Ραφαήλ Σάντζιο (1483-1520): Τα σονέτα

Η από­πει­ρα από­δο­σης στη γλώσ­σα μας αυ­τών των έξι σο­νέ­των ας θε­ω­ρη­θεί ως μια μι­κρή συμ­με­το­χή στην επέ­τειο των 500 χρό­νων από το θά­να­το του με­γά­λου ανα­γεν­νη­σια­κού ζω­γρά­φου Ρα­φα­ήλ (Ιτα­λι­κά: Raffaello Santi ή Sanzio, πιο γνω­στός Rafael Da Urbino). Τα ποι­ή­μα­τα εί­ναι γραμ­μέ­να στο πε­ρι­θώ­ριο φύλ­λων σχε­δί­ων του και σώ­ζο­νται με πολ­λές διορ­θώ­σεις και πα­ραλ­λα­γές στί­χων.

Εί­ναι γνω­στό πως το σο­νέ­το (sonetto στα Ιτα­λι­κά, sonnet στα Γαλ­λι­κά) προ­έρ­χε­ται σύμ­φω­να με τους πε­ρισ­σό­τε­ρους με­λε­τη­τές από ένα εί­δος λαϊ­κού, λυ­ρι­κού τρα­γου­διού της Σι­κε­λί­ας. Ο Giacomo da Lentino στα μέ­σα του 13ου αι. στι­χουρ­γεί τις πρώ­τες δε­κα­τε­τρά­στι­χες μορ­φές του, ενώ ο Δά­ντης με τις Rime και τον επό­με­νο αιώ­να ο Πε­τράρ­χης με το Canzoniere θα κα­θιε­ρώ­σουν τον κλα­σι­κό ιτα­λι­κό τύ­πο και το θέ­μα του, ερω­τι­κό κυ­ρί­ως. Στην Πά­δο­βα μά­λι­στα στα 1332, όπου περ­νά τα τε­λευ­ταία χρό­νια της ζω­ής του ο Πε­τράρ­χης, γρά­φε­ται και η πρώ­τη πραγ­μα­τεία για το σο­νέ­το από τον Antonio da Tempo De rithimis vulgaribus, videlicet de sonetis (τυ­πώ­νε­ται στη Βε­νε­τία το 1509).
Το εί­δος με την πε­ρί­κλει­στη φόρ­μα, τους αυ­στη­ρούς ρυθ­μι­κούς κα­νό­νες και τις επι­τη­δευ­μέ­νες ρί­μες θα απο­κτή­σει με­γά­λη ανά­πτυ­ξη και δη­μο­φι­λία ακό­μη και ως ένα εί­δος πνευ­μα­τι­κού παι­χνι­διού ανά­με­σα στους λό­γιους και καλ­λι­τέ­χνες των ανα­γεν­νη­σια­κών χρό­νων. Αξί­ζει να θυ­μη­θού­με εδώ τι ανα­φέ­ρει για τους Ιτα­λούς λό­γιους, τη θε­μα­το­λο­γία αλ­λά και τον τρα­γου­δι­στι­κό χα­ρα­κτή­ρα του σο­νέ­του ο σκο­τσέ­ζος πε­ρι­η­γη­τής William Lithgow: «[in Radova] as in Rome, Naples, Florence, Bullogna, Venice, Ferrara, Genoa, Parma not being exempted, nor yet the smallest Villadge of Italy: A monstrous filthiness, and yet to them [the Schollers] a pleasant pastime, making songs, and singing Sonets of the beauty and pleasure of their Bardassi, or buggerd boyes» (‘Comments upon Italy,1609’, The Rare Adventures and Painfull Peregrinations). Εί­ναι ευ­νό­η­το, όσο κι αν το σχό­λιο ανή­κει στα χρό­νια του Caravaggio, ότι εδώ έχει ση­μα­σία η μαρ­τυ­ρία για τη δυ­να­μι­κή διά­δο­ση και το τρα­γου­δι­στι­κό, ζω­ντα­νό, κοι­νω­νι­κό χα­ρα­κτή­ρα του σο­νέ­του. (Και βέ­βαια το “monstrous filthiness” ανα­φέ­ρε­ται στην ποι­νι­κώς κο­λά­σι­μη κα­τη­γο­ρία για “putridum et fœtidum” (“δια­φθο­ρά και αι­σχρό­τη­τα”), που απεύ­θυ­ναν συ­νή­θως οι αρ­χές προ­σπα­θώ­ντας να πε­ριο­ρί­σουν την ελευ­θε­ριό­τη­τα των νέ­ων επο­χών, κα­τη­γο­ρία που αντι­με­τώ­πι­σε και ο Ντα Βίν­τσι).

Ο Ρα­φα­ήλ πά­λι θα πρέ­πει να εί­χε πά­ρει κά­ποια μα­θή­μα­τα στι­χουρ­γι­κής από τον πα­τέ­ρα του Giovanni Santi, που ήταν ζω­γρά­φος και ποι­η­τής στην αυ­λή του Δού­κα του Ουρ­μπί­νου, όταν το 1508 φτά­νει στη Φλω­ρε­ντία και με­τά στη Ρώ­μη και βρί­σκε­ται ανά­με­σα στους με­γα­λύ­τε­ρους (31 και 8 χρό­νια αντι­στοί­χως) Λε­ο­νάρ­ντο και Μι­χα­ήλ Άγ­γε­λο, οι οποί­οι δο­κί­μα­ζαν ήδη την ποι­η­τι­κή τους δε­ξιό­τη­τα.
Από τα σο­νέ­τα του Ρα­φα­ήλ δύο εί­ναι ημι­τε­λή και ένα θε­ω­ρεί­ται αμ­φί­βο­λο. Τυ­πι­κά πε­τραρ­χι­κά σε εν­δε­κα­σύλ­λα­βο στί­χο και με ομοιο­κα­τα­λη­ξία abba abba cdc dcd (το δεύ­τε­ρο σε συ­χνό­τη­τα σχή­μα στον Πε­τράρ­χη) χρο­νο­λο­γού­νται στα 1509-11, την επο­χή δη­λα­δή που έχει πια εγκα­τα­στα­θεί στη Ρώ­μη.
Τα πέ­ντε πρώ­τα έχουν, όπως εί­ναι ανα­με­νό­με­νο, ερω­τι­κό θέ­μα, με κά­ποιες δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις. Το I και το VI εί­ναι ένας έπαι­νος στο αγα­πη­μέ­νο γυ­ναι­κείο πρό­σω­πο, με το δεύ­τε­ρο (το αβέ­βαιο IV) να προ­σεγ­γί­ζει κά­πως την ρα­φα­ή­λεια ζω­γρα­φι­κή έκ­φρα­ση, κα­θώς δη­λώ­νει πως ενώ­πιον μιας τέ­τοιας ωραιό­τη­τας το χέ­ρι μέ­νει αδύ­να­μο και στην ολο­κλή­ρω­ση του έρ­γου συμ­βάλ­λει ο πό­θος.
Στο II, και ίσως πιο ποι­η­τι­κό από όλα, συ­μπλέ­κο­νται επι­δέ­ξια μια βι­βλι­κή ει­κό­να και το ερω­τι­κό θέ­μα με δύο όμως εκ­φάν­σεις του: την έκ­φρα­ση του πό­θου και την πρό­σκλη­ση. Αρ­χι­κά ο κρυ­φός πό­θος πα­ραλ­λη­λί­ζε­ται ρη­τά με την στά­ση του Παύ­λου, που πο­τέ δεν μί­λη­σε με λε­πτο­μέ­ρειες για το θαύ­μα της με­τα­στρο­φής του. Η αλ­λα­γή στά­σης και η εδώ υπό­σχε­ση δια­γρα­φής του πα­ρελ­θό­ντος πραγ­μα­το­ποιού­νται μπο­στά στο θείο φως – θεία ομορ­φιά. Στη συ­νέ­χεια στο τε­λευ­ταίο τρί­στι­χο ταυ­τί­ζε­ται υπαι­νι­κτι­κά η ερω­τι­κή πρό­σκλη­ση με τη σω­τή­ρια συ­νά­ντη­ση με το θείο.
Το III εί­ναι η βα­σα­νι­στι­κή ανά­μνη­ση μιας ερω­τι­κής συ­νεύ­ρε­σης και το IV (ημι­τε­λές) ερω­τι­κή εξο­μο­λό­γη­ση. Το V (εξί­σου ανο­λο­κλή­ρω­το), το μό­νο που απο­μα­κρύ­νε­ται από το ερω­τι­κό πνεύ­μα, μοιά­ζει με εσω­τε­ρι­κό μο­νό­λο­γο, που μέμ­φε­ται τους δι­σταγ­μούς και το σκε­πτι­κι­σμό ενός άτολ­μου χα­ρα­κτή­ρα.
Ακρι­βώς την ίδια επο­χή ο Ρα­φα­ήλ ανα­λαμ­βά­νει στη Ρώ­μη την τοι­χο­γρά­φη­ση της Stanza della Segnatura (Αί­θου­σας της Υπο­γρα­φής) στο Πα­λά­τι του Βα­τι­κα­νού με τα τέσ­σε­ρα με­γά­λα έρ­γα: στις μα­κρυ­ές πλευ­ρές αντι­τί­θε­νται η Disputa del Santissimo Sacramento (Ο Θρί­αμ­βος της Εκ­κλη­σί­ας ) και η Scuola di Atene ( H Σχο­λή των Αθη­νών) και στις δύο στε­νές Virtù Cardinal e Teologali e La Legge (Η Αλ­λη­γο­ρία της Δι­καιο­σύ­νης ) και Parnaso (Ο Παρ­νασ­σός) στον εξω­τε­ρι­κό με πα­ρά­θυ­ρο τοί­χο.

“Sed me Parnassi deserta per ardua dulcis / raptat amor;…” («Αλ­λά μία αγά­πη τρυ­φε­ρή στου Παρ­νασ­σού με παίρ­νει / τους έρη­μους ανή­φο­ρους…» Georgica, III, 291, μτ­φρ. Κ.Θε­ο­τό­κη) έγρα­ψε ο Βιρ­γί­λιος συν­δυά­ζο­ντας στι­χουρ­γι­κά την Ποί­η­ση με τον Έρω­τα και ο Ρα­φα­ήλ με την τέ­χνη που γνω­ρί­ζει κα­λύ­τε­ρα επι­χει­ρεί το ίδιο.
Στην επι­φά­νεια πά­νω από το πα­ρά­θυ­ρο, μέ­σα σε ημι­κύ­κλιο, προ­σο­μοιώ­νει ορει­νό, ψη­λό και βρα­χώ­δες το­πίο, τον Παρ­νασ­σό με δάφ­νες και την Κα­στα­λία πη­γή, και στο κέ­ντρο σχε­διά­ζει κα­θι­στό το θεό Απόλ­λω­να, να παί­ζει το κύ­ριο έγ­χορ­δο όρ­γα­νο της επο­χής τη viola da braccio, πε­ρι­τρι­γυ­ρι­σμέ­νος από τις Μού­σες με κα­θι­σμέ­νη αρι­στε­ρά του την επι­κή Καλ­λιό­πη με τη ρά­βδο του ρα­ψω­δού και δε­ξιά την ερω­τι­κή Ερα­τώ με τη λύ­ρα της.

Πιο αρι­στε­ρά στην πρώ­τη ομά­δα κε­ντρι­κή μορ­φή ο τυ­φλός Όμη­ρος, στραμ­μέ­νος προς τον ου­ρα­νό, ανά­με­σα στον Δά­ντη, προ­φίλ και τον Βιρ­γί­λιο με τον Στά­τιο. Πιο κά­τω απει­κο­νί­ζο­νται ο Αλ­καί­ος, η Κό­ριν­να, ο Πε­τράρ­χης, ο Ανα­κρέ­ο­ντας και η Σαπ­φώ, κα­θι­στή με λύ­ρα και πά­πυ­ρο. Στη δε­ξιά ομά­δα ο Πίν­δα­ρος κα­θι­στός συ­ζη­τά με τον Ορά­τιο, ενώ τους πα­ρα­κο­λου­θεί ο Οβί­διος. Πιο πά­νω o Πλαύ­τος (ή ίσως ο Μι­χα­ήλ Άγ­γε­λος ως ποι­η­τής, σε μια εμ­φα­τι­κή επι­λο­γή), που κοι­τά τον θε­α­τή, με­τά πιο δε­ξιά, ο Βο­κά­κιος, ο ερω­τι­κός Τί­βουλ­λος, ο άλ­λος σύγ­χρο­νός του Αριό­στο και ο Προ­πέρ­τιος (υπάρ­χουν βέ­βαια και αντι­γνω­μί­ες των με­λε­τη­τών για τις απει­κο­νί­σεις των προ­σώ­πων).

Η σύν­θε­ση ολο­κλη­ρώ­νε­ται με δύο άλ­λες, αυ­τό­νο­μες και ανεκ­δο­το­λο­γι­κές σκη­νές σε σκια­γρα­φία (peint à grisailles), κά­τω από την με­γά­λη αψί­δα, που προ­φα­νώς το­νί­ζουν και αυ­τές την ισχυ­ρή ση­μα­σία της ποί­η­σης. Αρι­στε­ρά από το πα­ρά­θυ­ρο Ο Αλέ­ξαν­δρος φυ­λάσ­σει τα ομη­ρι­κά ποι­ή­μα­τα στο κι­βώ­τιο του Δα­ρεί­ου και δε­ξιά Ο Αύ­γου­στος εμπο­δί­ζει το κά­ψι­μο της Αι­νειά­δας του Βιρ­γι­λί­ου. Η πρώ­τη σκη­νή ανα­φέ­ρε­ται στον Πλού­ταρ­χο, όταν ο Αλέ­ξαν­δρος, αφού ρώ­τη­σε τους φί­λους του τι πράγ­μα τούς φαι­νό­ταν πιο πο­λύ­τι­μο για να το­πο­θε­τή­σει σε ένα πο­λυ­τε­λέ­στα­το κου­τί από τον θη­σαυ­ρό του Δα­ρεί­ου, εκεί­νος έβα­λε την Ιλιά­δα, που εί­χε πά­ντα μα­ζί του. Η άλ­λη στην πα­ρά­δο­ση, που θέ­λει τον Αύ­γου­στο, να απα­γο­ρεύ­ει το κά­ψι­μο των βι­βλί­ων της Αι­νειά­δας, σύμ­φω­να με την επι­θυ­μία του Βιρ­γί­λιου, από τους φί­λους του ποι­η­τές L. Varius Rufus και Plotius Tucca, (που επι­με­λού­νται τε­λι­κά την έκ­δο­ση, Aelius Donatus). Πρό­κει­ται με άλ­λα λό­για, για την συμ­βο­λι­κή ανα­πα­ρά­στα­ση της δύ­να­μης της ελ­λη­νι­κής και ρω­μαϊ­κής ποι­η­τι­κής πα­ρά­δο­σης, όπως το θέ­λει βέ­βαια το πνεύ­μα της επο­χής.

Ο Ρα­φα­ήλ, ο πιο αγα­πη­τός αναμ­φι­σβή­τη­τα από τους με­γά­λους ζω­γρά­φους του ανα­γεν­νη­σια­κού 15ου αιώ­να, ξε­χώ­ρι­σε ανά­με­σα στον ανή­συ­χο Λε­ο­νάρ­ντο και το δρα­μα­τι­κό Μι­χα­ήλ Άγ­γε­λο με την αρ­μο­νι­κή, σύμ­με­τρη σύν­θε­ση, τις χρω­μα­τι­κές ισορ­ρο­πί­ες, το κλα­σι­κό κάλ­λος, τον ιδε­α­λι­σμό των μορ­φών του με τη θη­λυ­κή χά­ρη και το συ­γκρα­τη­μέ­νο αν­δρι­κό ύφος, την εσω­τε­ρι­κή ηρε­μία και την υγιή αι­σιο­δο­ξία του.

«Quanto largo e benigno si dimostri talora il cielo collocando, anzi per meglio dire, riponendo et accumulando in una persona sola le infinite ricchezze delle ampie grazie o tesori suoi, e tutti que’ rari doni che fra lungo spazio di tempo suol compartire a molti individui, chiaramente potè vedersi nel non meno eccellente che grazioso Rafael Sanzio da Urbino» («Πό­σο γεν­ναιό­δω­ρος και ευ­με­νής φαί­νε­ται κά­πο­τε ο ου­ρα­νός κα­λο­προ­αί­ρε­τος, για να πού­με κα­λύ­τε­ρα, όταν συ­γκε­ντρώ­νει και άφθο­να συσ­σω­ρεύ­ει σε ένα μό­νο πρό­σω­πο τον άπει­ρο πλού­το τής με­γά­λης χά­ρης του ή των θη­σαυ­ρών των, και όλα τα σπά­νια δώ­ρα, που για μα­κρύ χρο­νι­κό διά­στη­μα μοι­ρά­ζει άλ­λες φο­ρές σε πολ­λά άτο­μα. Αυ­τό μπο­ρεί κα­νείς να το δει κα­θα­ρά στον όχι λι­γό­τε­ρο εξαί­ρε­το από χα­ρι­τω­μέ­νο Ρα­φα­ήλ Σάν­τσιο του Ουρ­μπί­νο»).
Και αυ­τή η πα­ρα­τή­ρη­ση με την οποία ο Giorgio Vasari αρ­χί­ζει τη βιο­γρα­φία του για τον Ρα­φα­ήλ εί­ναι πε­ρί­ερ­γο πως μπο­ρεί να ει­πω­θεί ακό­μη και για έναν άλ­λο με­γά­λο δη­μιουρ­γό, που πέ­θα­νε, εξί­σου νέ­ος και για τα δε­δο­μέ­να ακό­μη της επο­χή τους, στην ίδια ηλι­κία, τον Βόλφ­γκανγκ Αμα­ντέ­ους Μό­τσαρτ. Και οι δύο άφη­σαν ένα τε­ρά­στιο έρ­γο, που πλημ­μυ­ρί­ζει από ιδιο­φυ­είς συν­δυα­σμούς, τε­χνι­κή δε­ξιο­σύ­νη και κυ­ρί­ως μια λα­μπρή, νε­α­νι­κή ενάρ­γεια.

Amor, tu m'envesscasti con doi lumi / de doi beli occhi dov'io me strugo e [s]face, / da bianca neve e da rosa vivace, / da un bel parlar in donnessi costumi. // Tal che tanto ardo, ch[e] né mar né fiumi / spegnar potrian quel foco; ma non mi spiace, / poiché 'l mio ardor tanto di ben mi face, / ch'ardendo onior più d'arder me consu[mi]. //  Quanto fu dolce el giogo e la catena / de' toi candidi braci al col mio vòl[ti], / che, sogliendomi, io sento mortal pen[a]. // D'altre cose io' non dico, che fôr m[olti], / ché soperchia docenza a mo[r]te men[a], / e però tacio, a te i pens[e]r rivolti.

—————————— ÷ ——————————

Como non podde dir d'arcana Dei / Paul, como disceso fu dal c[i]elo, / così el mio cor d'uno amoroso velo / ha ricoperto tuti i penser miei. // Però quanto ch'io viddi e quanto io fei / pel gaudio taccio, che nel petto celo, / ma prima cangerò nel fronte el pelo, / che mai l'obligo volga in pensi[e]r rei. // E se quello altero almo in basso cede, / vedrai che non fia a me, ma al mio gran foco, / qua più che gli altri in la fervenzia esciede. // Ma pensa ch'el mio spirto a poco a poco / el corpo lasarà, se tua mercede / socorso non li dia a tempo e loco.

—————————— ÷ ——————————

Un pensier dolce è rimembra[r]se in modo /  di quello asalto, ma più gravo è il danno / del partir, ch'io restai como quei ch'hano / in mar perso la stella, se 'l ver odo. // Or, lingua, di parlar disogli el nodo / a dir di questo inusitato ingano / ch'Amor mi fece per mio gravo afanno, / ma lui pur ne ringrazio e lei ne lodo. // L'ora sesta era, che l'ocaso un sole / aveva fatto, e l'altro surse in loco, / ato più da far fati che parole. // Ma io restai pur vinto al mio gran foco / che mi tormenta, ché dove l'on sòle / disiar di parlar, più riman fioco.

—————————— ÷ ——————————

[S']a te servir par mi stegeniase, Amore, / per li efetti dimostri da me in parte, / tu sai el perché, senza vergante e in carte / ch'io dimostrai el contrario del mio core. // [I]o grido e dico or che tu sei el mio signiore / dal centro al ciel, più sù che Iove o Marte, / e che schermo non val, né ingenio o arte, / a schifar le tue forze e 'l tuo furore. // Or questo qui fia noto: el foco ascoso / io portai nel mio peto; ebbi tal grazia, / che inteso alfin fu suo spiar dubioso: // e quell'alma gentil non mi dislazia, / ond'io ringrazio Amor, che a me piatoso / …………………………………………

—————————— ÷ ——————————

[Fe]llo pensier, che in ricercar t'afanni / [d]e dare in preda el cor per più tua pace, / [n]on vedi tu gli efetti aspri e tenace / [de] cului che n'usurpa i più belli anni? // [Dur]e fatiche, e voi, famosi afanni, / [r]isvegliate el pensier che in ozio giace, / most[r]ateli quel sole alto che face / [s]alir da' bassi ai più sublimi scanni. // [Div]ine alme celeste, acuti ing[e]ni, / che………………………………… / disprezando le pompe e scetri e regni, // ……………………………………. / ……………………………………. / ……………………………………

—————————— ÷ ——————————

Come la veggo e chiara sta nel core / tua gran bellezza, il mio pennello franco / non è in pingere egual e viene manco, /perché debol riman per forte amore. // Sì mi tormenta lo infinito ardore. / Il volto roseo, il seno colmo e bianco, / con lo rotondo delicato fianco, / ha di vaghezza che abbaglia di splendore. // L'insieme allo pensier tutto commosse, / che atto non fe' il saper; perciò nemica / fece la man che al ben ritrar non mosse. // Ognor fisso studiar in dolce amica / quella beltà che ciel credea sol fosse, / fia che il desiar compirà la mia fatica.