότι «όλα τα φαινόμενα αποτελούν μυστήρια. Κάθε γεγονός, ακόμη και κάθε ψεύδος, πρέπει να καταχωρηθεί σε αυτόν τον δίσκο∙ είναι η μεγάλη αποθήκη από την οποία αντλεί ο μάγος». Και αφού ο μάγος υποβιβάστηκε τώρα σε ταχυδακτυλουργό (δεξιοτέχνη, δηλαδή, αλλά όχι εκπρόσωπο του μαγικού) ποιος είναι πλέον ο μάγος; Μα, ο ποιητής φυσικά, που δεν χάνει ούτε μια ψηφίδα του μωσαϊκού προκειμένου να το συνθέσει σωστά: επιλέγει τα απαραίτητα, γιατί, κατά τον Crowley και πάλι, «ταξιδεύοντας από τη γη προς τα άστρα, κανείς δεν τολμάει να φορτωθεί πολύ βαριές αποσκευές. Ο,τι δεν αποτελεί απαραίτητο μέρος της μηχανής, πρέπει να αφήνεται απ’ έξω». Έτσι και οι στίχοι του Ιωαννίδη, ακριβείς, χωρίς αχρείαστα μπαγκάζια, επιβάλλονται στον αναγνώστη ώστε να κρατήσει τα απολύτως ουσιώδη: «Έβγαλες τον λαγό απ’το καπέλο σου / (…) για να του φτιάξεις μια ζεστή φωλιά/να μην κρυώνει (…)».

Και βέβαια, σε αυτή τη ζωή, δεν έχει κινδυνέψει να θυσιαστεί μόνον ο λαγός. Ο Crowley γράφει πως «ο βωμός συμβολίζει τη στέρεη βάση της εργασίας, τη σταθερή θέληση του μάγου, καθώς και το νόμο κάτω από τον οποίο εργάζεται». Η Ιφιγένεια του Ιωαννίδη είναι το πλάσμα με το οποίο ένιωσα περισσότερο συνδεδεμένη διαβάζοντας τον Ρινόκερω. Μέσα στο ποίημα κατορθώνει να εκφράσει όλο το φάσμα των αισθημάτων της, κλιμακώνοντας τα όπως θα ευχόμουν να κλιμακώνονται τα αισθήματα σε κάθε δύσκολη ανθρώπινη ώρα: από τον θυμό, στον φόβο, στην θλίψη, στην τρυφερότητα. Η Ιφιγένεια δεν γνωρίζει το ποιόν της σταθερής θέλησης της θεάς, ούτε και φαίνεται να αποδέχεται τον νόμο που κόντεψε να την αποτελειώσει. Δεν προσπαθεί καν να καταλάβει την ακριβή συνθήκη που οδήγησε στον παρολίγον χαμό της, παραμόνο νοιάζεται να είναι ο πιο όμορφος εαυτός της καθώς θα φτάνει το τέλος της∙ και όταν πια ο θάνατός της ματαιώνεται, περνάει γρήγορα αλλά ειλικρινά από τον θυμό στην τρυφερότητα για τη θεά που μετάνιωσε τον χαμό της, θυσιάζοντας άλλο πλάσμα αντί για εκείνη: «Το ελάφι ήταν δικό Σας; / Το αγαπούσατε;». Γράφει ο Κρόουλι πως «ο μάγος εργάζεται σε ένα ναό, το σύμπαν, το οποίο (ας το θυμόμαστε) ταυτίζεται με τον εαυτό του. Μέσα σε αυτό το ναό σχεδιάζει έναν κύκλο στο πάτωμα, για να καθορίσει το μέρος που θα εργαστεί. Αυτός ο κύκλος προστατεύεται με θεϊκά ονόματα, στην επιρροή των οποίων βασίζεται για να κρατήσει μακριά τις εχθρικές σκέψεις. Μέσα στον κύκλο υπάρχει ένας βωμός, επάνω στον βωμό βρίσκεται η ράβδος, το κύπελλο, το ξίφος και ο δίσκος, που αντιπροσωπεύουν αντίστοιχα τη θέληση, την κατανόηση, τη λογική και τα κατώτερα μέρη της ύπαρξής του (…)». Η θεά Άρτεμη, αδιαμφισβήτητα συνθετότερη περίπτωση και από τον επιφανέστερο μάγο του 20ού αιώνα, δεν θα επέτρεπε ποτέ ανορίοτη πρόσβαση στο ιδιωτικό σύμπαν της θεϊκότητάς της. Όμως, δεν μπορώ να φανταστώ πιο επιδραστικό τρόπος ως προς την συνομιλία με το θείο, από τον απλό ανθρώπινο τρόπο με τον οποίο η Ιφιγένεια διερωτάται αν και πώς και τι επέλεξε και στερήθηκε, άραγε, ο ίδιος ο θεός, η θεά εν προκειμένω, για να παραμείνει η ίδια ζωντανή.

Το δεύτερο κείμενο του Ρινόκερου, που δίνει και τον τίτλο στο βιβλίο, είναι η συναρπαστική αφήγηση του ίδιου του ρινόκερου για την ιστορία του βίου του, από το 55 π.Χ. στον 20ό αιώνα, από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο στον ξυλογράφο Χανς Μπούργκμαϊρ. Ο ρινόκερως αυτοϊστορείται και αναλογίζεται, μέσα στους αιώνες, επάνω στα θέματα της ταυτότητας του, μιας που, βέβαια, δεν ταυτίζεται συνήθως με τις αναπαραστάσεις του εαυτού του, ούτε και πάντοτε κατανοεί τις έξωθεν προσδιοριζόμενες αλλαγές στην πορεία της καριέρας του. Ο Ρινόκερως είναι ένα βιβλίο γεμάτο ποιητικά ερωτήματα για πλάσματα, θαύματα και φαινόμενα που αξίζει να μη λησμονηθούν. Το Βιβλίο 4 του Aleister Crowley εξετάζει τη σύνδεση μεταξύ μαγείας και μυστικισμού, σκοπεύοντας στην ένωση με το θείο, και διερευνώντας τα βασικά στοιχεία που συνδιαμορφώνουν τον δυτικό εσωτερισμό. Ο Crowley γράφει πως «η ενατένιση του σύμπαντος θα πρέπει αρχικά να είναι καθαρή αγωνία. Σε αυτό το γεγονός οφείλονται και οι περισσότερες φιλοσοφικές θεωρήσεις». Αυτό είναι που κρατώ σαν φυλαχτό από την ιστορία του ρινόκερου, από την ποιητική γραφή του Ιωαννίδη: την καθαρή αγωνία των ερωτημάτων που τίθενται για πρώτη φορά και αντέχουν να παραμένουν απολύτως ακριβή και σταθερά αναπάντητα. Κορυφαίο παράδειγμα αυτής της ανεκτίμητης αγωνίας θεωρώ το ποίημα «Αναπεπταμένη», που αναφέρεται στην αυτοκτονία της Βιρτζίνια Γουλφ. Το ποίημα είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου δημιουργημένο από αλλεπάλληλες διερωτήσεις αναφορικά με τις στιγμές αμέσως πριν και αμέσως μετά τον θάνατο της αγαπημένης συγγραφέως. Ο ποιητής σημειώνει «πρέπει να ξέρω», γνωρίζοντας πως δεν θα μάθει ποτέ αν γέμισε τις τσέπες της βιαστικά με πέτρες ή αν μία μία αργά της ξεδιάλεξε, αν άφησε καπέλο και ραβδί στην όχθη, αν διασταυρώθηκε με τις πέστροφες, αν πέρασε στο φως. Σκέφτομαι πως, δεν υπάρχει κάτι εδώ που να μοιάζει περισσότερο με απάντηση από ο,τι η ίδια η ερώτηση. Ο ποιητής είναι ο μάγος που ταξιδεύει με άνεση πια, αλλά χωρίς ασφάλεια σε κάθε μέρος του κόσμου ως «αστρικού πεδίου», όπου κάποια κρίσιμη λεπτομέρεια δεν έχει ακόμη ιστορηθεί. Επιμένει και ο Crowley: «Πρέπει να αφιερώσουμε προσοχή στην έννοια του αστρικού πεδίου, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα στο υλικό και το πνευματικό, και για το οποίο έχουν γραφτεί πολλές ανοησίες (…). Ορισμένοι σκέφτονται πως αυτά είναι τα «μάτια της φαντασίας». Όσοι όμως έχουν μεγαλύτερη εμπειρία, καταλαβαίνουν ότι αυτά είναι πράγματα που μπορούμε να δούμε, παρόλο που καθεαυτά είναι τελείως απατηλά. Στην αρχή ο παρατηρητής θα βλέπει γκρίζα ομίχλη∙ στα επόμενα πειράματά του, ίσως του εμφανιστούν μορφές, με τις οποίες μπορεί να συζητήσει και με την καθοδήγησή τους να ταξιδέψει τριγύρω. Δεν μπορούμε να περιγράψουμε αποτελεσματικά αυτό το «πεδίο», επειδή είναι μεγάλο και ποικίλο όσο και το υλικό σύμπαν (…)». Για να τεθούν, όμως, τα ακριβή ερωτήματα, ο μάγος ποιητής έχει τολμήσει να επισκεφθεί το αστρικό πεδίο αμέτρητες φορές. Έχει περάσει από την γκρίζα ομίχλη στην ορατότητα, φωτίζοντας το ψηφιδωτό των ερωτημάτων που μας οδηγεί στην φροντίδα του κόσμου και προϋποθέτει την αλήθεια του ρινόκερου, της Ιφιγένειας, της Βιρζίνια, του ελαφιού και όλων των ζωντανών και των χαμένων πλασμάτων, ανάμεσα στα οποία δεν θα μπορούσαμε παρά να είμαστε και εμείς, φυσικά.