Caritas Hellenica

Για το βι­βλίο της Έρ­σης Σω­τη­ρο­πού­λου, Άν­θρω­πος στη θά­λασ­σα
(Πα­τά­κης, 2018) – Πα­ρου­σί­α­ση στον Ια­νό, 18.12.2018.

Ζή­τη­σα επι­τα­κτι­κά από τους διορ­γα­νω­τές της απο­ψι­νής εκ­δή­λω­σης να μη σας πα­ρα­πλα­νή­σουν και σας κα­λέ­σουν να μ’ ακού­σε­τε να ομι­λώ για το βι­βλίο της Έρ­σης, αλ­λά να με πα­ρου­σιά­σουν ως συ­ζη­τη­τή, μα­ζί με την πά­ντα ευ­φρό­συ­νη, πλη­θω­ρι­κή και χυ­μώ­δη Λί­να Νι­κο­λα­κο­πού­λου. Ο λό­γος εί­ναι ότι, έστω και για όσο διαρ­κέ­σει αυ­τή η βρα­διά, δε θ’ απο­φεύ­γα­τε τη σπει­ροει­δή, σχε­δόν κορ­τα­σα­ρια­νή δια­πί­στω­ση ότι ο άν­θρω­πος στη θά­λασ­σα δεν ήταν άλ­λος από τον ομι­λη­τή για το βι­βλίο Άν­θρω­πος στη θά­λασ­σα.
Προς τι­μήν της Έρ­σης Σω­τη­ρο­πού­λου, όπως θα πρό­σε­ξαν οι πα­ροι­κού­ντες τον κό­σμο της, ντύ­θη­κα μεν κόκ­κι­να, αλ­λά κα­τά πό­σον θα συ­νε­χί­σω να νιώ­θω μπλε (ή bleu, όπως θα το έλε­γε η Εγ­σί), εξαρ­τά­ται από το αν, με­τά απ’ αυ­τή τη βρα­διά, εξα­κο­λου­θή­σω να επι­πλέω στη θά­λασ­σα, έστω σαν ανά­λα­φρο ναυά­γιο, ή αρ­χί­σω να νιώ­θω χαλ­κο­πρά­σι­να, σαν κά­τι βυ­θι­σμέ­να υπε­ρή­λι­κα νο­μί­σμα­τα.
Πα­ρ’ όλα αυ­τά, και λί­γο πριν ο ομι­λών μα­ζο­χι­στής σας με­τα­τρα­πεί σε σα­δι­στή που θ’ απευ­θύ­νει ερω­τή­σεις σ’ ένα άλ­λο πα­νι­κό­βλη­το μέ­λος του πά­νελ, ας μη λέ­με ονό­μα­τα, επι­τρέψ­τε του να σας απα­σχο­λή­σει με πέντ’-έξι σκέ­ψεις του που του γεν­νή­θη­καν ενώ διέ­πλεε αυ­τό το κα­τ’ όψιν από­μι­κρο αλ­λά κα­τ’ ου­σί­αν ογκω­δέ­στα­το κεί­με­νο.
Και το λέω «κεί­με­νο» αυ­τό το δια­βο­λι­κής χω­ρη­τι­κό­τη­τας μι­κρο­τσίπ που εκρή­γνυ­ται στο νου του ανα­γνώ­στη σε δε­κά­δες ακα­ριαί­ες ιδέ­ες και συ­ναι­σθή­μα­τα και μα­κα­ρί­ως αιω­ρού­με­να ανα­πά­ντη­τα ερω­τή­μα­τα, και το λέω, λοι­πόν, «κεί­με­νο», απο­φεύ­γο­ντας ευ­σχή­μως (και, ελ­πί­ζω, ευ­φυώς) να το χα­ρα­κτη­ρί­σω ει­δο­λο­γι­κά, για­τί πι­στεύω ότι με­τά την «κα­τα­γω­γή των ει­δών» ζού­με, στην τέ­χνη του­λά­χι­στον, την επο­χή της πλή­ρους «συγ­χύ­σε­ως των ει­δών», ζού­με υπό τον μα­κρό­θυ­μο αστε­ρι­σμό τού «Εν εί­δος ότι ου­δέν εί­δος».
Αν, όμως, έπρε­πε σώ­νει και κα­λά, εν ονό­μα­τι μιας διε­στραμ­μέ­νης βι­βλιο­θη­κο­νο­μι­κής τά­ξης, να του δώ­σω ένα χα­ρα­κτη­ρι­σμό, το επί­θε­το με το οποίο έχει στα­μπα­ρι­στεί στο μυα­λό μου αυ­τό το βι­βλίο δε θα μπο­ρού­σε πα­ρά να με οδη­γή­σει στο λε­ξι­κό, κι από κει, στο ανα­ζη­τού­με­νο.
Δια­βά­ζω τους τρεις ορι­σμούς του λε­ξι­κού στον όρο όπου προ­σέ­φυ­γα ικέ­της: α) βί­αιη και από­το­μη σπα­σμω­δι­κή κί­νη­ση του σώ­μα­τος, που εκ­δη­λώ­νε­ται ως απο­τέ­λε­σμα ψυ­χι­κού πό­νου ή θλί­ψης, β) κομ­μά­τι πα­λαιού χει­ρο­γρά­φου ή περ­γα­μη­νής που πε­ριέ­χει μι­κρό και κο­λο­βό από­σπα­σμα κει­μέ­νου, γ) απο­σπα­σμα­τι­κή, μη ολο­κλη­ρω­μέ­νη έκ­φρα­ση λο­γο­τε­χνι­κής έμπνευ­σης.

Αν κά­τι λεί­πει απ’ τους πιο πά­νω ορι­σμούς για να ται­ριά­ζουν από­λυ­τα σ’ αυ­τά τα σπα­ράγ­μα­τα της Έρ­σης Σω­τη­ρο­πού­λου εί­ναι το ότι το σπα­σμω­δι­κό, το δια­κο­πτό­με­νο, το απο­σπα­σμα­τι­κό δεν οφεί­λο­νται σε μια αιφ­νί­δια επέ­λα­ση ανω­τέ­ρας βί­ας, αλ­λά σε μιαν από­λυ­τα εν­συ­νεί­δη­τη επι­λο­γή ύφους, ενός ύφους χρη­σμι­κής χροιάς, αλ­λά χρω­μα­τι­σμέ­νου με όλα αυ­τά που αγά­πη­σαν στην Έρ­ση Σω­τη­ρο­πού­λου όσοι αγα­πούν την Έρ­ση Σω­τη­ρο­πού­λου: την κα­θα­ρή μα­τιά, το φαρ­μα­κε­ρό χιού­μορ που κά­ποιες φο­ρές ερω­το­τρο­πεί μ’ έναν ανε­πί­βου­λο σαρ­κα­σμό, τη συ­ναι­σθη­μα­τι­κή ει­λι­κρί­νεια προς τους χα­ρα­κτή­ρες της, το δή­θεν ανε­πί­πλα­στο μιας ολωσ­διό­λου στι­βα­ρής γρα­φής που μό­νο η συγ­γρα­φέ­ας ξέ­ρει πό­σο σύν­θε­τος ήταν ο δρό­μος για να φτά­σει σ’ αυ­τή την κα­θα­ρά δι­κή της, έρ­σεια απλό­τη­τα. Κι όλα αυ­τά μα­ζί συν­θέ­τουν το απα­ρά­μιλ­λο ποιόν της γρα­φής της, που, όσο κι αν έψα­ξα σε Μπαρτ και Ντε­ρι­ντά, δεν βρή­κα πιο κα­τάλ­λη­λο όρο για να το χα­ρα­κτη­ρί­σω απ’ αυ­τόν εδώ ο οποί­ος ελ­πί­ζω να κα­θιε­ρω­θεί στα ιε­ρα­τεία της λο­γο­τε­χνι­κής θε­ω­ρί­ας. Μι­λώ για το απα­ρά­μιλ­λο συγ­γρα­φι­κό τσα­γα­νό της Έρ­σης Σω­τη­ρο­πού­λου, που από πο­λύ νω­ρίς μας έμα­θε να βλέ­που­με με δια­φο­ρε­τι­κό μά­τι τις δια­κο­πές μας απ’ τη μα­κα­ριό­τη­τα, με ή χω­ρίς πτώ­μα, και κά­θε εορ­τα­στι­κό τρι­ή­με­ρο στο Με­ξι­κό.
Εδώ όμως, ή, κα­λύ­τε­ρα, εδώ λοι­πόν, η Έρ­ση Σω­τη­ρο­πού­λου επι­λέ­γει να μι­λή­σει απο­σπα­σμα­τι­κά – εί­ναι φο­ρές που αυ­τή η συ­γκο­πή του λό­γου (δεν εί­ναι τυ­χαίο ότι η λέ­ξη ενέ­χει και μια θα­νά­σι­μη συ­νυ­πο­δή­λω­ση) δί­νει στο όλο κεί­με­νο έναν αγω­νιώ­δη, ασθμα­τι­κό ρυθ­μό και στους επι­μέ­ρους στί­χους (ας τους πω έτσι, κι ας μην έχου­με κα­λό ρώ­τη­μα) τη βα­ρύ­τη­τα, την κρι­σι­μό­τη­τα και, κά­που κά­που, την από­γνω­ση ενός σή­μα­τος κιν­δύ­νου. Δε θα μπο­ρού­σα να βρω κα­λύ­τε­ρο συ­νή­γο­ρο της σκέ­ψης μου απ’ αυ­τό το από­σπα­σμα ενός δο­κι­μί­ου του Γιώρ­γη Αρι­στη­νού για τα… απο­σπά­σμα­τα, κι ας ανα­φέ­ρε­ται σε όλες τις τέ­χνες και, κα­τά με­γά­λο μέ­ρος, σε άλ­λες επο­χές: «Ο αυ­θορ­μη­τι­σμός, ο αυ­το­σχε­δια­σμός, το προ­σχέ­διο, το ακα­ριαίο σκί­τσο, το κα­πρί­τσιο, το τραύ­λι­σμα της σμί­λης από τον τρα­χύ αλ­λά οι­στρη­λα­τη­μέ­νο τε­χνί­τη, η συ­μπυ­κνω­μέ­νη και βρα­χύ­λο­γη δια­τύ­πω­ση ενός αφο­ρι­σμού ή μιας ποι­η­τι­κής έλ­λαμ­ψης, το ημι­τε­λές που βιώ­νει την από­γνω­ση της εκ­κρε­μό­τη­τάς του, όλα αυ­τά τεί­νουν να αντι­κα­τα­στή­σουν την αι­σθη­τι­κή σύμ­βα­ση ή την κοι­νο­το­πία του ολο­κλη­ρω­μέ­νου». Και, λί­γο πιο κά­τω, βοη­θώ­ντας με να κλεί­σω αυ­τό το κομ­μά­τι των ση­μειώ­σε­ών μου για το βι­βλίο της Έρ­σης: «Αφού μια συ­στη­μα­τι­κή και αρ­χι­τε­κτο­νη­μέ­νη γνώ­ση του κό­σμου εί­ναι ανέ­φι­κτη, τό­τε μό­νο μια απο­σπα­σμα­τι­κή μορ­φή μπο­ρεί να την απο­δώ­σει».

Κά­ποιος με τον οποίο δια­φω­νού­με συ­χνά, έχει γρά­ψει: «Το τρί­το πρό­σω­πο της αφή­γη­σης πο­τέ δε στά­θη­κε άξιο της απο­στο­λής του: να πε­ρι­σώ­σει το προ­σω­πείο του πα­ρα­τη­ρη­τή, να τη­ρή­σει το υπέρ­τα­το πρό­σχη­μα». Δεν μπο­ρώ να δια­φω­νή­σω εδώ. Διό­τι αυ­τός ο αφο­ρι­σμός οδη­γεί μοι­ραία στο συλ­λο­γι­σμό ότι κά­θε αφή­γη­ση εί­ναι αυ­το­βιο­γρα­φι­κή και, επο­μέ­νως, όχι μό­νο πα­ρέλ­κει να ανα­ρω­τη­θού­με, εν προ­κει­μέ­νω, αν η Έρ­ση του βι­βλί­ου εί­ναι η Έρ­ση Σω­τη­ρο­πού­λου και αν η μη­τέ­ρα του βι­βλιου εί­ναι η μη­τέ­ρα της ‘Ερ­σης Σω­τη­ρο­πού­λου, αλ­λά και, από ένα ση­μείο και με­τά, κα­τα­ντά­ει και αδια­κρι­σία. Η πρω­το­πρό­σω­πη αφή­γη­ση δί­νει στον συγ­γρα­φέα το δι­καί­ω­μα και την ευ­χέ­ρεια να βά­ζει στον ανα­γνώ­στη με­γα­λειώ­δεις τρι­κλο­πο­διές, σαν αυ­τές, πα­ρα­δείγ­μα­τος χά­ριν, που μας σκά­νε η μεν Άγκα­θα Κρί­στι όταν απο­κα­λύ­πτει στην τε­λευ­ταία αρά­δα του πρώ­του της βι­βλί­ου ότι ο δο­λο­φό­νος του Ρό­τζερ Ακρόιντ δεν εί­ναι άλ­λος από τον αφη­γη­τή, οι δε σε­να­ριο­γρά­φοι του Sunset Boulevard όταν βά­ζουν ν’ αφη­γεί­ται off την ιστο­ρία ένα πτώ­μα που, στην πρώ­τη πρώ­τη σκη­νή της ται­νί­ας, επι­πλέ­ει σε μια πι­σί­να.
Πι­σί­να (αχ, το υγρό στοι­χείο που δια­πο­τί­ζει κά­θε κεί­με­νο της Έρ­σης) και σι­νε­μά με ξα­να­φέρ­νουν στο βι­βλίο για το οποίο μι­λά­με σή­με­ρα. Κα­τά μια πα­ρά­ξε­νη σύμ­πτω­ση (και ποια δεν εί­ναι…), κε­ντρι­κό θέ­μα του φε­τι­νού Φε­στι­βάλ Κι­νη­μα­το­γρά­φου Θεσ­σα­λο­νί­κης με το οποίο η Έρ­ση Σω­τη­ρο­πού­λου εί­ναι εξ αγ­χι­στεί­ας συν­δε­δε­μέ­νη, ήταν η Caritas Romana («Ρω­μαϊ­κή Ευ­σπλα­χνία»), η ιστο­ρία την οποία πα­ρα­δί­δει ο ρω­μαί­ος ιστο­ρι­κός Βα­λέ­ριος Μά­ξι­μος, το 31 μ.Χ., και κα­τά την οποία μια γυ­ναί­κα μπαί­νει κρυ­φά στη φυ­λα­κή όπου ο πα­τέ­ρας της εκτί­ει ποι­νή θα­νά­τω­σης  από ασι­τία, και τον θη­λά­ζει. Και στο βι­βλίο της Έρ­σης η κό­ρη επι­στρέ­φει στον μη­τρι­κό κόρ­φο («Πή­γαι­νε στη μη­τέ­ρα σου, κοι­μή­σου ένα βρά­δυ μα­ζί της» της συ­νι­στά επί­μο­να ο για­τρός), αυ­τή τη φο­ρά για να τη θη­λά­σει εκεί­νη θαλ­πω­ρή, στορ­γή και μνή­μες έρω­τα και γο­νι­μό­τη­τας, δη­λα­δή ζω­ής. «Κι ύστε­ρα χά­δια φι­λιά κι ένα ζε­στό τσάι στις έξι.»
Μου εί­ναι αδύ­να­τον να κλεί­σω αυ­τή την ακρο­θι­γή ανα­φο­ρά μου απ’ την ανά­γνω­ση του πο­λύ ση­μα­ντι­κού βι­βλί­ου που πα­ρου­σιά­ζου­με σή­με­ρα, αν δεν μνη­μο­νεύ­σω ένα συγ­γε­νι­κό κεί­με­νο της Έρ­σης που τυ­χαί­νει όχι μό­νο να εί­ναι και το πιο αγα­πη­μέ­νο μου, αλ­λά και να το θε­ω­ρώ ένα από τα κα­λύ­τε­ρα αφη­γή­μα­τα της με­τα­πο­λι­τευ­τι­κής πε­ζο­γρα­φί­ας μας: το δι­ή­γη­μα «Κυ­ρια­κή Θε­ού στο Άμ­στερ­νταμ», από τη συλ­λο­γή Να νιώ­θεις μπλε, να ντύ­νε­σαι κόκ­κι­να. Και το μνη­μο­νεύω όχι μό­νο γι’ αυ­τούς τους λό­γους, αλ­λά και για­τί σ’ αυ­τό το δι­ή­γη­μα μπο­ρεί μεν τα πράγ­μα­τα να λει­τουρ­γούν αντί­στρο­φα (η μη­τέ­ρα προ­σπα­θεί να σώ­σει τον γιο της που η ζωή του της γλι­στρά­ει από τα χέ­ρια), αλ­λά κι εδώ η αγω­νία κλι­μα­κώ­νε­ται όσο πιο δύ­σκο­λη γί­νε­ται η τυ­πι­κή και ου­σια­στι­κή επι­κοι­νω­νία, αλ­λά κι εδώ, στο πρώ­το μέ­ρος του αφη­γή­μα­τος, η μη­τέ­ρα προ­σπα­θεί ν’ απο­κα­τα­στή­σει αυ­τή την επι­κοι­νω­νία με τον γιο της ραί­νο­ντάς τον με ανα­μνή­σεις απ’ τα παι­δι­κά τους, ναι: τα παι­δι­κά τους, χρό­νια.

Αν σας κού­ρα­σα, συγ­χω­ρέ­στε με. Αλ­λά κι εγώ, για να πα­ρα­φρά­σω μια κου­βέ­ντα της μη­τέ­ρας από το βι­βλίο, «δεν ήθε­λα να γί­νω ομι­λη­τής, ήθε­λα να φλερ­τά­ρω».

ΒΡΕΙ­ΤΕ ΤΟ ΒΙ­ΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΙΑ­ΝΟ:
Άν­θρω­πος στη θά­λασ­σα της Έρ­σης Σω­τη­ρο­πού­λου