Φλερτάροντας με την πολλαπλότητα των κόσμων

————————————
Συνδυάζοντας το προοίμιο της Ιλιάδας με το απόφθεγμα του Πυθαγόρα «Σχάμα καὶ  βάμα» που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «κάθε νέο σχήμα είναι ένα βήμα προς τη γνώση» η στήλη φιλοδοξεί να ασχοληθεί με τους  τρόπους που οι τέχνες αναζητούν την έμπνευση στους δαιδάλους των μαθηματικών
————————————

Όπως είπαμε στο προηγούμενο τεύχος του Χάρτη, αφού απέτυχε τόσο σαν δικηγόρος όσο και σαν θεατρικός συγγραφέας, ο Fontenelle στράφηκε προς την επιστημονική λογοτεχνία. Το 1686, σε ηλικία 29 ετών, εξέδωσε το Entretiens sur la pluralité des mondes (Διάλογοι σχετικά με την πλειονότητα των κόσμων), το οποίο είχε από την πρώτη στιγμή τεράστια επιτυχία. Τον επόμενο χρόνο μεταφράστηκε στα αγγλικά ενώ μια λογοκριμένη εκδοχή του κυκλοφόρησε το 1730 στα ρωσικά.

Με επιδέξιες και κατά κύριο λόγο υπαινικτικές αναφορές, ο συγγραφέας χτίζει μια ονειρική, διακριτικά ερωτική ατμόσφαιρα που πλαισιώνει το σκηνικό μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται οι διάλογοι. Συνομιλητές είναι ο ίδιος και κάποια Μαρκησία G που τον φιλοξενεί, μαζί με άλλους προσκεκλημένους στην εξοχική της έπαυλη. Στη διάρκεια της ημέρας οι καλεσμένοι επιδίδονται στις συνήθεις δραστηριότητες αυτών των συναθροίσεων, κυνήγι, πικ νικ στην εξοχή, παιχνίδια συναναστροφών (όπως η τυφλόμυγα), χορό και tableaux vivants. Το βράδυ όμως, όταν οι άλλοι καλεσμένοι κοιμούνται, ο συγγραφέας – αφηγητής και η οικοδέσποινά του περιδιαβαίνουν τις αλέες του πάρκου της και συζητούν. Επί πέντε συνεχόμενα βράδια, ο Fontenelle εξηγεί στην οικοδέσποινά του τη δομή του σύμπαντος, διατυπώνοντας – με αρκετές επιφυλάξεις – τις εικασίες του σχετικά με τις εξωγήινες μορφές ζωής και την φύση των ουρανίων σωμάτων. Οι διάλογοι διεξάγονται σε φιλικό κλίμα. Οι επιστημονικές πληροφορίες εναλλάσσονται με λιγότερο ή περισσότερο ευθείς ερωτικούς υπαινιγμούς, οι οποίοι άλλοτε χρησιμεύουν για να ελαφρύνουν τη συζήτηση και άλλοτε για να προσφέρουν μια εύστοχη – κατά τη γνώμη του συγγραφέα – αναλογία ανάμεσα στους νόμους της φύσης και τις δραστηριότητες των ανθρώπων.
Έτσι, την πέμπτη βραδιά, έχοντας ολοκληρώσει την περιγραφή της θεωρίας του σχετικά με την πλειονότητα των κόσμων, προσθέτει

Ο έκτος διάλογος προστέθηκε στην δεύτερη έκδοση του βιβλίου. Αρκετό καιρό μετά το τέλος των προηγούμενων διαλόγων, ο συγγραφέας επισκέπτεται ξανά την μαρκησία και κάνουν μια τελευταία ανακεφαλαιωτική συζήτηση, όπου οι γνώσεις της εμπλουτίζονται με κάποιες πρόσφατες ανακαλύψεις.
Ας δούμε λοιπόν τι δίδαξε ο Fontenelle στην μαθήτριά του σ’ αυτούς τους 5+1 διαλόγους κάτω από τον έναστρο ουρανό, κι ενώ οι δυο φίλοι σεργιανούσαν στις αλέες του πάρκου.

Πρώτο βράδυ: Η Γη είναι ένας πλανήτης που περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του και περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο.

Ο συγγραφέας και η οικοδέσποινά του περπατούν απολαμβάνοντας τη δροσιά της νύχτας και υμνώντας την ομορφιά της, που η μαρκησία την παρομοιάζει με μια μελαχρινή καλλονή σε αντίθεση με την ημέρα που είναι ξανθιά. Κι ενώ παρατηρούν τα άστρα που λάμπουν, ο Fontenelle λέει στη φίλη του πως κατά τη γνώμη του όλα αυτά τα αστέρια είναι ήλιοι ανάλογοι με τον δικό μας. Είναι η αφορμή για να αρχίσει μια συζήτηση στην οποία ο συγγραφέας περιγράφει τα διάφορα συστήματα του κόσμου που φαντάστηκαν οι Χαλδαίοι, οι Πυθαγόρειοι και ο Πτολεμαίος, για να καταλήξει στο σύστημα του Κοπέρνικου, το οποίο ο ίδιος θεωρεί ως το σωστότερο.
Βρισκόμαστε στο 1686, ογδόντα έξι χρόνια μετά τον μαρτυρικό θάνατο του Giordano Bruno στην πυρά επειδή στην καθολική εκκλησία δεν άρεσε η ιδέα της πολλαπλότητας των κόσμων. Έχουν περάσει 44 χρόνια από τον θάνατο του Γαλιλαίου που επέλεξε να απαρνηθεί δημόσια τα θεωρίες του για να αποφύγει να έχει μια τύχη ανάλογη με αυτήν του Giordano Bruno. Ο Κέπλερ έχει ήδη διατυπώσει τους τρεις νόμους για την κίνηση των ουρανίων σωμάτων και σε λιγότερο από ένα χρόνο, ο Νεύτων θα δημοσιεύσει τις Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας, όπου με βάση τον νόμο της παγκόσμιας έλξης θα αποδείξει, μεταξύ άλλων, και τους νόμους του Κέπλερ. Παρά τις προσπάθειες της εκκλησίας, τόσο της καθολικής όσο και της Λουθηρανικής, το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω

Δεύτερο βράδυ: Η Σελήνη κατοικείται

Έχοντας πείσει τη συνομιλήτριά του για την ορθότητα του συστήματος του Κοπέρνικου στο οποίο η Γη δεν κατέχει κάποια προνομιακή θέση σε σχέση με τους άλλους πλανήτες, ο Fontenelle διατυπώνει τώρα την άποψη ότι αφού η Γη είναι όμοια με τη Σελήνη και η Γη κατοικείται, τίποτα δεν αποκλείει να κατοικείται και η Σελήνη. Στον διάλογο που ακολουθεί, οι εικασίες με βάση αναλογικά επιχειρήματα, σχετικά με τους κατοίκους της Σελήνης εναλλάσσονται με ορθολογικές ερμηνείες γήινων φαινομένων (όπως οι εκλείψεις) που οφείλονται στην περιφορά, γύρω από τη Γη, του δορυφόρου της. Η βραδιά κλείνει με τη διευκρίνιση του συγγραφέα ότι παρόλο που αυτός ο ίδιος είναι πεπεισμένος ότι η Σελήνη κατοικείται, η βεβαιότητα δεν θα έρθει παρά μόνο όταν ο πλανήτης θα μπορέσει να εξερευνηθεί. Όμως… δεν παραλείπει να τονίσει αυτό θα αργήσει, αφού δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί ούτε καν η εξερεύνηση της ίδιας της Γης.

Τρίτο βράδυ: Ιδιομορφίες του κόσμου της Σελήνης. Και οι άλλοι πλανήτες κατοικούνται.

Οι «αποκαλύψεις» της προηγούμενης νύχτας έχουν ενθουσιάσει τη μαρκησία που δηλώνει ότι ανυπομονεί να γνωρίσει τους ανθρώπους της Σελήνης. Ο μέντοράς της αντιλαμβάνεται ότι «το παράκανε». Σπεύδει λοιπόν να της εξηγήσει ότι όσα ειπώθηκαν ήταν απλές εικασίες και ότι, ακόμα και αν η Σελήνη κατοικείται, οι κάτοικοί της ενδέχεται να μην έχουν καμία ομοιότητα με τους κατοίκους της Γης. Της εξηγεί ότι οι συνθήκες στη Σελήνη είναι πολύ διαφορετικές: για παράδειγμα η Σελήνη δεν περιβάλλεται από νέφη όπως η Γη· αυτό σημαίνει ότι ο κύκλος του νερού του δορυφόρου μας είναι διαφορετικός, άρα και η ατμόσφαιρα διαφέρει· ίσως λοιπόν οι γήινοι να μη μπορούν να ζήσουν στη Σελήνη και οι «σεληνάνθρωποι» να αδυνατούν να επιβιώσουν πάνω στη Γη.
Αφού αφιερώσει το μισό περίπου μέρος της τρίτης βραδιάς στην περιγραφή των ομοιοτήτων και των διαφορών Γης και Σελήνης, ο Fontenelle προχωρά διατυπώνοντας την εικασία του ότι και οι άλλοι πλανήτες είναι κατοικημένοι:

Κάπου είκοσι χρόνια πριν την έκδοση του βιβλίου του Fontenelle, ο Robert Hooke (1635-1703) είχε εκδώσει την Μικρογραφία, ένα έργο γεμάτο σχόλια και σκίτσα από παρατηρήσεις με το μικροσκόπιο. Τα ευρήματα του Hooke προκάλεσαν ένα καταιγισμό δημοσιεύσεων με παρατηρήσεις, εικασίες και φιλοσοφικές ερμηνείες σχετικά με τον μικρόκοσμο και φυσικά δεν μπόρεσαν να αφήσουν αδιάφορο τον Fontenelle, πόσο μάλλον που στο μεταξύ είχαν κοινοποιηθεί και οι παρατηρήσεις του Antonie van Leeuwenhoek (1632-1723) που είχαν πραγματοποιηθεί με τα πανίσχυρα μικροσκόπια που είχε εφεύρει ο ίδιος. Σύμφωνα με τον Fontenelle η πλειονότητα των κόσμων δεν υφίσταται μόνο σε μεγάλες αποστάσεις, στο διάστημα, αλλά και σε πολύ μικρές αποστάσεις, στο μικρόκοσμο πάνω στη Γη· και μετά από αυτή την παρατήρηση, το υπόλοιπο τη βραδιάς αφιερώνεται σ’ ένα μάθημα φυσικής ιστορίας.

Τέταρτο βράδυ: Ιδιομορφίες των κόσμων της Αφροδίτης, του Ερμή, του Άρη, του Δία και του Κρόνου.

Όλοι οι πλανήτες εκτελούν τις ίδιες βασικές κινήσεις που εκτελεί και η Γη: περιστροφή γύρω από τον εαυτό τους και περιφορά γύρω από τον Ήλιο. Ο Fontenelle δηλώνει βέβαιος γι’ αυτό, αν και ομολογεί ότι δεν γνωρίζει τις περιόδους περιφοράς και περιστροφής αυτών των πλανητών, εικάζει όμως ότι διαφέρουν από αυτές της Γης.

Είναι η στιγμή για την μαρκησία να θέσει το αναπόφευκτο ερώτημα – ο αναγνώστης άλλωστε μάλλον απορεί που άργησε τόσο να τεθεί: τι προκαλεί αυτές τις σύνθετες περιστροφές και περιφορές των πλανητών; Μέσω της φανταστικής συνομιλήτριάς του, ο Fontenelle «αρπάζει» τώρα την ευκαιρία να παρουσιάσει το σύστημα του Descartes, όπως αυτό περιγράφεται στο έργο του Principia Philosophiae (1644): το σύμπαν είναι πλήρες, δεν υπάρχει δηλαδή πουθενά κενό. Ο Descartes δεν θεωρεί δυνατή την άσκηση δύναμης από απόσταση. Υποστηρίζει ότι ο μόνος τρόπος μετάδοσης της δύναμης είναι η επαφή. Συνεπώς η ύπαρξη ενός αδιευκρίνιστης μορφής υλικού που να γεμίζει όλα τα κενά είναι απαραίτητη. Ο Ήλιος δημιουργεί στο υλικό που υπάρχει γύρω του μια δίνη (vortex στα Λατινικά) που μεταδίδει την περιστροφική της κίνηση στους πλανήτες. Εξ αιτίας αυτής της περιστροφικής κίνησης, οι πλανήτες δημιουργούν και αυτοί γύρω τους δίνες που παρασύρουν τους δορυφόρους τους σε περιφορά γύρω από αυτούς.

Το 1687, ένα χρόνο μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου του Fontenelle, ο Ισαάκ Νεύτων εξέδωσε το Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας (Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica), που αποτελεί τη βάση της σύγχρονης φυσικής και αστρονομίας. Αντίθετα με τον Descartes, ο Νεύτων αναγνωρίζει τη δυνατότητα άσκησης δύναμης από απόσταση, χωρίς να είναι αναγκαία η επαφή, κάτι που καθιστά περιττή την αποδοχή της ύπαρξης του μυστηριώδους υλικού του Descartes. Πιο συγκεκριμένα ο Νεύτων υποστηρίζει ότι δυο σώματα ασκούν αμοιβαία έλξη, η ένταση της οποίας εξαρτάται από τις μάζες τους και την μεταξύ τους απόσταση. Παρ᾽όλο που η θεωρία του Νεύτωνα βρήκε θερμούς υποστηρικτές στη Γαλλία (με σημαντικότερο τον Βολταίρο) η Γαλλική ακαδημαϊκή κοινότητα άργησε πολύ να την αποδεχθεί. Έτσι, παρόλο που τα Principia ακύρωναν το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου του Fontenelle, αυτό παρέμεινε για πάρα πολλά χρόνια «επίκαιρο» και δημοφιλές.

Πέμπτο βράδυ: Οι απλανείς αστέρες είναι ήλιοι και ο καθένας τους φωτίζει έναν δικό του κόσμο.

Ο αναλογικός συλλογισμός οδηγεί τώρα τον Fontenelle στον ισχυρισμό ότι η λαμπρότητα των απλανών αστέρων αποδεικνύει ότι αποτελούν κέντρα ανεξάρτητων κόσμων, που λειτουργούν αυτόνομα με τρόπο ανάλογο με αυτόν του δικού μας ηλιακού συστήματος. Η μαρκησία διατυπώνει τότε την απορία πώς από μια παραδοχή που έγινε το πρώτο βράδυ, ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο, έφτασαν μέσα σε πέντε βράδια να μιλούν για πολλαπλότητα των κόσμων. Είναι η ευκαιρία που «αναμένει» ο Fontenelle για να διατυπώσει τον περίφημο ισχυρισμό του για την αναλογία μαθηματικών και έρωτος (βλ. την αρχή του άρθρου στο προηγούμενο τεύχος του Χάρτη).

Έκτο βράδυ: Νέες σκέψεις που επιβεβαιώνουν αυτές των προηγούμενων διαλόγων. Τελευταίες ανακαλύψεις που έγιναν στον ουρανό.

Ο έκτος διάλογος παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη δεύτερη έκδοση του έργου, το 1687. Παρ'όλο που παρουσιάζονται κάποια νέα στοιχεία για να τεκμηριώσουν καλύτερα τη θεωρία του Fontenelle, κατά τη γνώμη μου ο ρόλος του είναι κυρίως παιδαγωγικός. Ο «δάσκαλος» δίνει στη «μαθήτριά» του το χρόνο να αναστοχαστεί σχετικά με όσα ειπώθηκαν στις πρώτες πέντε συναντήσεις, και να συζητήσει τα συμπεράσματά της με άλλα άτομα, έτσι ώστε να μπορεί, μετά λόγου γνώσεως, να προβάλει τις αντιρρήσεις της.
Με ενσωματωμένο αυτόν τον πρόσθετο διάλογο, το έργο, όπως προαναφέραμε, είχε τεράστια επιτυχία και άσκησε σημαντική επιρροή στο ευρύ κοινό. Παρ᾽όλα αυτά ούτε η μέθοδος, ούτε το περιεχόμενο συνάντησαν οικουμενική αποδοχή. Περισσότερο επικριτικός υπήρξε ο Βολταίρος, που, κατά την προσφιλή συνήθειά του, δεν αντιπαρατέθηκε ευθέως στον Fontenelle, αλλά προτίμησε να τον εμφανίσει σαν κωμικό χαρακτήρα σε διάφορα έργα του. Στην φιλοσοφική νουβέλα Micromegas, για παράδειγμα, ο Γραμματέας της Ακαδημίας του Κρόνου δεν είναι παρά μια καρικατούρα του Fontenelle. Αφού τον γελοιοποιήσει, με μια κωμικοτραγική σκηνή όπου η ερωμένη του γραμματέα εκστομίζει κάθε λογής κατηγορίες εναντίον του, ο Βολταίρος συνεχίζει ασκώντας δριμύτατη κριτική στην προσπάθεια του Fontenelle, να διδάξει με αναλογίες διανθίζοντας τη γνώση με ευχάριστες εικόνες. Ο διάλογος που ακολουθεί (από το Β´ κεφάλαιο του Micromegas) είναι μια παρωδία της αρχής του πρώτου διαλόγου του Fontenelle:

Σήμερα, που το Καρτεσιανό κοσμοείδωλο των δινών έχει παραχωρήσει οριστικά τη θέση του στο Νευτώνειο μοντέλο, το έργο του Fontenelle δεν είναι πια παρά μια γραφική ιστορία όπου έγκυρα αστρονομικά δεδομένα διανθίζονται από λίγο – πολύ αυθαίρετες εικασίες μέσα σ’ ένα κλίμα διάχυτου ερωτισμού. Όμως ας μη λησμονούμε, ότι στην εποχή του άσκησε σημαντική επιρροή και συνέβαλε ουσιαστικά στην αποδοχή του ηλιοκεντρικού μοντέλου, που αποτελεί, ακόμα και στις μέρες μας, τη βάση της επιστημονικής μας θεώρησης.