Αλευροσωλήνες ή μακαρόνια;

Σχό­λια στα σχό­λια του Στέ­φα­νου Κου­μα­νού­δη (4)

«Αι­σκύ­λος πα­ρ’ ημίν εγρά­φη, φρι­κτόν ει­πείν, ο Αι­σχύ­λος εν ονό­μα­τι της επι­στή­μης ωσεί μη κα­θ’ εκά­στην ηκού­ο­μεν σχώ­ρα μου, ο Θε­ός σχω­ρέ­ση σου». Γ.Ν. Χα­τζιδ. εν Αθη­νάς τόμ. η΄ 1896, σελ. 163. – Δι­καιό­τα­τα έφρι­ξεν ο Γ. Ν. Χ. διό­τι, προ­σθέ­τω εγώ, εν ονό­μα­τι της επι­στή­μης (ένε­κα δηλ. των κοι­νώς προ­φε­ρο­μέ­νων σκο­λειό, σκί­ζω, σκοι­νί κτλ.) θα ηνα­γκα­ζό­με­θα ίσως να λέ­γω­μεν και άγιος ισκυ­ρός και πα­ρά­σκου κύ­ριε και τό­σα άλ­λα κα­κά και ψυ­χρά.

*

Ο Κου­μα­νού­δης με το σχό­λιο αυ­τό εκ­φρά­ζει την αγα­νά­κτη­ση των λο­γί­ων για τις ακραί­ες φω­νη­τι­κές υπο­δεί­ξεις του Ψυ­χά­ρη ενταγ­μέ­νες στον κα­νό­να της «ανε­ξαι­ρε­σί­ας» (Ausnahmslosigkeit) των Νε­ο­γραμ­μα­τι­κών. Ο Γιώρ­γος Βε­λου­δής^[1] επι­ση­μαί­νει σω­στά: «Αυ­τός ακρι­βώς ο νε­ο­σύ­στα­τος τό­τε κλά­δος της γλωσ­σο­λο­γί­ας, η φω­νη­τι­κή, θα κα­θο­ρί­σει κα­τά κύ­ριο λό­γο και το γλωσ­σι­κό Τα­ξί­δι του Ψυ­χά­ρη· η πα­ρα­δο­σια­κή μορ­φο­λο­γία θα παί­ξει ένα δευ­τε­ρεύ­ο­ντα ρό­λο, ενώ το λε­ξι­λο­γι­κό μέ­ρος της γλώσ­σας θα μεί­νει σ’ αυ­τόν, σε αντί­θε­ση με τους κα­θα­ρο­λό­γους και αρ­χαϊ­στές αντι­πά­λους του, μάλ­λον αδιά­φο­ρο. Αυ­τό όμως που έχει κοι­νό μ’ αυ­τούς εί­ναι πο­λύ ση­μα­ντι­κό­τε­ρο από τις «κα­θα­ρά» γλωσ­σο­λο­γι­κές δια­φο­ρές τους: Οπως αυ­τοί, έτσι και ο Ψυ­χά­ρης προ­βαί­νει σε μια διορ­θω­τι­κή επέμ­βα­ση πά­νω στο ιστο­ρι­κά υπαρ­κτό σώ­μα της γλώσ­σας – μια ‘αρ­χή’, που αντι­στρα­τευό­ταν τις αρ­χές για τη ‘φυ­σι­κή γλώσ­σα’ των προ­ε­πα­να­στα­τι­κών ‘δη­μο­τι­κι­στώ­ν’ και του Σο­λω­μού. Ετσι π.χ. κη­ρύσ­σει και προ­τεί­νει τις φω­νη­τι­κές διορ­θώ­σεις: πνέ­μα αντί πνεύ­μα, συ­βι­βα­σμός αντί συμ­βι­βα­σμός – αλ­λά και: Ορ­φές αντί Ορ­φέ­ας, Αι­σκύ­λος αντί Αι­σχύ­λος και Βι­χτώρ Ου­γκώ αντί Βι­κτώρ Ου­γκώ!».
Εί­ναι αλή­θεια ότι στο λαϊ­κό λό­γο ο συν­δυα­σμός -σκ- αντί -σχ- εμ­φα­νί­ζε­ται συ­χνά, ιδί­ως σε πα­λαιό­τε­ρα κεί­με­να. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό εί­ναι το από­σπα­σμα από τον Μα­κρυ­γιάν­νη: «Ση­μειώ­νω και ένα μέ­ρος από την αμαρ­τω­λή μου και απλή και αγράμ­μα­τη προ­σευ­κή μου: Αγιος ο θε­ός, άγιος ισκυ­ρός, άγιος αθά­να­τος, ελέ­η­σον ημάς».^[2]
Ο ισπα­νός θε­ο­λό­γος και γραμ­μα­τι­κός Antonio Honcala (1484-1565), Pentaplon christianae pietatis; interpretatur autem Pentaplon, quintuplex explanatio (1546) πα­ρα­θέ­τει τον ίδιο τύ­πο: άγιος ισκυ­ρός. Το λό­γιο κρη­τι­κό επώ­νυ­μο Πα­ρα­σχά­κης εμ­φα­νί­ζε­ται εξί­σου συ­χνά ως Πα­ρα­σκά­κης. Αυ­τό βέ­βαια δεν ση­μαί­νει ότι το Πα­ρά­σχου, Κύ­ριε «Χά­ρι­σέ μας το ζη­τού­με­νο, Κύ­ριε» θα με­τα­τρα­πεί στο βέ­βη­λο «Πα­ρά­σκου, Κύ­ριε».

*

άκου­σαι. Δημ. Μου­ρού­ζης 1825 – Έστω ανα­γε­γραμ­μέ­νη εδώ και η δι­φθογ­γο­γρα­φη­μέ­νη αύ­τη προ­στα­κτι­κής κα­τά­λη­ξις ρη­μά­των ενερ­γη­τι­κών χρό­νου αο­ρί­στου. Ει­σή­χθη δε υπό λο­γί­ων (προ πό­σων δε­κα­ε­τη­ρί­δων αγνοώ) θε­λό­ντων ν’ απο­φύ­γω­σιν την αρ­χαϊ­κήν εις -ον κα­τά­λη­ξιν την κα­τα­στά­σαν αή­θη εις τα ώτα του λα­ού. Πα­ρά τω αυ­τώ Μου­ρού­ζη εν ταις ποι­η­τι­καίς με­λέ­ταις του ταις εκ­δο­θεί­σες τω 1825, εν Πα­ρι­σί­οις εύ­ρον και τα ένω­σαι, κα­τα­βύ­θι­σαι, οδή­γη­σαι, στεί­λαι, τυ­ράν­νη­σαι, ύμνη­σαι, χύ­σαι. Ήτο δε ο ανήρ όχι αγράμ­μα­τός τις, αλ­λά συ­γκε­κρο­τη­μέ­νος με Ελ­λη­νι­κήν και άλ­λην πολ­λήν παι­δεί­αν.

*

Ο Κου­μα­νού­δης επι­ση­μαί­νει μια πο­λύ σπά­νια πρω­το­βου­λία των αρ­χαϊ­στών να εξο­μα­λύ­νουν ρη­μα­τι­κούς τύ­πους οι οποί­οι ξέ­νι­ζαν τον απλό κό­σμο. Η κα­τά­λη­ξη -ον σώ­ζε­ται στη Νε­ο­ελ­λη­νι­κή μό­νο στη στε­ρε­ό­τυ­πη έκ­φρα­ση πά­τα­ξον μεν, άκου­σον δε. Όπως δια­πί­στω­σα, ο σο­φός κα­θη­γη­τής απο­δελ­τί­ω­σε τη συλ­λο­γή του Δη­μη­τρί­ου Μου­ρού­ζη, Ποι­η­τι­καί με­λέ­ται, Εν Πα­ρι­σί­οις 1825: Εκ της Τυ­πο­γρα­φί­ας Δι­δό­του. Το τε­λευ­ταίο ποί­η­μα της συλ­λο­γής εί­ναι το ακό­λου­θο:

*ακτι­νο­γρα­φία, η κα­τά τον Ρέ­ντ­γεν φω­το­γρά­φη­σις. Εσπερ. Ακρό­πο­λις 15 Απρ. 1897. – Άστυ 29 Σε­πτ. 1897. – Η λέ­ξις εγέ­νε­το εν Γερ­μα­νία δε­κτή, εί­ναι δε με­τά­φρα­σις του εν Γαλ­λία πα­ρα­δε­κτού γε­νο­μέ­νου όρου radiographie. – Τι δε ήτο η ακτι­νο­γρα­φίη, η εν τοις μα­θη­μα­τι­κοίς συγ­γράμ­μα­σι του πα­λαιού Δη­μο­κρί­του τασ­σο­μέ­νη πα­ρά Διο­γέ­νει τω Λα­ερ­τίω (9, 7, 13) αγνοώ, επει­δή δεν ηυ­καί­ρη­σα να εξε­τά­σω τι λέ­γου­σιν οι νε­ώ­τε­ροι οι πε­ρί των του Αβδη­ρί­του σο­φού συγ­γρα­φών εκ­δό­ντες βι­βλία.

Η ακτι­νο­γρα­φία σή­μαι­νε «επι­στη­μο­νι­κή πραγ­μα­τεία για την ακτι­νο­βο­λία», δεν εί­χε, επο­μέ­νως από ση­μα­σιο­λο­γι­κή άπο­ψη κα­μιά σχέ­ση με τον νε­ό­τε­ρο σχη­μα­τι­σμό ο οποί­ος απο­τε­λεί με­τα­φρα­στι­κό δά­νειο από τα γαλ­λι­κά. Η radio(photo)grahie πρω­το­εμ­φα­νί­στη­κε το 1895 και ένα χρό­νο αρ­γό­τε­ρα στην αγ­γλι­κή ως radiography. Η αγ­γλι­κή λέ­ξη σχη­μα­τί­στη­κε κα­τά το πρό­τυ­πο του ου­σια­στι­κού radiograph (1880) που σή­μαι­νε αρ­χι­κά «όρ­γα­νο μέ­τρη­σης της ηλια­κής ακτι­νο­βο­λί­ας». Η ακτι­νο­γρα­φία ως έν­νοια (Radiographie, Röntgenaufnahme, Röntgenbild) γεν­νή­θη­κε στις 8 Νο­εμ­βρί­ου 1895, όταν ο Γερ­μα­νός φυ­σι­κός ανα­κά­λυ­ψε τις ακτί­νες Χ. Η πρώ­τη ακτι­νο­γρα­φία που έβγα­λε ήταν το χέ­ρι της γυ­ναί­κας του. Μό­λις την εί­δε ανα­φώ­νη­σε: «Εί­δα τον θά­να­τό μου».

Για την εκ­πλη­κτι­κή ανα­κά­λυ­ψή του, που έκα­νε με­γά­λη αί­σθη­ση πα­γκο­σμί­ως, τό­σο στον επι­στη­μο­νι­κό κό­σμο όσο και στον απλό λαό, έλα­βε το 1901 το πρώ­το βρα­βείο Νoμπέλ Φυ­σι­κής.

*

αλάν­θα­στος. [...] Το επίθ. τού­το εψέ­χθη που υπό Κ. Σ. Κό­ντου. Το δε αλά­θη­τος εί­ναι μεν πα­λαιόν και πολ­λοί το με­τα­χει­ρί­ζο­νται και τώ­ρα αντί του αλαν­θά­στου διά τε τον πά­παν Ρώ­μης και διά τι­να ια­τρι­κά, αλ­λά δεν ευ­χα­ρι­στεί όλον τον κό­σμον.

Ο Κου­μα­νού­δης πα­ρα­θέ­τει ως πρώ­τη μνεία του επι­θέ­του το έτος 1785 από τον Αθα­νά­σιο Πά­ριο, χρο­νο­λο­γία που επα­να­λαμ­βά­νει το Λε­ξι­κό Μπα­μπι­νιώ­τη. Κα­τά το λε­ξι­κό Τρια­ντα­φυλ­λί­δη ανά­γε­ται στο με­σαιω­νι­κό αλά­θα­στος. Πράγ­μα­τι ο Κό­ντος, Γλωσ­σι­καί πα­ρα­τη­ρή­σεις ανα­φε­ρό­με­ναι εις την νέ­αν Ελ­λη­νι­κήν, Εν Αθή­ναις 1882, σ. 486, επι­κρί­νει τον τύ­πο αλάν­θα­στος και προ­τρέ­πει να χρη­σι­μο­ποιού­νται τα επί­θε­τα ανα­μάρ­τη­τος ή άπται­στος ή αδιά­πτω­τος, ακό­μη και το επί­θε­το ασφα­λής (κρι­τής ασφα­λής, κρι­τή­ριον ασφα­λές), κα­νέ­να όμως από τα τέσ­σε­ρα αυ­τά επί­θε­τα δεν ταυ­τί­ζε­ται με το αλάν­θα­στος. Ού­τε το άσφαλ­τος χρη­σι­μο­ποιεί­ται σή­με­ρα στη θέ­ση του αλάν­θα­στος, όπως προ­τεί­νει το λε­ξι­κό Δη­μη­τρά­κου.^[3] Το επί­θε­το αλά­θευ­τος εμ­φα­νί­ζε­ται συ­νή­θως σε λο­γο­τε­χνι­κά έρ­γα. Η αλά­θευ­τη κρί­ση έχει μι­κρή στα­τι­στι­κή συ­χνό­τη­τα σε σχέ­ση την αλάν­θα­στη κρί­ση, όμως το αλά­θη­το αι­σθη­τή­ριο αντα­γω­νί­ζε­ται το αλάν­θα­στο αι­σθη­τή­ριο. Το αλά­θευ­το αι­σθη­τή­ριο εί­ναι στα­τι­στι­κά σχε­δόν ανύ­παρ­κτο. Φυ­σι­κά δεν εί­ναι λά­θος αν θα πει κα­νείς το αλάν­θα­στο του πά­πα, έχει όμως κα­θιε­ρω­θεί το αλά­θη­το του πά­πα.

αλευ­ρο­σω­λή­νες, οι τα ιτα­λι­στί μα­κα­ρό­νια. Αν. Κορδ. [= Αν­δρέ­ας Κορ­δέλ­λας (1836-1909), δια­πρε­πής με­ταλ­λειο­λό­γος] 1888. – Ας φά­γη τους σω­λή­νας τού­τους ο ποι­η­τής της λέ­ξε­ως· εγώ θα τρώ­γω μα­κα­ρό­νια, κα­θώς δεν θα πίω πο­τέ νη­φο­κοκ­κό­ζω­μον, αλ­λά κα­φέν. Βλ. νη­φο­κοκ­κό­ζω­μον, το (κω­μικ.) ονο­μα­σία ελ­λη­νι­κή δή­θεν του κα­φέ του βρα­σμέ­νου «ότι νή­φειν ποιεί τους αυ­τόν πί­νο­ντας. Δημ. Κ. Βυ­ζά­ντιος, Βα­βυ­λω­νία, 1836».
Η λέ­ξη μα­κα­ρό­νια ενο­χλού­σε πολ­λούς λο­γί­ους του 19ου αιώ­να, οι οποί­οι κα­τέ­βα­λαν απε­γνω­μέ­νες προ­σπά­θειες να κα­θα­ρί­σουν τη γλώσ­σα από ξε­νό­γλωσ­σες επιρ­ρο­ές. Το με­τα­φρα­στι­κό δά­νειο αλευ­ρο­σω­λή­νες, κα­τά το γερ­μα­νι­κό Röhrennudeln, προ­ξε­νού­σε δι­καί­ως απέ­χθεια στον Κου­μα­νού­δη. Ακό­μα χει­ρό­τε­ρα εί­ναι τα σκω­λη­κί­δια τα οποία πα­ρα­θέ­τει χω­ρίς ερ­μή­νευ­μα ο Κου­μα­νού­δης, με πα­ρα­πο­μπή στον Πα­να­γιώ­τη Σού­τσο, 1864. Τα μα­κα­ρό­νια απο­δό­θη­καν και ως σκω­λη­κί­δες^[4] και σκω­λη­κοει­δή πα­στά. Όσοι πρό­τει­ναν αυ­τές τις λέ­ξεις δεν σκέ­φτη­καν με τι όρε­ξη θα φά­ει κα­νείς μα­κα­ρό­νια, ανα­κα­λώ­ντας στη μνή­μη του τα σκου­λή­κια. Η ίδια σύν­δε­ση έγι­νε από τους Ιτα­λούς. Τα vermicelli, λί­γο πιο χο­ντρά από τα μα­κα­ρό­νια (σε δια­λέ­κτους η λέ­ξη δη­λώ­νει το σπα­γκέ­τι) ανά­γο­νται στο ου­σια­στι­κό verme (λα­τι­νι­κό vermis) που ση­μαί­νει «σκου­λή­κι». «Δεν ήταν μα­κράν της ετυ­μο­λο­γί­ας των μα­κα­ρο­νιών ο μέ­γας Ρο­ΐ­δης, όταν ελ­λη­νο­ποιού­σε την ονο­μα­σία των μα­κα­ρο­νιών ως «σκω­λη­κί­δες».^[5]

Σε ετυ­μο­λο­γι­κά λε­ξι­κά της αγ­γλι­κής (βλ. https://​www.​ety​monl​ine.​com), βλ. λ. macaroni, γί­νε­ται ανα­γω­γή στο δια­λε­κτι­κό maccaroni (ιτα­λι­κό maccheroni), πλη­θυ­ντι­κό του maccarone, με πι­θα­νή ετυ­μο­λο­γία από το αγνώ­στου ετυ­μο­λο­γί­ας maccare «χτυ­πώ, κό­βω» ή από το με­τα­γε­νέ­στε­ρο μα­κα­ρία. Σε γερ­μα­νι­κά λε­ξι­κά (βλ. www.​dwds.​de) ανα­γρά­φε­ται μό­νο η ελ­λη­νι­κή ετυ­μο­λο­γία: μα­κα­ρία, Ησύ­χιος: βρῶμα ἐκ ζω­μοῦ καὶ ἀλφί­των «μείγ­μα από ζω­μό και αλεύ­ρι».^[6] Η μα­κα­ρία, στη Νε­ο­ελ­λη­νι­κή μα­κα­ριά και πα­ρη­γο­ριά, επι­βί­ω­ση του αρ­χαί­ου νε­κρό­δει­πνου, ήταν ζυ­μα­ρι­κό που πρό­σφε­ραν με­τά την κη­δεία στο σπί­τι του πε­θα­μέ­νου. Ακό­μα και αν προ­έρ­χο­νται τα μα­κα­ρό­νια από το με­σαιω­νι­κό μα­κα­ρω­νία, εί­ναι ανε­δα­φι­κή η ανα­φο­ρά σε «ορ­θή» γρα­φή μα­κα­ρώ­νια (Λε­ξι­κό Μπα­μπι­νιώ­τη). Ο Κου­μα­νού­δης κα­τα­γρά­φει τους ακό­λου­θους σχε­τι­κούς νε­ο­λο­γι­σμούς: μα­κα­ρο­νο­αρ­το­ποι­ία, μα­κα­ρο­νο­αρ­το­ποιός, μα­κα­ρο­νο­μη­χα­ναί, μα­κα­ρο­νο­πιε­στή­ρια, μα­κα­ρο­νο­ποιεί­ον, μα­κα­ρο­νο­ποι­ία, μα­κα­ρο­νο­φά­γος. Η λέ­ξη σώ­ζε­ται και ως επώ­νυ­μο με τις μορ­φές: Μα­κα­ρό­νης, Μα­κα­ρό­νας, Μα­κα­ρο­νάς, Μα­κα­ρο­νί­δης, Μα­κα­ρο­νό­που­λος, Μα­κα­ρού­νης, Μα­κα­ρού­νας, Μα­κα­ρου­νά­κης.
Τα μα­κα­ρό­νια έδω­σαν λα­βή σε ορι­σμέ­νους να προ­τεί­νουν διά­φο­ρες προ­κλη­τι­κές ετυ­μο­λο­γί­ες που δεν έχουν κα­μιά σχέ­ση με την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, υπάρ­χουν όμως πά­ντα αφε­λείς που παίρ­νουν στα σο­βα­ρά αυ­τές τις από­ψεις, οι οποί­ες ανα­πα­ρά­γο­νται άκρι­τα στο δια­δί­κτυο. Οι πα­ρα­κά­τω πε­ρι­πτώ­σεις έχουν εν­δια­φέ­ρον μό­νο ως ανεκ­δο­το­λο­γι­κές δι­η­γή­σεις. Το μα­κα­ρό­νι προ­ήλ­θε από την απά­ντη­ση «Si, ma caroni» (ναι, αλ­λά εί­ναι ακρι­βού­τσι­κα) που έδω­σε ο Μέ­γας Να­πο­λέ­ων σε μα­γεί­ρισ­σα παν­δο­χεί­ου της Βό­ρειας Ιτα­λί­ας όταν του πρό­σφε­ρε, χω­ρίς να τον ανα­γνω­ρί­σει, μα­κα­ρο­νά­δα, σε αλ­μυ­ρή τι­μή, και τον ρώ­τη­σε αν του άρε­σε. Η φα­ντα­σία και η πα­ρα­πλη­ρο­φό­ρη­ση δεν έχει όρια. Αστεί­ος εί­ναι ο ισχυ­ρι­σμός, με επί­κλη­ση μά­λι­στα των ει­δι­κών, για να δο­θεί κύ­ρος στο φα­ντα­σιο­κό­πη­μα αυ­τό: «Γλωσ­σο­λό­γοι λέ­νε ότι τα μα­κα­ρό­νια απο­τε­λούν πα­ρα­φθο­ρά της λέ­ξης «μα­κρόν» και ότι χρω­στά­νε την ονο­μα­σία τους στο μα­κρου­λό σχή­μα τους». Ίσως, τε­λι­κά, να ση­μαί­νει «μα­κα­ρο­νάς» το επώ­νυ­μο του Γάλ­λου Προ­έ­δρου Emmanuel Jean-Michel Frédéric Macron.

Που να φα­ντα­στούν πολ­λοί Νε­ο­έλ­λη­νες ότι τα μα­κα­ρό­νια εί­ναι ελ­λη­νι­κή λέ­ξη, όπως και τα με­σαιω­νι­κά λα­ζά­νια, ιταλ. lasagna, τα οποία ανά­γο­νται στην αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κή λέ­ξη λά­σα­να «τρί­πο­δας που υπο­βα­στά­ζει μια χύ­τρα», ενώ στον ενι­κό λά­σα­νον εί­ναι πα­ρα­δό­ξως το «ου­ρο­δο­χείο». Η πά­στα, απ’ όπου έχει μα­κρι­νή κα­τα­γω­γή και το πα­στί­τσιο, με τη ση­μα­σία «ζυ­μα­ρι­κά», πα­ρα­πέ­μπει στο ιτα­λι­κό pasta, το οποίο με τη σει­ρά του προ­έρ­χε­ται από το με­τα­γε­νέ­στε­ρο πά­στη «ζω­μός αλ­φί­των». Ο λε­ξι­κο­γρά­φος Ησύ­χιος (5ος αι. μ.Χ.) ανα­φέ­ρει ότι η πά­στη ήταν εί­δος φα­γη­τού από ανά­λα­το τυ­ρί, σι­μι­γδά­λι και σου­σά­μι.