«Εκείνα τα χρόνια»: όταν η Ιστορία επιμένει

Με το δι­ή­γη­μα με τί­τλο «Εκεί­να τα χρό­νια» συμ­με­τέ­χει ο Γιάν­νης Πά­νου στην έκ­δο­ση των Νέ­ων Κει­μέ­νων (1971). Τα Νέα Κεί­με­να απο­τε­λούν την εκ­δο­τι­κή συ­νέ­χεια των Δε­κα­ο­χτώ Κει­μέ­νων (1970) και τον προ­πο­μπό των Νέ­ων Κει­μέ­νων 2 (1971), που εκ­δό­θη­καν με πρω­το­βου­λία των εκ­δό­σε­ων Κέ­δρος και σε επι­μέ­λεια του Αλέ­ξαν­δρου Αρ­γυ­ρί­ου, τρι­λο­γία πε­ριο­δι­κής έκ­δο­σης η οποία ενε­γρά­φη στον πυ­ρή­να της νε­ο­ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνι­κής ιστο­ρί­ας ως ηχη­ρή αντι­δι­κτα­το­ρι­κή πρά­ξη και φω­νή απέ­να­ντι στο κα­θε­στώς λο­γο­κρι­σί­ας της χού­ντας των Συ­νταγ­μα­ταρ­χών. Πλή­θος προ­σω­πι­κο­τή­των από τον χώ­ρο της νε­ο­ελ­λη­νι­κής πε­ζο­γρα­φί­ας και της νε­ο­ελ­λη­νι­κής ποί­η­σης συμ­με­τεί­χαν με κεί­με­νά τους, ενώ συ­ντά­χθη­κε ει­δι­κή επι­τρο­πή η οποία ανα­λάμ­βα­νε προ­λη­πτι­κά την ευ­θύ­νη της έκ­δο­σης, προ­κει­μέ­νου να απο­φευ­χθεί η δί­ω­ξη κα­τά της εκ­δό­τριας του Κέ­δρου, Να­νάς Καλ­λια­νέ­ση.

Ο Γιάν­νης Πά­νου, πα­ρου­σία ολι­γό­γρα­φη πλην ιδιαι­τέ­ρως βα­ρύ­νου­σα για το νε­ο­ελ­λη­νι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα και τη μο­ντερ­νι­στι­κή του κα­τα­ξί­ω­ση, επι­λέ­γει να συμ­με­τά­σχει στην αντι­δι­κτα­το­ρι­κού χα­ρα­κτή­ρα έκ­δο­ση, με ένα δι­ή­γη­μα, μό­λις δυό­μι­σι σε­λί­δων, το­πο­θε­τη­μέ­νο στα (μετ)εμ­φυ­λια­κά χρό­νια και πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, στην πε­ρί­ο­δο της εφαρ­μο­γής του σχε­δί­ου Μάρ­σαλ, αυ­τό το colpo grosso της Δύ­σης απέ­να­ντι σε χώ­ρες με ισχυ­ρή σο­βιε­τι­κή επιρ­ροή όπως η Ελ­λά­δα, με στό­χο την επα­να­προ­σέγ­γι­σή τους μέ­σω μιας αφει­δώ­λευ­της οι­κο­νο­μι­κής ενί­σχυ­σης η οποία θα γιά­τρευε (ή θα μπά­λω­νε) κά­ποιες από τις πλη­γές του πο­λέ­μου.

Έντε­κα πε­ρί­που χρό­νια πριν από την έκ­δο­ση και κυ­κλο­φο­ρία του πρώ­του του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος …από το στό­μα της πα­λιάς Remington… (Τρί­λο­φος 1981) -ση­μείο ανα­φο­ράς της κρι­τι­κής ως προς την πλή­ρω­ση των μο­ντερ­νι­στι­κών όρων μιας γρα­φής, όπου δια­πλέ­κε­ται ο ιστο­ρι­κός με τον μυ­θο­πλα­στι­κό λό­γο, πα­ρέ­χο­ντας ταυ­τό­χρο­να ση­μα­ντι­κές αφορ­μές για πο­λι­τι­σμι­κού χα­ρα­κτή­ρα ανα­γνώ­σεις-, ο Πά­νου στο δι­ή­γη­μά του Εκεί­να τα χρό­νια συ­μπυ­κνώ­νει σε με­ρι­κές αρά­δες τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της ηθι­κής (και άρα, πο­λι­τι­κής) ήτ­τας (ή της νί­κης, εάν λά­βου­με υπό­ψη μας το αντι­θε­τι­κό δί­πο­λο του εμ­φυ­λί­ου) στους αν­θρώ­πους της με­τα­πο­λε­μι­κής ελ­λη­νι­κής επαρ­χί­ας. Η με­τα­πο­λε­μι­κή Ελ­λά­δα, μό­λις έχει βγει από την κα­τα­στρο­φή του πο­λέ­μου για να έρ­θει αντι­μέ­τω­πη με την εμ­φύ­λια σύ­γκρου­ση που και αυ­τή, με τη σει­ρά της, αφή­νει πί­σω της το αγε­φύ­ρω­το χά­σμα του δι­χα­σμού, τις χαί­νου­σες πλη­γές της ήτ­τας, των απω­λειών και της προ­δο­σί­ας. Με ση­μείο εκ­κί­νη­σης την εφαρ­μο­γή του σχε­δί­ου Μάρ­σαλ, ο Πά­νου πε­ρι­γρά­φει την ηθι­κή έκ­πτω­ση και τη στα­δια­κή εν­σω­μά­τω­ση τον με­τεμ­φυ­λια­κού επαρ­χιώ­τη στα δε­δο­μέ­να του νέ­ου κό­σμου που υπό­σχε­ται ευ­μά­ρεια και μι­κρές πο­λυ­τέ­λειες. Η εν­σω­μά­τω­ση αυ­τή, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, θα οδη­γή­σει όσους, με­τά από μια βί­αιη δε­κα­ε­τία, υπο­κύ­πτουν στις με­γά­λες υπο­σχέ­σεις και στις γεν­ναί­ες επι­χο­ρη­γή­σεις, στο βα­θύ σκο­τά­δι της λή­θης και στην πλή­ρη πα­ρά­δο­ση στον, μέ­χρι πρό­τι­νος, δυ­τι­κό εχθρό, που τώ­ρα εμ­φα­νί­ζε­ται ως φί­λος.

Η ανα­λυ­τι­κή πε­ρι­γρα­φή των “νέ­ων αγα­θών”, που μοιά­ζουν πε­ρισ­σό­τε­ρο με κα­θρε­φτά­κια σε ιθα­γε­νείς (το ροζ βρα­κί της Μα­ρί­κας του Βα­σι­λο­γιάν­νη, οι μα­κριές ται­νί­ες με κόλ­λα για τις μύ­γες στα κα­φε­νεία, τα δέ­μα­τα από τους με­τα­νά­στες μας στην Αμε­ρι­κή με τα τα­φτα­δέ­νια φο­ρέ­μα­τα και τα χο­ντρά φλι­τζά­νια του κα­φέ), σε συν­δυα­σμό με την καυ­στι­κό­τη­τα μέ­σω της οποί­ας ο Πά­νου σκια­γρα­φεί τον (μετ)εμ­φυ­λια­κό αν­θρω­πό­τυ­πο της ελ­λη­νι­κής επαρ­χί­ας, εί­ναι οι δύο κυ­ρί­αρ­χοι τρό­ποι τους οποί­ους με­τέρ­χε­ται ο συγ­γρα­φέ­ας για να ανα­δεί­ξει την ει­ρω­νεία της αντί­φα­σης ανά­με­σα στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα του βί­ου και στις αντι­στά­σεις που κάμ­πτο­νται από τις γλυ­κές σει­ρή­νες της δύ­σης.
Ο επαρ­χιώ­της της επο­χής, πρό­θυ­μος να πα­ρα­βλέ­ψει ακό­μη και την τα­πει­νω­τι­κά εν­δεή κα­θη­με­ρι­νό­τη­τά του, λυ­γί­ζει μπρο­στά στα γλυ­κά λό­για των υπο­σχέ­σε­ων των εφη­με­ρί­δων για Αρ­ρα­γή Εθνι­κή Ενό­τη­τα και στα­θε­ρό­τη­τα του νο­μί­σμα­τος, ακό­μη κι αν ελά­χι­στα από αυ­τά τα βα­ρύ­γδου­πα λό­για μπο­ρεί όντως να κα­τα­νο­ή­σει ως προς τη ση­μα­σία τους. Ο Πά­νου, στο πα­ρόν δι­ή­γη­μα, εκ­θέ­τει τις αιχ­μη­ρές αντι­θέ­σεις μιας επο­χής και μιας κοι­νω­νί­ας, πε­ρι­γε­γραμ­μέ­νης εντός ενός ορι­σμέ­νου ιστο­ρι­κού και πο­λι­τι­σμι­κού πλαι­σί­ου: στα όρια του ξε­κι­νή­μα­τος της δε­κα­ε­τί­ας του πε­νή­ντα, πε­ρί τα τέ­λη του εμ­φυ­λί­ου ίσως και λί­γο με­τά, η δι­χο­το­μη­μέ­νη και κα­τε­στραμ­μέ­νη οι­κο­νο­μι­κά ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νία κα­λεί­ται να προσ­διο­ρί­σει εκ νέ­ου το ιστο­ρι­κό πα­ρόν επα­νε­φεύ­ρο­ντας τον εαυ­τό της μέ­σα από την ενερ­γη­τι­κή δια­δι­κα­σία της λή­θης∙ μό­νη αυ­τή μπο­ρεί να οδη­γή­σει στην απόρ­ρι­ψη του εμ­φυ­λια­κού πα­ρελ­θό­ντος και του ιδε­ο­λο­γι­κού χά­σμα­τος της τα­ξι­κής συ­νεί­δη­σης που χώ­ρι­ζε τον ελ­λη­νι­κό λαό σε δύο στρα­τό­πε­δα μέ­χρι χθες. Με κα­θο­ρι­στι­κή τη συμ­βο­λή του σχε­δί­ου Μάρ­σαλ, δια­γρά­φε­ται μια και­νού­ρια πραγ­μα­τι­κό­τη­τα για την Ελ­λά­δα η οποία βαθ­μη­δόν θα απο­τυ­πω­θεί ως νέα επο­χή, κα­τα­κυ­ρώ­νο­ντας τον δυ­τι­κό κό­σμο ως τον κα­λό της Ιστο­ρί­ας, ως τον μο­να­δι­κό αρω­γό προς την πρό­ο­δο και την ευ­η­με­ρία.
Το δι­ή­γη­μα «Εκεί­να τα χρό­νια» εν­σω­μα­τώ­νε­ται και αυ­τό στη με­γά­λη συ­ζή­τη­ση της κρι­τι­κής και της φι­λο­λο­γί­ας γύ­ρω από την πο­λύ­τρο­πη και, πλού­σια ως προς τη θε­ω­ρη­τι­κή της πε­ρι­χα­ρά­κω­ση, μυ­θο­πλα­στι­κή αξιο­ποί­η­ση από τον Γιάν­νη Πά­νου των ιστο­ρι­κών γε­γο­νό­των και των δο­νή­σε­ων των επο­χών μέ­σα στο ιστο­ρι­κό τους απο­τύ­πω­μα. Και εδώ, όπως κα­τε­ξο­χήν συμ­βαί­νει και στο …από το στό­μα της πα­λιάς Remington…, κε­ντρο­μό­λος δύ­να­μη της λο­γο­τε­χνι­κής πρά­ξης εί­ναι το ιστο­ρι­κό της πλαί­σιο: ο Πά­νου απα­θα­να­τί­ζει τις αντα­να­κλά­σεις της, προς τη λή­ξη του εμ­φυ­λί­ου, πε­ριό­δου, στην επί ξυ­ρού ακ­μής στιγ­μή της με­τα­βο­λής της σε με­τεμ­φυ­λια­κή επο­χή, τό­σο μέ­σα από τα επι­κρι­τι­κά μά­τια του ίδιου του αφη­γη­τή όσο, και, εμ­μέ­σως, μέ­σα από τα μά­τια και τις αντι­δρά­σεις του μέ­σου επαρ­χιώ­τη που σι­γά-σι­γά αρ­χί­ζει να πα­ρα­δί­νε­ται στα δω­ρή­μα­τα της δυ­τι­κής προ­πα­γάν­δας που, με σα­γή­νη, τον ωθούν στο να ξε­χά­σει δια πα­ντός νε­κρούς και ιδε­ο­λο­γί­ες.

Θα ήταν πα­ρα­κιν­δυ­νευ­μέ­νη, αν όχι αδό­κι­μη, μια ευ­θεία από­πει­ρα σύ­γκρι­σης του τρό­που που λει­τουρ­γεί εδώ το ιστο­ρι­κό γε­γο­νός σε σχέ­ση με τον τρό­πο ή ορ­θό­τε­ρα, με τους τρό­πους, που λει­τουρ­γεί, εμ­φα­νί­ζε­ται και δια­κο­ντί­ζε­ται από το πα­ρελ­θόν στο μέλ­λον και αντι­στρό­φως, μέ­σα σε ένα πε­ντη­κο­ντα­ε­τές πλαί­σιο, η Ιστο­ρία, μέ­σα στον μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κό κό­σμο της πα­λιάς Remington, με τη δι­η­γη­μα­τι­κή κα­τά­θε­ση μό­λις δυό­μι­σι σε­λί­δων σε μια αντι­δι­κτα­το­ρι­κή έκ­δο­ση.
Ωστό­σο, αξί­ζει να επι­ση­μαν­θούν τα εξής τρία ση­μεία απο­κρυ­στάλ­λω­σης της λει­τουρ­γί­ας του ιστο­ρι­κού στοι­χεί­ου μέ­σα στο πλαί­σιο του δι­η­γή­μα­τος, τό­σο όταν αυ­τό βρί­σκε­ται σε ανα­μέ­τρη­ση με τον ίδιο τον πα­ρελ­θό­ντα ή σύγ­χρο­νό του εαυ­τό, όσο και με τον κό­σμο των ιδε­ών και της πο­λι­τι­κής φι­λο­σο­φί­ας δια­χρο­νι­κά.
Κα­τά πρώ­τον, ο Πά­νου εδώ εστιά­ζει με­γε­θυ­ντι­κά σε μια ορι­σμέ­νη και ση­μα­ντι­κή ιστο­ρι­κά στιγ­μή-απαρ­χή κα­θο­ρι­στι­κών με­τα­βο­λών για την εξέ­λι­ξη της με­τα­πο­λε­μι­κής και με­τεμ­φυ­λια­κής Ελ­λά­δας (σχέ­διο Μάρ­σαλ) σε οι­κο­νο­μι­κό, πο­λι­τι­σμι­κό και κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κό επί­πε­δο. Δια­λέ­γει να το κά­νει επεν­δύ­ο­ντας πε­ρισ­σό­τε­ρο στο ηθο­γρα­φι­κό στοι­χείο που όμως, για να προ­σλη­φθεί από τον ανα­γνώ­στη η πλη­ρο­φο­ρία του, δεν μπο­ρεί να αγνο­εί­ται από αυ­τόν το ιστο­ρι­κό φορ­τίο του πρό­σφα­του τρα­γι­κού πα­ρελ­θό­ντος, το λι­γό­τε­ρο σε βά­θος της πε­ρα­σμέ­νης δε­κα­ε­τί­ας. Δη­μιουρ­γεί­ται, δη­λα­δή, ένα δεύ­τε­ρο υπό­στρω­μα ιστο­ρι­κού εν­δια­φέ­ρο­ντος η νύ­ξη του οποί­ου, επι­τυγ­χά­νε­ται μέ­σω της ηθο­γρα­φι­κής προ­σέγ­γι­σης και εί­ναι απο­λύ­τως απα­ραί­τη­τη τό­σο για να φω­τι­στεί ο δια­βρω­τι­κός χα­ρα­κτή­ρας του σχε­δί­ου Μάρ­σαλ που εί­χε ως απο­τέ­λε­σμα να καμ­φθούν τα πο­λι­τι­κά και ηθι­κά αντα­να­κλα­στι­κά του μέ­σου επαρ­χιώ­τη της επο­χής, όσο και για να το­νι­στεί η κα­χύ­πο­πτη και πι­κρα­μέ­νη μα­τιά του αφη­γη­τή (και μάλ­λον και του ίδιου το συγ­γρα­φέα) απέ­να­ντι στη δυ­τι­κή προ­πα­γάν­δα. Άλ­λω­στε, προς επίρ­ρω­ση της άπο­ψης ότι ο Πά­νου θέ­λει σα­φώς να πά­ρει θέ­ση, έρ­χε­ται η τε­λευ­ταία πρό­τα­ση του δι­η­γή­μα­τος με το αμ­φί­ση­μο και οξύ ει­ρω­νι­κά κλεί­σι­μό της:

Κα­τά δεύ­τε­ρον, στην πε­ρί­πτω­ση του δι­η­γή­μα­τος «Εκεί­να τα χρό­νια», δε θα μπο­ρού­σε να πα­ρα­βλέ­ψει κα­νείς αφε­νός τη χρο­νι­κή στιγ­μή της συγ­γρα­φής του (Νο­έμ­βριος 1970) η οποία σα­φώς επι­ση­μαί­νε­ται από τον Πά­νου στο τέ­λος του κει­μέ­νου, αφε­τέ­ρου το γε­γο­νός ότι μ’ αυ­τό το κεί­με­νο ο συγ­γρα­φέ­ας δια­λέ­γει να συμ­με­τά­σχει στην αντι­δι­κτα­το­ρι­κού χα­ρα­κτή­ρα έκ­δο­ση των Νέ­ων Κει­μέ­νων. Υπεν­θυ­μί­ζει, λο­γο­τε­χνι­κά, μια πι­κρή ιστο­ρι­κή συ­γκυ­ρία νε­ο­ρα­για­δι­κής συ­μπε­ρι­φο­ράς όσων ενέ­δω­σαν στις σει­ρή­νες της Δύ­σης με­τεμ­φυ­λια­κά∙ αυ­τή εί­ναι η κα­τά­θε­σή του, τώ­ρα, σε έναν συλ­λο­γι­κό τό­μο η έκ­δο­ση του οποί­ου απο­τε­λεί μια de facto πρά­ξη αντί­στα­σης και αμ­φι­σβή­τη­σης από τον προ­ο­δευ­τι­κό αρι­στε­ρό και δη­μο­κρα­τι­κό κό­σμο απέ­να­ντι στη Δι­κτα­το­ρία και τους εσω­τε­ρι­κούς και εξω­τε­ρι­κούς υπο­στη­ρι­κτές της που προ­έρ­χο­νται από τον φι­λο­δυ­τι­κό κό­σμο της συ­ντή­ρη­σης. Εύ­λο­γα τί­θε­ται, λοι­πόν, το ερώ­τη­μα κα­τά πό­σο αυ­τή η επι­λο­γή κει­μέ­νου πλη­ροί τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά μιας, στρα­τευ­μέ­νου χα­ρα­κτή­ρα και υπό την αχλή της λο­γο­τε­χνι­κής συγ­γρα­φής, κε­κα­λυμ­μέ­νης (λό­γω της λο­γο­κρι­σί­ας) αντι­πα­ρα­βο­λής των δύο ιστο­ρι­κών συ­γκυ­ριών με­τα­ξύ τους, ως στιγ­μών σύ­γκλι­σης απέ­να­ντι στην πα­ρα­δο­χή της πε­ποί­θη­σης για αδιά­κο­πη και δια­χρο­νι­κή σύ­γκρου­ση ανά­με­σα σε συ­ντή­ρη­ση και πρό­ο­δο και τους έν­θεν και έν­θεν εκ­φρα­στές αυ­τών μέ­σα στους κόλ­πους της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας.
Τέ­λος, ενι­σχυ­τι­κά προς την προη­γού­με­νη πα­ρα­τή­ρη­ση και ως προς τη συ­νε­πή πα­ρα­θε­μα­τι­κή τα­κτι­κή του Γιάν­νη Πά­νου που έχει εκτε­νώς ανα­λυ­θεί δια­λο­γι­κά στο …λο­γό­δει­πνον… (Σμί­λη, 1993) από τον Δη­μή­τρη Αγ­γε­λά­το, λει­τουρ­γεί η πα­ρου­σία, με­τά το πέ­ρας του δι­η­γή­μα­τος και χω­ρίς κα­μία ανα­με­νό­με­νη κει­με­νι­κή έν­δει­ξη (όπως για πα­ρά­δειγ­μα θα ήταν η έν­δει­ξη για υστε­ρό­γρα­φο), του πα­ρα­θέ­μα­τος από έρ­γο του σο­σια­λι­στή και ει­ση­γη­τή της μαρ­ξι­στι­κής σκέ­ψης στην Ελ­λά­δα των αρ­χών του 20ου αιώ­να, Γε­ώρ­γιου Σκλη­ρού, πε­ρί της απε­λευ­θε­ρω­τι­κής φύ­σε­ως της επα­νά­στα­σης του 1821 και της αδια­πραγ­μά­τευ­της αξί­ας της ελευ­θε­ρί­ας ως ανα­γκαί­ας συν­θή­κης για την πρό­ο­δο των κοι­νω­νιών, έστω και αν η κα­κο­δια­χεί­ρι­σή της κά­πο­τε επι­φέ­ρει και δει­νά.

Εν τέ­λει, η Ιστο­ρία, που ορί­ζε­ται από το πα­ρελ­θόν της αλ­λά και το επα­να­προσ­διο­ρί­ζει, γί­νε­ται εδώ λο­γο­τε­χνία ιστο­ρι­κού βιώ­μα­τος που πα­ρό­τι, μι­κρής φόρ­μας, συ­μπο­ρεύ­ε­ται ικα­νά και επαρ­κώς με το ιστο­ρι­κό πα­ρόν του συγ­γρα­φέα υπη­ρε­τώ­ντας, έτσι, τον σκο­πό τής αντι­δι­κτα­το­ρι­κής έκ­φρα­σης στο πλαί­σιο της οποί­ας δη­μο­σιεύ­ε­ται. Η διαί­ρε­ση των αντί­θε­των φω­νών του κει­μέ­νου σε κοι­νω­νι­κές τά­ξεις (συ­ντη­ρη­τι­κοί/προ­ο­δευ­τι­κοί, όσοι ξε­χνούν και όσοι δεν ξε­χνούν), η σα­φής ιδε­ο­λο­γι­κή μα­τιά του αφη­γη­τή (συγ­γρα­φέα) κα­θώς και η συ­μπε­ρί­λη­ψη αυ­τού του δι­η­γή­μα­τος σε ένα αντι­στα­σια­κού χα­ρα­κτή­ρα εκ­δο­τι­κό εγ­χεί­ρη­μα, προ­τεί­νουν την ανά­γνω­ση του δι­η­γή­μα­τος «Εκεί­να τα χρό­νια» του Γιάν­νη Πά­νου μέ­σα από ένα κοι­νω­νιο­κρι­τι­κό πρί­σμα που θα μπο­ρού­σε ίσως να απο­τε­λέ­σει αφορ­μή για μια και­νού­ρια ανά­γνω­ση του συ­νό­λου του έρ­γου του ιδιαί­τε­ρου, αυ­τού, συγ­γρα­φέα.
Άλ­λω­στε, η επα­να­λαμ­βα­νό­με­νη δια­λε­κτι­κή δια­δι­κα­σία θέ­σε­ων και αντι­θέ­σε­ων τό­σο μέ­σα στο ίδιο το δι­ή­γη­μα, όσο και μέ­σα στον διά­λο­γο που δη­μιουρ­γεί κρυ­πτι­κά η στιγ­μή της έκ­δο­σής του με την τα­ραγ­μέ­νη ιστο­ρι­κά συ­γκυ­ρία του δι­κτα­το­ρι­κού κα­θε­στώ­τος, προ­δί­δουν ίσως και την ελ­λο­χεύ­ου­σα σκιά της μαρ­ξι­στι­κής σκέ­ψης πί­σω από τη λο­γο­τε­χνι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα του συγ­γρα­φέα, αφού φέρ­νουν στο νου τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά μιας επί­μο­νης δια­λε­κτι­κής δια­δι­κα­σί­ας, εάν αυ­τή φυ­σι­κά την προ­σεγ­γί­σει κα­νείς προ­σαρ­μο­σμέ­νη στους όρους της λο­γο­τε­χνι­κής κρι­τι­κής και των σκο­πών που αυ­τή κά­θε φο­ρά κα­λεί­ται να υπη­ρε­τή­σει.

Βι­βλιο­γρα­φία

Αγ­γε­λά­τος Δ., …λο­γό­δει­πνον… Πα­ρα­θε­μα­τι­κές πρα­κτι­κές στο μυ­θι­στό­ρη­μα, Σμί­λη 1993
Αρ­γυ­ρί­ου Αλ. (επιμ.), Νέα Κεί­με­να, Κέ­δρος 1970
Πά­νου Γ., …από το στό­μα της πα­λιάς Remington…, Ύψι­λον ²1983
Πά­νου Γ., Ιστο­ρία των Με­τα­μορ­φώ­σε­ων, Κα­στα­νιώ­της, ³1998
Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου Β., Η κί­νη­ση του εκ­κρε­μούς. Άτο­μο και κοι­νω­νία στη νε­ό­τε­ρη ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία 1974-2017, Πό­λις 2018,
Callinicos A., “Μαρ­ξι­σμός και λο­γο­τε­χνι­κή κρι­τι­κή”, θε­ώ­ρη­ση μτ­φρ: Σ. Πα­ρά­σχας, Μ. Πε­χλι­βά­νος, Ε. Ση­φά­κη στο C. Knellwolf C. Και C. Norris , Ιστο­ρι­κές, φι­λο­σο­φι­κές και ψυ­χο­λο­γι­κές όψεις της λο­γο­τε­χνί­ας στον 20^ό αιώ­να, Θεσ­σα­λο­νί­κη: ΙΝΣ, 2010, σσ. 139-154
Delcroix M.-Hallyn F., μτ­φρ. Ι. Ν. Βα­σι­λα­ρά­κης, Ει­σα­γω­γή στις σπου­δές της λο­γο­τε­χνί­ας, Gutenberg 2000
Hamilton P., «Ιστο­ρι­σμός και ιστο­ρι­κή κρι­τι­κή», θε­ώ­ρη­ση μτ­φρ: Σ. Πα­ρά­σχας, Μ. Πε­χλι­βά­νος, Ε. Ση­φά­κη Ε., στο C. Knellwolf C. και C. Norris, Ιστο­ρι­κές, φι­λο­σο­φι­κές και ψυ­χο­λο­γι­κές όψεις της λο­γο­τε­χνί­ας στον 20ό αιώ­να, Θεσ­σα­λο­νί­κη: ΙΝΣ, 2010, σσ. 41-60
http://​avgi-​ana​gnos​eis.​blo​gspo​t.​com/​2018/​04/​blog-​post_​74.​html
http://​giannis-​panou.​blo​gspo​t.​com/
http://​avgi-​ana​gnos​eis.​blo​gspo​t.​com/​2008/​05/​blog-​post_​7452.​html