Φλερτάροντας με την πολλαπλότητα των κόσμων

————————————
Συν­δυά­ζο­ντας το προ­οί­μιο της Ιλιά­δας με το από­φθεγ­μα του Πυ­θα­γό­ρα «Σχά­μα καὶ  βά­μα» που σε ελεύ­θε­ρη με­τά­φρα­ση ση­μαί­νει «κά­θε νέο σχή­μα εί­ναι ένα βή­μα προς τη γνώ­ση» η στή­λη φι­λο­δο­ξεί να ασχο­λη­θεί με τους  τρό­πους που οι τέ­χνες ανα­ζη­τούν την έμπνευ­ση στους δαι­δά­λους των μα­θη­μα­τι­κών
————————————

Όπως εί­πα­με στο προη­γού­με­νο τεύ­χος του Χάρ­τη, αφού απέ­τυ­χε τό­σο σαν δι­κη­γό­ρος όσο και σαν θε­α­τρι­κός συγ­γρα­φέ­ας, ο Fontenelle στρά­φη­κε προς την επι­στη­μο­νι­κή λο­γο­τε­χνία. Το 1686, σε ηλι­κία 29 ετών, εξέ­δω­σε το Entretiens sur la pluralité des mondes (Διά­λο­γοι σχε­τι­κά με την πλειο­νό­τη­τα των κό­σμων), το οποίο εί­χε από την πρώ­τη στιγ­μή τε­ρά­στια επι­τυ­χία. Τον επό­με­νο χρό­νο με­τα­φρά­στη­κε στα αγ­γλι­κά ενώ μια λο­γο­κρι­μέ­νη εκ­δο­χή του κυ­κλο­φό­ρη­σε το 1730 στα ρω­σι­κά.

Με επι­δέ­ξιες και κα­τά κύ­ριο λό­γο υπαι­νι­κτι­κές ανα­φο­ρές, ο συγ­γρα­φέ­ας χτί­ζει μια ονει­ρι­κή, δια­κρι­τι­κά ερω­τι­κή ατμό­σφαι­ρα που πλαι­σιώ­νει το σκη­νι­κό μέ­σα στο οποίο εκτυ­λίσ­σο­νται οι διά­λο­γοι. Συ­νο­μι­λη­τές εί­ναι ο ίδιος και κά­ποια Μαρ­κη­σία G που τον φι­λο­ξε­νεί, μα­ζί με άλ­λους προ­σκε­κλη­μέ­νους στην εξο­χι­κή της έπαυ­λη. Στη διάρ­κεια της ημέ­ρας οι κα­λε­σμέ­νοι επι­δί­δο­νται στις συ­νή­θεις δρα­στη­ριό­τη­τες αυ­τών των συ­να­θροί­σε­ων, κυ­νή­γι, πικ νικ στην εξο­χή, παι­χνί­δια συ­να­να­στρο­φών (όπως η τυ­φλό­μυ­γα), χο­ρό και tableaux vivants. Το βρά­δυ όμως, όταν οι άλ­λοι κα­λε­σμέ­νοι κοι­μού­νται, ο συγ­γρα­φέ­ας – αφη­γη­τής και η οι­κο­δέ­σποι­νά του πε­ρι­δια­βαί­νουν τις αλέ­ες του πάρ­κου της και συ­ζη­τούν. Επί πέ­ντε συ­νε­χό­με­να βρά­δια, ο Fontenelle εξη­γεί στην οι­κο­δέ­σποι­νά του τη δο­μή του σύ­μπα­ντος, δια­τυ­πώ­νο­ντας – με αρ­κε­τές επι­φυ­λά­ξεις – τις ει­κα­σί­ες του σχε­τι­κά με τις εξω­γή­ι­νες μορ­φές ζω­ής και την φύ­ση των ου­ρα­νί­ων σω­μά­των. Οι διά­λο­γοι διε­ξά­γο­νται σε φι­λι­κό κλί­μα. Οι επι­στη­μο­νι­κές πλη­ρο­φο­ρί­ες εναλ­λάσ­σο­νται με λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο ευ­θείς ερω­τι­κούς υπαι­νιγ­μούς, οι οποί­οι άλ­λο­τε χρη­σι­μεύ­ουν για να ελα­φρύ­νουν τη συ­ζή­τη­ση και άλ­λο­τε για να προ­σφέ­ρουν μια εύ­στο­χη – κα­τά τη γνώ­μη του συγ­γρα­φέα – ανα­λο­γία ανά­με­σα στους νό­μους της φύ­σης και τις δρα­στη­ριό­τη­τες των αν­θρώ­πων.
Έτσι, την πέμ­πτη βρα­διά, έχο­ντας ολο­κλη­ρώ­σει την πε­ρι­γρα­φή της θε­ω­ρί­ας του σχε­τι­κά με την πλειο­νό­τη­τα των κό­σμων, προ­σθέ­τει

Ο έκτος διά­λο­γος προ­στέ­θη­κε στην δεύ­τε­ρη έκ­δο­ση του βι­βλί­ου. Αρ­κε­τό και­ρό με­τά το τέ­λος των προη­γού­με­νων δια­λό­γων, ο συγ­γρα­φέ­ας επι­σκέ­πτε­ται ξα­νά την μαρ­κη­σία και κά­νουν μια τε­λευ­ταία ανα­κε­φα­λαιω­τι­κή συ­ζή­τη­ση, όπου οι γνώ­σεις της εμπλου­τί­ζο­νται με κά­ποιες πρό­σφα­τες ανα­κα­λύ­ψεις.
Ας δού­με λοι­πόν τι δί­δα­ξε ο Fontenelle στην μα­θή­τριά του σ’ αυ­τούς τους 5+1 δια­λό­γους κά­τω από τον ένα­στρο ου­ρα­νό, κι ενώ οι δυο φί­λοι σερ­για­νού­σαν στις αλέ­ες του πάρ­κου.

Πρώ­το βρά­δυ: Η Γη εί­ναι ένας πλα­νή­της που πε­ρι­στρέ­φε­ται γύ­ρω από τον εαυ­τό του και πε­ρι­φέ­ρε­ται γύ­ρω από τον Ήλιο.

Ο συγ­γρα­φέ­ας και η οι­κο­δέ­σποι­νά του περ­πα­τούν απο­λαμ­βά­νο­ντας τη δρο­σιά της νύ­χτας και υμνώ­ντας την ομορ­φιά της, που η μαρ­κη­σία την πα­ρο­μοιά­ζει με μια με­λα­χρι­νή καλ­λο­νή σε αντί­θε­ση με την ημέ­ρα που εί­ναι ξαν­θιά. Κι ενώ πα­ρα­τη­ρούν τα άστρα που λά­μπουν, ο Fontenelle λέ­ει στη φί­λη του πως κα­τά τη γνώ­μη του όλα αυ­τά τα αστέ­ρια εί­ναι ήλιοι ανά­λο­γοι με τον δι­κό μας. Εί­ναι η αφορ­μή για να αρ­χί­σει μια συ­ζή­τη­ση στην οποία ο συγ­γρα­φέ­ας πε­ρι­γρά­φει τα διά­φο­ρα συ­στή­μα­τα του κό­σμου που φα­ντά­στη­καν οι Χαλ­δαί­οι, οι Πυ­θα­γό­ρειοι και ο Πτο­λε­μαί­ος, για να κα­τα­λή­ξει στο σύ­στη­μα του Κο­πέρ­νι­κου, το οποίο ο ίδιος θε­ω­ρεί ως το σω­στό­τε­ρο.
Βρι­σκό­μα­στε στο 1686, ογδό­ντα έξι χρό­νια με­τά τον μαρ­τυ­ρι­κό θά­να­το του Giordano Bruno στην πυ­ρά επει­δή στην κα­θο­λι­κή εκ­κλη­σία δεν άρε­σε η ιδέα της πολ­λα­πλό­τη­τας των κό­σμων. Έχουν πε­ρά­σει 44 χρό­νια από τον θά­να­το του Γα­λι­λαί­ου που επέ­λε­ξε να απαρ­νη­θεί δη­μό­σια τα θε­ω­ρί­ες του για να απο­φύ­γει να έχει μια τύ­χη ανά­λο­γη με αυ­τήν του Giordano Bruno. Ο Κέ­πλερ έχει ήδη δια­τυ­πώ­σει τους τρεις νό­μους για την κί­νη­ση των ου­ρα­νί­ων σω­μά­των και σε λι­γό­τε­ρο από ένα χρό­νο, ο Νεύ­των θα δη­μο­σιεύ­σει τις Μα­θη­μα­τι­κές αρ­χές της φυ­σι­κής φι­λο­σο­φί­ας, όπου με βά­ση τον νό­μο της πα­γκό­σμιας έλ­ξης θα απο­δεί­ξει, με­τα­ξύ άλ­λων, και τους νό­μους του Κέ­πλερ. Πα­ρά τις προ­σπά­θειες της εκ­κλη­σί­ας, τό­σο της κα­θο­λι­κής όσο και της Λου­θη­ρα­νι­κής, το πο­τά­μι δεν γυ­ρί­ζει πί­σω

Δεύ­τε­ρο βρά­δυ: Η Σε­λή­νη κα­τοι­κεί­ται

Έχο­ντας πεί­σει τη συ­νο­μι­λή­τριά του για την ορ­θό­τη­τα του συ­στή­μα­τος του Κο­πέρ­νι­κου στο οποίο η Γη δεν κα­τέ­χει κά­ποια προ­νο­μια­κή θέ­ση σε σχέ­ση με τους άλ­λους πλα­νή­τες, ο Fontenelle δια­τυ­πώ­νει τώ­ρα την άπο­ψη ότι αφού η Γη εί­ναι όμοια με τη Σε­λή­νη και η Γη κα­τοι­κεί­ται, τί­πο­τα δεν απο­κλεί­ει να κα­τοι­κεί­ται και η Σε­λή­νη. Στον διά­λο­γο που ακο­λου­θεί, οι ει­κα­σί­ες με βά­ση ανα­λο­γι­κά επι­χει­ρή­μα­τα, σχε­τι­κά με τους κα­τοί­κους της Σε­λή­νης εναλ­λάσ­σο­νται με ορ­θο­λο­γι­κές ερ­μη­νεί­ες γή­ι­νων φαι­νο­μέ­νων (όπως οι εκλεί­ψεις) που οφεί­λο­νται στην πε­ρι­φο­ρά, γύ­ρω από τη Γη, του δο­ρυ­φό­ρου της. Η βρα­διά κλεί­νει με τη διευ­κρί­νι­ση του συγ­γρα­φέα ότι πα­ρό­λο που αυ­τός ο ίδιος εί­ναι πε­πει­σμέ­νος ότι η Σε­λή­νη κα­τοι­κεί­ται, η βε­βαιό­τη­τα δεν θα έρ­θει πα­ρά μό­νο όταν ο πλα­νή­της θα μπο­ρέ­σει να εξε­ρευ­νη­θεί. Όμως… δεν πα­ρα­λεί­πει να το­νί­σει αυ­τό θα αρ­γή­σει, αφού δεν έχει ακό­μη ολο­κλη­ρω­θεί ού­τε καν η εξε­ρεύ­νη­ση της ίδιας της Γης.

Τρί­το βρά­δυ: Ιδιο­μορ­φί­ες του κό­σμου της Σε­λή­νης. Και οι άλ­λοι πλα­νή­τες κα­τοι­κού­νται.

Οι «απο­κα­λύ­ψεις» της προη­γού­με­νης νύ­χτας έχουν εν­θου­σιά­σει τη μαρ­κη­σία που δη­λώ­νει ότι ανυ­πο­μο­νεί να γνω­ρί­σει τους αν­θρώ­πους της Σε­λή­νης. Ο μέ­ντο­ράς της αντι­λαμ­βά­νε­ται ότι «το πα­ρά­κα­νε». Σπεύ­δει λοι­πόν να της εξη­γή­σει ότι όσα ει­πώ­θη­καν ήταν απλές ει­κα­σί­ες και ότι, ακό­μα και αν η Σε­λή­νη κα­τοι­κεί­ται, οι κά­τοι­κοί της εν­δέ­χε­ται να μην έχουν κα­μία ομοιό­τη­τα με τους κα­τοί­κους της Γης. Της εξη­γεί ότι οι συν­θή­κες στη Σε­λή­νη εί­ναι πο­λύ δια­φο­ρε­τι­κές: για πα­ρά­δειγ­μα η Σε­λή­νη δεν πε­ρι­βάλ­λε­ται από νέ­φη όπως η Γη· αυ­τό ση­μαί­νει ότι ο κύ­κλος του νε­ρού του δο­ρυ­φό­ρου μας εί­ναι δια­φο­ρε­τι­κός, άρα και η ατμό­σφαι­ρα δια­φέ­ρει· ίσως λοι­πόν οι γή­ι­νοι να μη μπο­ρούν να ζή­σουν στη Σε­λή­νη και οι «σε­λη­νάν­θρω­ποι» να αδυ­να­τούν να επι­βιώ­σουν πά­νω στη Γη.
Αφού αφιε­ρώ­σει το μι­σό πε­ρί­που μέ­ρος της τρί­της βρα­διάς στην πε­ρι­γρα­φή των ομοιο­τή­των και των δια­φο­ρών Γης και Σε­λή­νης, ο Fontenelle προ­χω­ρά δια­τυ­πώ­νο­ντας την ει­κα­σία του ότι και οι άλ­λοι πλα­νή­τες εί­ναι κα­τοι­κη­μέ­νοι:

Κά­που εί­κο­σι χρό­νια πριν την έκ­δο­ση του βι­βλί­ου του Fontenelle, ο Robert Hooke (1635-1703) εί­χε εκ­δώ­σει την Μι­κρο­γρα­φία, ένα έρ­γο γε­μά­το σχό­λια και σκί­τσα από πα­ρα­τη­ρή­σεις με το μι­κρο­σκό­πιο. Τα ευ­ρή­μα­τα του Hooke προ­κά­λε­σαν ένα κα­ται­γι­σμό δη­μο­σιεύ­σε­ων με πα­ρα­τη­ρή­σεις, ει­κα­σί­ες και φι­λο­σο­φι­κές ερ­μη­νεί­ες σχε­τι­κά με τον μι­κρό­κο­σμο και φυ­σι­κά δεν μπό­ρε­σαν να αφή­σουν αδιά­φο­ρο τον Fontenelle, πό­σο μάλ­λον που στο με­τα­ξύ εί­χαν κοι­νο­ποι­η­θεί και οι πα­ρα­τη­ρή­σεις του Antonie van Leeuwenhoek (1632-1723) που εί­χαν πραγ­μα­το­ποι­η­θεί με τα πα­νί­σχυ­ρα μι­κρο­σκό­πια που εί­χε εφεύ­ρει ο ίδιος. Σύμ­φω­να με τον Fontenelle η πλειο­νό­τη­τα των κό­σμων δεν υφί­στα­ται μό­νο σε με­γά­λες απο­στά­σεις, στο διά­στη­μα, αλ­λά και σε πο­λύ μι­κρές απο­στά­σεις, στο μι­κρό­κο­σμο πά­νω στη Γη· και με­τά από αυ­τή την πα­ρα­τή­ρη­ση, το υπό­λοι­πο τη βρα­διάς αφιε­ρώ­νε­ται σ’ ένα μά­θη­μα φυ­σι­κής ιστο­ρί­ας.

Τέ­ταρ­το βρά­δυ: Ιδιο­μορ­φί­ες των κό­σμων της Αφρο­δί­της, του Ερ­μή, του Άρη, του Δία και του Κρό­νου.

Όλοι οι πλα­νή­τες εκτε­λούν τις ίδιες βα­σι­κές κι­νή­σεις που εκτε­λεί και η Γη: πε­ρι­στρο­φή γύ­ρω από τον εαυ­τό τους και πε­ρι­φο­ρά γύ­ρω από τον Ήλιο. Ο Fontenelle δη­λώ­νει βέ­βαιος γι’ αυ­τό, αν και ομο­λο­γεί ότι δεν γνω­ρί­ζει τις πε­ριό­δους πε­ρι­φο­ράς και πε­ρι­στρο­φής αυ­τών των πλα­νη­τών, ει­κά­ζει όμως ότι δια­φέ­ρουν από αυ­τές της Γης.

Εί­ναι η στιγ­μή για την μαρ­κη­σία να θέ­σει το ανα­πό­φευ­κτο ερώ­τη­μα – ο ανα­γνώ­στης άλ­λω­στε μάλ­λον απο­ρεί που άρ­γη­σε τό­σο να τε­θεί: τι προ­κα­λεί αυ­τές τις σύν­θε­τες πε­ρι­στρο­φές και πε­ρι­φο­ρές των πλα­νη­τών; Μέ­σω της φα­ντα­στι­κής συ­νο­μι­λή­τριάς του, ο Fontenelle «αρ­πά­ζει» τώ­ρα την ευ­και­ρία να πα­ρου­σιά­σει το σύ­στη­μα του Descartes, όπως αυ­τό πε­ρι­γρά­φε­ται στο έρ­γο του Principia Philosophiae (1644): το σύ­μπαν εί­ναι πλή­ρες, δεν υπάρ­χει δη­λα­δή που­θε­νά κε­νό. Ο Descartes δεν θε­ω­ρεί δυ­να­τή την άσκη­ση δύ­να­μης από από­στα­ση. Υπο­στη­ρί­ζει ότι ο μό­νος τρό­πος με­τά­δο­σης της δύ­να­μης εί­ναι η επα­φή. Συ­νε­πώς η ύπαρ­ξη ενός αδιευ­κρί­νι­στης μορ­φής υλι­κού που να γε­μί­ζει όλα τα κε­νά εί­ναι απα­ραί­τη­τη. Ο Ήλιος δη­μιουρ­γεί στο υλι­κό που υπάρ­χει γύ­ρω του μια δί­νη (vortex στα Λα­τι­νι­κά) που με­τα­δί­δει την πε­ρι­στρο­φι­κή της κί­νη­ση στους πλα­νή­τες. Εξ αι­τί­ας αυ­τής της πε­ρι­στρο­φι­κής κί­νη­σης, οι πλα­νή­τες δη­μιουρ­γούν και αυ­τοί γύ­ρω τους δί­νες που πα­ρα­σύ­ρουν τους δο­ρυ­φό­ρους τους σε πε­ρι­φο­ρά γύ­ρω από αυ­τούς.

Το 1687, ένα χρό­νο με­τά την πρώ­τη έκ­δο­ση του βι­βλί­ου του Fontenelle, ο Ισα­άκ Νεύ­των εξέ­δω­σε το Μα­θη­μα­τι­κές αρ­χές της φυ­σι­κής φι­λο­σο­φί­ας (Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica), που απο­τε­λεί τη βά­ση της σύγ­χρο­νης φυ­σι­κής και αστρο­νο­μί­ας. Αντί­θε­τα με τον Descartes, ο Νεύ­των ανα­γνω­ρί­ζει τη δυ­να­τό­τη­τα άσκη­σης δύ­να­μης από από­στα­ση, χω­ρίς να εί­ναι ανα­γκαία η επα­φή, κά­τι που κα­θι­στά πε­ριτ­τή την απο­δο­χή της ύπαρ­ξης του μυ­στη­ριώ­δους υλι­κού του Descartes. Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να ο Νεύ­των υπο­στη­ρί­ζει ότι δυο σώ­μα­τα ασκούν αμοι­βαία έλ­ξη, η έντα­ση της οποί­ας εξαρ­τά­ται από τις μά­ζες τους και την με­τα­ξύ τους από­στα­ση. Πα­ρ᾽ό­λο που η θε­ω­ρία του Νεύ­τω­να βρή­κε θερ­μούς υπο­στη­ρι­κτές στη Γαλ­λία (με ση­μα­ντι­κό­τε­ρο τον Βολ­ταί­ρο) η Γαλ­λι­κή ακα­δη­μαϊ­κή κοι­νό­τη­τα άρ­γη­σε πο­λύ να την απο­δε­χθεί. Έτσι, πα­ρό­λο που τα Principia ακύ­ρω­ναν το με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος του βι­βλί­ου του Fontenelle, αυ­τό πα­ρέ­μει­νε για πά­ρα πολ­λά χρό­νια «επί­και­ρο» και δη­μο­φι­λές.

Πέμ­πτο βρά­δυ: Οι απλα­νείς αστέ­ρες εί­ναι ήλιοι και ο κα­θέ­νας τους φω­τί­ζει έναν δι­κό του κό­σμο.

Ο ανα­λο­γι­κός συλ­λο­γι­σμός οδη­γεί τώ­ρα τον Fontenelle στον ισχυ­ρι­σμό ότι η λα­μπρό­τη­τα των απλα­νών αστέ­ρων απο­δει­κνύ­ει ότι απο­τε­λούν κέ­ντρα ανε­ξάρ­τη­των κό­σμων, που λει­τουρ­γούν αυ­τό­νο­μα με τρό­πο ανά­λο­γο με αυ­τόν του δι­κού μας ηλια­κού συ­στή­μα­τος. Η μαρ­κη­σία δια­τυ­πώ­νει τό­τε την απο­ρία πώς από μια πα­ρα­δο­χή που έγι­νε το πρώ­το βρά­δυ, ότι η Γη πε­ρι­στρέ­φε­ται γύ­ρω από τον άξο­νά της και πε­ρι­φέ­ρε­ται γύ­ρω από τον Ήλιο, έφτα­σαν μέ­σα σε πέ­ντε βρά­δια να μι­λούν για πολ­λα­πλό­τη­τα των κό­σμων. Εί­ναι η ευ­και­ρία που «ανα­μέ­νει» ο Fontenelle για να δια­τυ­πώ­σει τον πε­ρί­φη­μο ισχυ­ρι­σμό του για την ανα­λο­γία μα­θη­μα­τι­κών και έρω­τος (βλ. την αρ­χή του άρ­θρου στο προη­γού­με­νο τεύ­χος του Χάρ­τη).

Έκτο βρά­δυ: Νέ­ες σκέ­ψεις που επι­βε­βαιώ­νουν αυ­τές των προη­γού­με­νων δια­λό­γων. Τε­λευ­ταί­ες ανα­κα­λύ­ψεις που έγι­ναν στον ου­ρα­νό.

Ο έκτος διά­λο­γος πα­ρου­σιά­στη­κε για πρώ­τη φο­ρά στη δεύ­τε­ρη έκ­δο­ση του έρ­γου, το 1687. Πα­ρ'ό­λο που πα­ρου­σιά­ζο­νται κά­ποια νέα στοι­χεία για να τεκ­μη­ριώ­σουν κα­λύ­τε­ρα τη θε­ω­ρία του Fontenelle, κα­τά τη γνώ­μη μου ο ρό­λος του εί­ναι κυ­ρί­ως παι­δα­γω­γι­κός. Ο «δά­σκα­λος» δί­νει στη «μα­θή­τριά» του το χρό­νο να ανα­στο­χα­στεί σχε­τι­κά με όσα ει­πώ­θη­καν στις πρώ­τες πέ­ντε συ­να­ντή­σεις, και να συ­ζη­τή­σει τα συ­μπε­ρά­σμα­τά της με άλ­λα άτο­μα, έτσι ώστε να μπο­ρεί, με­τά λό­γου γνώ­σε­ως, να προ­βά­λει τις αντιρ­ρή­σεις της.
Με εν­σω­μα­τω­μέ­νο αυ­τόν τον πρό­σθε­το διά­λο­γο, το έρ­γο, όπως προ­α­να­φέ­ρα­με, εί­χε τε­ρά­στια επι­τυ­χία και άσκη­σε ση­μα­ντι­κή επιρ­ροή στο ευ­ρύ κοι­νό. Πα­ρ᾽ό­λα αυ­τά ού­τε η μέ­θο­δος, ού­τε το πε­ριε­χό­με­νο συ­νά­ντη­σαν οι­κου­με­νι­κή απο­δο­χή. Πε­ρισ­σό­τε­ρο επι­κρι­τι­κός υπήρ­ξε ο Βολ­ταί­ρος, που, κα­τά την προ­σφι­λή συ­νή­θειά του, δεν αντι­πα­ρα­τέ­θη­κε ευ­θέ­ως στον Fontenelle, αλ­λά προ­τί­μη­σε να τον εμ­φα­νί­σει σαν κω­μι­κό χα­ρα­κτή­ρα σε διά­φο­ρα έρ­γα του. Στην φι­λο­σο­φι­κή νου­βέ­λα Micromegas, για πα­ρά­δειγ­μα, ο Γραμ­μα­τέ­ας της Ακα­δη­μί­ας του Κρό­νου δεν εί­ναι πα­ρά μια κα­ρι­κα­τού­ρα του Fontenelle. Αφού τον γε­λοιο­ποι­ή­σει, με μια κω­μι­κο­τρα­γι­κή σκη­νή όπου η ερω­μέ­νη του γραμ­μα­τέα εκ­στο­μί­ζει κά­θε λο­γής κα­τη­γο­ρί­ες ενα­ντί­ον του, ο Βολ­ταί­ρος συ­νε­χί­ζει ασκώ­ντας δρι­μύ­τα­τη κρι­τι­κή στην προ­σπά­θεια του Fontenelle, να δι­δά­ξει με ανα­λο­γί­ες διαν­θί­ζο­ντας τη γνώ­ση με ευ­χά­ρι­στες ει­κό­νες. Ο διά­λο­γος που ακο­λου­θεί (από το Β´ κε­φά­λαιο του Micromegas) εί­ναι μια πα­ρω­δία της αρ­χής του πρώ­του δια­λό­γου του Fontenelle:

Σή­με­ρα, που το Καρ­τε­σια­νό κο­σμο­εί­δω­λο των δι­νών έχει πα­ρα­χω­ρή­σει ορι­στι­κά τη θέ­ση του στο Νευ­τώ­νειο μο­ντέ­λο, το έρ­γο του Fontenelle δεν εί­ναι πια πα­ρά μια γρα­φι­κή ιστο­ρία όπου έγκυ­ρα αστρο­νο­μι­κά δε­δο­μέ­να διαν­θί­ζο­νται από λί­γο – πο­λύ αυ­θαί­ρε­τες ει­κα­σί­ες μέ­σα σ’ ένα κλί­μα διά­χυ­του ερω­τι­σμού. Όμως ας μη λη­σμο­νού­με, ότι στην επο­χή του άσκη­σε ση­μα­ντι­κή επιρ­ροή και συ­νέ­βα­λε ου­σια­στι­κά στην απο­δο­χή του ηλιο­κε­ντρι­κού μο­ντέ­λου, που απο­τε­λεί, ακό­μα και στις μέ­ρες μας, τη βά­ση της επι­στη­μο­νι­κής μας θε­ώ­ρη­σης.