Ποιοι δικαιούνται να κρίνουν τη (θεατρική) τέχνη;

Η Γιο­λά­ντα Μπο­νέλ, (κα­τά το ήμι­συ Ιν­διά­να Anishinaabe και κα­τά το άλ­λο ήμι­συ Νο­τιο-ασιά­τισ­σα), συγ­γρα­φέ­ας και ηθο­ποιός από το Βο­ρειο­δυ­τι­κό Οντά­ριο του Κα­να­δά, σε πρό­σφα­τη συ­νέ­ντευ­ξή της στη με­γά­λη εφη­με­ρί­δα του Το­ρό­ντο Globe (21 Φεβρ. 2020), εί­πε ότι η όποια κρι­τι­κή ασκεί­ται στο έρ­γο της εί­ναι κα­λο­δε­χού­με­νη εφό­σον προ­έρ­χε­ται από άτο­μα που γνω­ρί­ζουν σε βά­θος τον ευ­ρύ­τε­ρο κοι­νω­νι­κό και ιδε­ο­λο­γι­κό χώ­ρο μέ­σα στον οποίο γεν­νιέ­ται και αρ­θρώ­νει ένα έρ­γο.
Αφορ­μή για τα σχό­λια αυ­τά ήταν ο τε­λευ­ταίο της θε­α­τρι­κό εγ­χεί­ρη­μά Βug (Κα­τσα­ρί­δα), το οποίο επι­κε­ντρώ­νε­ται στην ιστο­ρία ενός μι­κρού κο­ρι­τσιού το οποίο η Πρό­νοια απο­μα­κρύ­νει από την αλ­κο­ο­λι­κή μη­τέ­ρα και το βά­ζει σε οι­κο­τρο­φείο. Κα­θώς το «Κο­ρί­τσι» (η συγ­γρα­φέ­ας δεν του δί­νει όνο­μα) με­γα­λώ­νει, γί­νε­ται ολο­έ­να και πιο δύ­στρο­πο, επι­κίν­δυ­νο και συ­νά­μα ευά­λω­το. Το τραύ­μα της κα­τα­γω­γής δια­μορ­φώ­νει όλη τη ζωή του και τη ζωή αυ­τών που ακο­λου­θούν.
Μέ­σα από την ει­κό­να της κα­τσα­ρί­δας η συγ­γρα­φέ­ας θέ­λει να δεί­ξει πό­σο δύ­σκο­λη εί­ναι η ζωή των Ιθα­γε­νών (Αυ­το­χθό­νων) γυ­ναι­κών που διαρ­κώς δια­τρέ­χουν τον κίν­δυ­νο να υπο­στούν τη βία των αν­δρών. Ανά πά­σα στιγ­μή, μας λέ­ει, κά­ποιος μπο­ρεί να τις πα­τή­σει, όπως πα­τά­ει μια κα­τσα­ρί­δα. Και διε­ρω­τά­ται τι κά­νει η λευ­κή κοι­νό­τη­τα των «εποί­κων» ώστε να βοη­θή­σει; Τι κά­νει προ­κει­μέ­νου να στα­μα­τή­σει η «συ­στη­μι­κή κα­τα­πί­ε­ση» των Ιθα­γε­νών; Τι κά­νει ώστε πά­ψει να κυ­κλο­φο­ρεί το στε­ρε­ό­τυ­πο που έχτι­σαν γύ­ρω από τον πο­λι­τι­σμό τους οι λευ­κοί;

Σε έν­δει­ξη δια­μαρ­τυ­ρί­ας, η συγ­γρα­φέ­ας, και πρω­τα­γω­νί­στρια του έρ­γου, αρ­νή­θη­κε να κα­λέ­σει τους κρι­τι­κούς που συ­νή­θως κα­λύ­πτουν τις θε­α­τρι­κές πρε­μιέ­ρες, και αντ΄ αυ­τών κά­λε­σε μό­νο έγ­χρω­μους (Αυ­τό­χθο­νες) κρι­τι­κούς και δη γυ­ναί­κες, λέ­γο­ντας ότι επει­δή οι «λευ­κοί έποι­κοι βλέ­πουν την ιν­διά­νι­κη τέ­χνη μέ­σα από ένα συ­γκε­κρι­μέ­νο πρί­σμα …δεν μας εν­δια­φέ­ρει να ενι­σχύ­σου­με ακό­μη πιο πο­λύ αυ­τή την προ­σέγ­γι­ση».
Η στά­ση της, όπως ήταν ανα­με­νό­με­νο, προ­κά­λε­σε έντο­νες αντι­δρά­σεις στις οποί­ες η Μπο­νέλ απά­ντη­σε ότι, ακρι­βώς επει­δή υπήρ­ξε απο­δέ­κτης πολ­λών ρα­τσι­στι­κών κρι­τι­κών στο πα­ρελ­θόν, μία από τις οποί­ες έλε­γε ότι η δου­λειά της εί­ναι κα­τάλ­λη­λη μό­νο για τους κα­ταυ­λι­σμούς των Αυ­το­χθό­νων, εί­ναι πο­λύ επι­φυ­λα­κτι­κή και απαι­τη­τι­κή.
Σχο­λιά­ζο­ντας ει­δι­κά την κα­τά­στα­ση που επι­κρα­τεί στο Το­ρό­ντο, θα πει ότι οι πε­ρισ­σό­τε­ροι κρι­τι­κοί θε­ά­τρου εί­ναι άν­δρες, λευ­κοί, Χρι­στια­νοί, αστοί, οι οποί­οι αντι­με­τω­πί­ζουν την ιν­διά­νι­κη τέ­χνη με τέ­τοιο τρό­πο που μοι­ραία τους οδη­γεί στο εξής συ­μπέ­ρα­σμα (τα λό­για δι­κά της): «Αφού [ως κρι­τι­κός] δεν κα­τα­λα­βαί­νω [αυ­τή τη δου­λειά] ση­μαί­νει ότι δεν εί­ναι κα­λή ή έγκυ­ρη μορ­φή θε­ά­τρου». Και συ­μπλη­ρώ­νει η καλ­λι­τέ­χνι­δα: «Δεν με ενο­χλεί να με κρί­νουν. Αλ­λά του­λά­χι­στο η κρι­τι­κή ας έρ­θει από ένα χώ­ρο της γνώ­σης και της κα­τα­νό­η­σης».

Ένα εξί­σου πρό­σφα­το και σχε­τι­κό πα­ρά­δειγ­μα, εί­ναι η κρι­τι­κή που δέ­χτη­κε ο επί­σης κα­να­δός σκη­νο­θέ­της Ρο­μπέρ Λε­πάζ με αφορ­μή την πα­ρά­στα­ση Κα­να­δάς (Kanata, συμ­με­τεί­χε στο Φε­στι­βάλ Αθη­νών το κα­λο­καί­ρι του 2019). Κα­τη­γο­ρή­θη­κε, πά­λι από τους Αυ­τό­χθο­νες του Κα­να­δά, για πο­λι­τι­στι­κή προ­σάρ­τη­ση (άλ­λοι μί­λη­σαν για «υφαρ­πα­γή», «πα­ρα­ποί­η­ση» κ.λπ), κα­θώς και για το γε­γο­νός ότι δεν με­ρί­μνη­σε προ­κει­μέ­νου να υπάρ­χει στη δια­νο­μή επαρ­κής εκ­προ­σώ­πη­ση αυ­το­χθό­νων. Περ­νώ­ντας στην αντε­πί­θε­ση η Αριάν Μνου­σκίν, η οποία φι­λο­ξέ­νη­σε τον σκη­νο­θέ­τη πα­ρα­χω­ρώ­ντας του την ομά­δα της στο Θέ­α­τρο του Ήλιου, θα πει:

«Οι πο­λι­τι­σμοί δεν εί­ναι ιδιο­κτη­σία κα­νε­νός. Κα­νέ­νας λα­ός, ακό­μα και ο πιο απο­μο­νω­μέ­νος, δεν μπο­ρεί να διεκ­δι­κή­σει την από­λυ­τη αγνό­τη­τά του. Οι ιστο­ρί­ες των λα­ών, των εθνών, των φυ­λών δεν εί­ναι προ­στα­τευ­μέ­νες πε­ριο­χές. Η με­γά­λη αν­θρώ­πι­νη ιστο­ρία εί­ναι το πε­δίο της τέ­χνης, όλοι οι πο­λι­τι­σμοί εί­ναι οι πη­γές μας, πί­νου­με από αυ­τούς με σε­βα­σμό και ευ­γνω­μο­σύ­νη και δεν επι­τρέ­που­με σε κα­νέ­ναν να μας το απα­γο­ρεύ­σει. Θα ήταν ένας τρο­μα­κτι­κός πνευ­μα­τι­κός, καλ­λι­τε­χνι­κός και πο­λι­τι­κός κα­τή­φο­ρος».

Λί­γο πριν από αυ­τό, ο Λε­πάζ εί­χε υπο­στεί την επί­θε­ση μαύ­ρων ακτι­βι­στών, οι οποί­οι εί­χαν απο­φαν­θεί για το Slav (συμ­με­τεί­χε στο Μου­σι­κό Φε­στι­βάλ του Μο­ντρε­άλ), και μά­λι­στα χω­ρίς καν να έχουν δει την πα­ρά­στα­ση, ότι ήταν απα­ρά­δε­κτη η επι­λο­γή του να χρη­σι­μο­ποι­ή­σει μια λευ­κή τρα­γου­δί­στρια για να απο­δώ­σει τρα­γού­δια που αφο­ρού­σαν την ιστο­ρία της δου­λεί­ας. Σχο­λί­α­σαν την κί­νη­σή του ως μια ακό­μη «ρα­τσι­στι­κή πο­λι­τι­στι­κή προ­σάρ­τη­ση» εκ μέ­ρους ενός ισχυ­ρού λευ­κού άν­δρα.
Στα πά­μπολ­λα πα­ρα­δείγ­μα­τα που έχου­με από τη θε­α­τρι­κή ιστο­ρία, στέ­κο­μαι και σε άλ­λο ένα σκό­πι­μα πα­λαιό­τε­ρο πλην όμως σχε­τι­κό με το θέ­μα της φυ­λής. Ανα­φέ­ρο­μαι στις τέσ­σε­ρις αρ­χές γα ένα «νέο νέ­γρι­κο θέ­α­τρο» που πρό­τει­νε ο ιστο­ρι­κός και ακτι­βι­στής Ντι Μπουά (W.E.D. DuBois — κα­τ’ άλ­λους Ντι­μπόι), αρ­χές οι οποί­ες εί­χαν κυ­ριαρ­χή­σει στους θε­α­τρι­κούς κύ­κλους των Αφρι­κα­νο Αμε­ρι­κα­νών στα χρό­νια της «Ανα­γέν­νη­σης του Χάρ­λεμ» (δε­κα­ε­τία του 1920 και όχι μό­νο): «theatre about us, by us, for us, near us: θέ­α­τρο που να αφο­ρά εμάς, από εμάς, για εμάς, κο­ντά σ’ εμάς».
Για να απο­δώ­σου­με τα του Καί­σα­ρος τω Καί­σα­ρι, η ακραία δια­τύ­πω­ση της Μπο­νέλ ή οι αντι­δρά­σεις των μαύ­ρων ακτι­βι­στών, τό­τε και τώ­ρα, δεν στε­ρού­νται ερει­σμά­των. Το αντί­θε­το. Επα­νει­λημ­μέ­να έτυ­χαν άδι­κης αντι­με­τώ­πι­σης. Να θυ­μί­σω ότι το σώ­μα της θε­α­τρι­κής κρι­τι­κής (ανα­φέ­ρο­μαι πιο πο­λύ στον δυ­τι­κό κό­σμο που γνω­ρί­ζω κα­λύ­τε­ρα), σχε­δόν στο σύ­νο­λό της το εκ­προ­σω­πού­σαν για πολ­λές δε­κα­ε­τί­ες άντρες λευ­κοί, με­σο­α­στοί, από­φοι­τοι τμη­μά­των θε­α­τρι­κών σπου­δών ή φι­λο­λο­γί­ας, με συ­γκε­κρι­μέ­νο πρό­γραμ­μα μα­θη­μά­των και συ­γκε­κρι­μέ­νη φι­λο­σο­φία πε­ρί θε­ά­τρου. Αυ­τοί όλοι εκ των πραγ­μά­των έκρι­ναν επι­λε­κτι­κά ορι­σμέ­να πράγ­μα­τα με βά­ση επι­χει­ρή­μα­τα και κα­νό­νες που γνώ­ρι­ζαν και ασπά­ζο­νταν, ενώ κά­ποια άλ­λα τα πα­ρέ­καμ­πταν ως ασή­μα­ντα ή απλώς δεν τα εντό­πι­ζαν καν όντας πέ­ρα από το εύ­ρος των απο­δε­κτών κρι­τι­κών τους θέ­σε­ων.

Πο­λι­τι­κά ορ­θός λό­γος

Η κα­τά­στα­ση σή­με­ρα στον χώ­ρο της κρι­τι­κής εί­ναι πο­λύ πιο σύν­θε­τη, σε σύ­γκρι­ση με το πώς ήταν κά­ποιες δε­κα­ε­τί­ες πριν. Και ένας ση­μα­ντι­κός πα­ρά­γο­ντας που θα επη­ρε­ά­σει, εί­ναι η σα­ρω­τι­κή κυ­ριαρ­χία του πο­λι­τι­κά ορ­θού λό­γου —και όλα τα πα­ρα­πά­νω πα­ρα­δείγ­μα­τα αυ­τόν τον Λό­γο επι­κα­λού­νται.
Η πο­λυ­διά­σπα­ση του κοι­νω­νι­κού σώ­μα­τος, η χα­λά­ρω­ση των ορί­ων και η συ­να­κό­λου­θη εμ­φά­νι­ση στο προ­σκή­νιο πολ­λών νέ­ων κοι­νω­νι­κών ομά­δων με βα­σι­κό αί­τη­μα πε­ρισ­σό­τε­ρη δη­μο­κρα­τία σε ό,τι αφο­ρά τα δι­καιώ­μα­τά τους, θα οδη­γή­σει και στην ανά­γκη επα­να­δια­πραγ­μά­τευ­σης των συ­στα­τι­κών του ίδιου του Λό­γου και των ιδε­ο­λο­γη­μά­των του. Πώς εκ­φρα­ζό­μα­στε (ή κρί­νου­με) ώστε να μην απο­κλεί­ου­με ή να πε­ρι­θω­ριο­ποιού­με ή να προ­σβάλ­λου­με ομά­δες ατό­μων που μειο­νε­κτούν κοι­νω­νι­κά ή γί­νο­νται εις βά­ρος τους δια­κρί­σεις;
Για πα­ρά­δειγ­μα, πώς αντι­με­τω­πί­ζου­με πα­ρα­μύ­θια με τί­τλους μειω­τι­κούς που ανα­φέ­ρο­νται στην εξω­τε­ρι­κή εμ­φά­νι­ση, όπως Ο Κο­ντο­ρε­βι­θού­λης ή η Το­σο­δού­λα ή διό­λου κο­λα­κευ­τι­κά ονό­μα­τα από πα­ρα­μύ­θια όπως «Φρι­κα­τέ­λα», «Ασχη­μό­πα­πο» και «Μη­τριά» ή γνω­στά προ­σβλη­τι­κά στι­χουρ­γή­μα­τα όπως «Στρα­βός βε­λό­να γύ­ρευε μέ­σα σε αχυ­ρώ­να και ο κου­φός του έλε­γε πως άκου­σ’ ένα κρό­το» ή απα­ξιω­τι­κές λέ­ξεις όπως «κα­ρά­φλας» «αόμ­μα­τος», «σα­κά­της», «πρω­τό­γο­νος», «γύ­φτος»;

Δεν χω­ρά αμ­φι­βο­λία πως αυ­τή η με­τα­τό­πι­ση προς τον χώ­ρο του «άλ­λου» θα λει­τουρ­γή­σει ευ­ερ­γε­τι­κά, για­τί θα δώ­σει φω­νή, πα­ρου­σία και αξιο­πρέ­πεια σε άτο­μα και κα­τα­στά­σεις που βρί­σκο­νταν στο πε­ρι­θώ­ριο και εν­νο­εί­ται αξί­ζουν του σε­βα­σμού μας (για­τί εί­ναι και πολ­λές ομά­δες που βρί­σκο­νται στο πε­ρι­θώ­ριο και δεν αξί­ζουν του σε­βα­σμού μας, π.χ. βα­σα­νι­στές, δο­λο­φό­νοι, παι­δε­ρα­στές κ.λπ.).
Πα­ράλ­λη­λα, θα ενι­σχύ­σει και την απαί­τη­ση των καλ­λι­τε­χνών αυ­τών των ομά­δων να κρί­νο­νται από άτο­μα που δεν εχθρεύ­ο­νται τις θέ­σεις τους ή έστω τις αντι­λαμ­βά­νο­νται κα­λύ­τε­ρα ή για ποι­κί­λους λό­γους (προ­σω­πι­κούς, φυ­λε­τι­κούς κ.λπ) εί­ναι πιο κο­ντά σε αυ­τές. Αυ­τό που επι­κα­λεί­ται η Μπο­νέλ: ισό­τι­μη αντι­με­τώ­πι­ση.
Την ίδια στιγ­μή, όμως, αυ­τή η κα­θ’ όλα σε­βα­στή απαί­τη­ση για δί­καιη με­τα­χεί­ρι­ση θα πυ­ρο­δο­τή­σει με τη σει­ρά της επι­πλέ­ον ερω­τή­μα­τα σχε­τι­κά με τον
τρό­πο άσκη­σης μιας έγκυ­ρης κρι­τι­κής. Για πα­ρά­δειγ­μα:
Ποιος εγ­γυά­ται ότι το χρώ­μα του δέρ­μα­τος ή το φύ­λο ή η κα­τα­γω­γή ή οι σε­ξουα­λι­κές προ­τι­μή­σεις ή η οι­κο­νο­μι­κή επι­φά­νεια ή η σω­μα­τι­κή διά­πλα­ση ή η κα­τα­γω­γή του κρι­τι­κού δια­σφα­λί­ζουν και την ποιό­τη­τα ή την εγκυ­ρό­τη­τα ή το βά­θος της κρι­τι­κής;

Εμείς και οι αρ­χαί­οι

Και για να με­τα­φέ­ρου­με λί­γο τη συ­ζή­τη­ση στα κα­θ’ ημάς. Η ιστο­ρία δι­καί­ω­σε ή διέ­ψευ­σε τις έντο­νες (συ­χνά ρα­τσι­στι­κές) αντι­δρά­σεις εκεί­νων των κρι­τι­κών μας οι οποί­οι, με αφορ­μή ξέ­νες σκη­νο­θε­σί­ες πα­ρα­στά­σε­ων αρ­χαί­ων κει­μέ­νων, υπο­στή­ρι­ζαν (ορι­σμέ­νοι με πο­λε­μι­κό πά­θος) ότι εί­μα­στε οι πιο κα­τάλ­λη­λοι να δια­χει­ρι­στού­με τα κλα­σι­κά κεί­με­να και να τα δι­καιώ­σου­με μέ­σα από τις κρι­τι­κές μας, για­τί ακρι­βώς εί­μα­στε πο­λι­τι­στι­κά, φυ­λε­τι­κά και γλωσ­σι­κά πιο κο­ντά στις πη­γές τους;
Αντι­λαμ­βά­νο­μαι το πλε­ο­νέ­κτη­μα της κα­τα­γω­γής που επι­κα­λού­νται, όμως διε­ρω­τώ­μαι: μή­πως τε­λι­κά η στά­ση αυ­τή πιο πο­λύ θα συ­ντεί­νει στην απο­μό­νω­ση πα­ρά στη διε­θνή ανά­δει­ξη και δι­καί­ω­ση του αρ­χαί­ου ελ­λη­νι­κού θε­ά­τρου; Η ιστο­ρία έδει­ξε δυ­στυ­χώς πως μάλ­λον αυ­τό ακρι­βώς συ­νέ­βη.
Με άλ­λο­θι ότι έτσι προ­στα­τεύ­ουν την ποιό­τη­τα και την ακε­ραιό­τη­τα μιας έν­δο­ξης πα­ρά­δο­σης από άσχε­τους «επαρ­χιώ­τες» (όπως απο­κά­λε­σε τον Γε­ωρ­για­νό και σπου­δαίο σκη­νο­θέ­τη Ρό­μπερτ Στού­ρουα ο Κ. Γε­ωρ­γου­σό­που­λος), οι κρι­τι­κοί εκεί­νοι που για χρό­νια εί­χαν κυ­ρί­αρ­χη θέ­ση στα πράγ­μα­τα, συ­νέ­τει­ναν και αυ­τοί ώστε το θέ­α­τρό μας να μεί­νει μα­κριά από τον διε­θνή διά­λο­γο και τα φώ­τα της διε­θνούς σκη­νής, με απο­τέ­λε­σμα ακό­μη και σή­με­ρα, αρ­κε­τά χρό­νια με­τά, να μην έχει ακό­μη κα­τορ­θώ­σει να δια­σφα­λί­σει τη θέ­ση που δι­καιού­ται. Εάν εξαι­ρέ­σει κα­νείς τον Θ. Τερ­ζό­που­λο που πλέ­ον ανή­κει στη διε­θνή κοι­νό­τη­τα, δεν εί­ναι τυ­χαίο που οι ξέ­νοι, όταν ανα­φέ­ρο­νται σε σύγ­χρο­νες πα­ρα­στά­σεις αρ­χαί­ων κει­μέ­νων, πο­λύ σπά­νια πα­ρα­πέ­μπουν στις ελ­λη­νι­κές προ­σπά­θειες. Δεν τις γνω­ρί­ζουν καν. Και εί­ναι πο­λύ άδι­κο, το ξα­να­λέω, για­τί όντως γί­νο­νται αξιό­λο­γα πράγ­μα­τα που όμως περ­νούν απα­ρα­τή­ρη­τα για­τί πλη­ρώ­νου­με ακό­μη το τί­μη­μα της εσω­στρέ­φειας και ρα­τσι­στι­κής μο­να­δι­κό­τη­τας που χα­ρα­κτή­ρι­ζε με­γά­λο μέ­ρος του θε­α­τρι­κού και κρι­τι­κού Λό­γου για πολ­λές δε­κα­ε­τί­ες.

Κερ­μα­τι­σμέ­νος πο­λυ­πο­λι­τι­σμός

Σε όλες αυ­τές τις πε­ρι­πτώ­σεις λοι­πόν (και πολ­λα­πλά­σιες άλ­λες) η προ­σκόλ­λη­ση σε φυ­λε­τι­κά κρι­τή­ρια λει­τούρ­γη­σε, σε βά­θος χρό­νου, αρ­νη­τι­κά. Σή­με­ρα ο πο­λι­τι­σμός του πλα­νή­τη βρί­σκε­ται σε ένα με­τα­βα­τι­κό και αβέ­βαιο στά­διο. Πολ­λά έχουν ήδη αλ­λά­ξει και θα αλ­λά­ξουν ακό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο στο προ­σε­χές διά­στη­μα, ιδί­ως με­τά και τη με­γά­λη παν­δη­μι­κή κρί­ση. Κα­νείς δεν μπο­ρεί να προ­βλέ­ψει με σι­γου­ριά πώς θα δια­μορ­φω­θεί το θε­α­τρι­κό το­πίο και κυ­ρί­ως πως θα δια­μορ­φω­θούν οι αν­θρώ­πι­νες σχέ­σεις και καλ­λι­τε­χνι­κές συ­νευ­ρέ­σεις. Πολ­λοί μι­λούν για ακό­μη πιο έντο­νη μο­να­χι­κό­τη­τα. Εί­ναι το πιο πι­θα­νό. Ήδη έχει προ­λειαν­θεί το έδα­φος από τις ίδιες τις με­θο­δεύ­σεις της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης, με­θο­δεύ­εις οι οποί­ες αντί να ενι­σχύ­ουν τις αν­θρώ­πι­νες συ­γκλί­σεις ενι­σχύ­ουν ακό­μη πιο πο­λύ τις απο­κλί­σεις, οι οποί­ες εδώ και τρεις-τέσ­σε­ρις πε­ρί­που δε­κα­ε­τί­ες στα­θε­ρά πυ­κνώ­νουν. Αυ­τό φαί­νε­ται άλ­λω­στε και από την ίδια τη φυ­σιο­γνω­μία που απο­κτούν τα συ­στα­τι­κά πολ­λών κρα­τών, όπου εί­ναι ολο­έ­να και πιο αι­σθη­τή η πα­ρου­σία και δυ­να­μι­κή των εθνο­τι­κών κυ­ψε­λών ή αν προ­τι­μά­τε των εθνο­τι­κών αφη­γη­μά­των, που δια­μορ­φώ­νο­νται ως απά­ντη­ση στο ένα, στο ενιαίο με­γά­λο εθνι­κό αφή­γη­μα. Και εί­ναι λο­γι­κό μέ­σα από αυ­τές τις κυ­ψέ­λες να ανα­δύ­ε­ται και να διεκ­δι­κεί ένας εξί­σου κερ­μα­τι­σμέ­νος κρι­τι­κός θε­α­τρι­κός Λό­γος ο οποί­ος, όσο περ­νά ο και­ρός, απο­κτά τη μορ­φή πο­λυ­φω­νι­κού κο­λάζ που συν­θέ­τουν πολ­λά μι­κρά θραύ­σμα­τα, κά­θε ένα από τα οποία το χα­ρα­κτη­ρί­ζει κά­ποια κοι­νή γλώσ­σα ή ιδε­ο­λο­γία ή ηθι­κή ή σε­ξουα­λι­κός προ­σα­να­το­λι­σμός ή σω­μα­τι­κή ιδιαι­τε­ρό­τη­τα ή ιδρυ­τι­κός μύ­θος κ.λπ.
Δη­λα­δή, από την πά­λαι πο­τέ μία τα­ξι­νο­μι­κή και απο­κλει­στι­κή βαθ­μί­δα στον χώ­ρο της κρι­τι­κής τώ­ρα έχου­με τις βαθ­μί­δες πά­μπολ­λων «φυ­λών», κά­τι σαν τις διοι­κη­τι­κές διαι­ρέ­σεις του ρω­μαϊ­κού κρά­τους (tribus), διευ­ρυ­μέ­νες «οι­κο­γέ­νειες» που αξιο­λο­γούν σύμ­φω­να με έναν συ­γκε­κρι­μέ­νο κώ­δι­κα αξιών, που εί­ναι ο δι­κός τους.
Όπως ήδη σχο­λί­α­σα, από πολ­λές από­ψεις πρό­κει­ται για μια από­λυ­τα κα­τα­νοη­τή τά­ση απα­γκί­στρω­σης από τις έγκρι­τες θέ­σεις, πολ­λές από τις οποί­ες ήταν άδι­κες απέ­να­ντι σε συ­γκε­κρι­μέ­να άτο­μα και ομά­δες. Από την άλ­λη, συ­νε­χί­ζω να διε­ρω­τώ­μαι: πώς δε­χό­μα­στε και κα­τα­ξιώ­νου­με συγ­γρα­φείς που γρά­φουν ιστο­ρί­ες πέ­ρα από τα προ­σω­πι­κά τους βιώ­μα­τα, πέ­ρα από το οι­κείο εθνο­τι­κό ή φυ­λε­τι­κό ή έμ­φυ­λο ή σε­ξουα­λι­κό πε­ρι­βάλ­λον τους, και δια­τη­ρού­με επι­φυ­λά­ξεις για τη δυ­να­τό­τη­τα του κρι­τι­κού εν προ­κει­μέ­νω να κά­νει το ίδιο;
Πώς δε­χό­μα­στε τα συ­μπε­ρά­σμα­τα στα οποία κα­τα­λή­γει ο Αρ­τώ για το θέ­α­τρο των Αυ­το­χθό­νων του Με­ξι­κού και καλ­λιερ­γού­με δεύ­τε­ρες σκέ­ψεις για την ικα­νό­τη­τα του κρι­τι­κού να κρί­νει αλ­λό­τριες εμπει­ρί­ες και σώ­μα­τα; Όταν η Μπο­νέλ λ.χ. αρ­νεί­ται να δε­χτεί κρι­τι­κή από λευ­κούς, μή­πως αυ­τό δεν συμ­βάλ­λει στη διαιώ­νι­ση της όποιας «άγνοιας» η ίδια θε­ω­ρεί ότι έχουν για το «άλ­λο θέ­α­τρο»; Ταυ­τό­χρο­να, ποιος μας λέ­ει ότι ένας Αυ­τό­χθο­νας, εν προ­κει­μέ­νω, κρι­τι­κός κα­τα­λα­βαί­νει κα­λύ­τε­ρα την ιν­διά­νι­κη τέ­χνη από ό,τι ένας λευ­κός Κα­να­δός;
Ακό­μη: Πό­σο έγκυ­ρες εί­ναι εκεί­νες οι φε­μι­νι­στι­κές κρι­τι­κές που εκ­θειά­ζουν έρ­γα αμ­φι­βό­λου ποιό­τη­τας απλά και μό­νο για­τί στη­ρί­ζουν θέ­σεις και αι­τή­μα­τα γυ­ναι­κών ή για­τί τα έγρα­ψαν γυ­ναί­κες; Ή πώς αντι­με­τω­πί­ζει κα­νείς έρ­γα τα οποία δεν αντέ­χουν σε κα­μιά ποιο­τι­κή αξιο­λό­γη­ση, όμως βλέ­πουν τα φώ­τα της σκη­νής και ει­σπράτ­τουν τη θε­τι­κή και γεν­ναιό­δω­ρη αντι­με­τώ­πι­ση του πο­λι­τι­στι­κού ρε­πορ­τάζ (με­τα­ξύ άλ­λων) απλά και μό­νο για­τί αγ­γί­ζουν ένα τρέ­χον θέ­μα (λ.χ ο πό­λε­μος στη Συ­ρία, το με­τα­να­στευ­τι­κό, η πα­τριαρ­χία, η ομο­φο­βία κ.λπ);
Θέ­τω όλα αυ­τά τα ρη­το­ρι­κά ερω­τή­μα­τα, για να κα­τα­λή­ξω στο εξής ένα: τε­λι­κά, σε μια επο­χή «δια­σπο­ρι­κή» όπως η δι­κή μας, ποιο θα μπο­ρού­σε να εί­ναι το πρώ­τι­στο συ­στα­τι­κό μιας κα­λής και ου­σια­στι­κής κρι­τι­κής, πέ­ρα από τις όποιες επι­μέ­ρους ιδιαι­τε­ρό­τη­τες του ίδιου του καλ­λι­τε­χνι­κού γε­γο­νό­τος/αντι­κει­μέ­νου;

Εδώ αντι­λαμ­βά­νε­στε ότι μπαί­νει στη συ­ζή­τη­ση το μέ­γα θέ­μα της ερ­μη­νεί­ας της λέ­ξης «ποιό­τη­τα». Τι ση­μαί­νει; Πώς ση­μαί­νει και για ποιους; Για­τί ναι μεν όλοι ανα­φε­ρό­μα­στε σ’ αυ­τήν, όμως ο κα­θέ­νας αντι­λαμ­βά­νε­ται και αι­τιο­λο­γεί το σύ­νο­λο των χα­ρα­κτη­ρι­στι­κών της που οδη­γούν στην αξιο­λό­γη­σή της, δια­φο­ρε­τι­κά.

Πε­ρί ποιό­τη­τας και απο­δο­μι­σμού

Πριν από εκα­το­ντά­δες χρό­νια ο Πλά­τω­νας εί­χε πει ότι η ποιό­τη­τα εί­ναι συν­δε­δε­μέ­νη µε την αρε­τή, την ηθι­κή, πνευ­μα­τι­κή και φυ­σι­κή υπε­ρο­χή του αν­θρώ­που. Σή­με­ρα, η ποιό­τη­τα ορί­ζε­ται πλέ­ον σε ένα με­γά­λο βαθ­μό πε­λα­το­κε­ντρι­κά, δη­λα­δή με­τρά­ται με βά­ση τη συμ­μόρ­φω­ση προς ορι­σμέ­νες δε­δο­μέ­νες προ­δια­γρα­φές και την εκ­πλή­ρω­ση των προσ­δο­κιών του «πε­λά­τη» και την κα­ταλ­λη­λό­τη­τα της χρή­σης.
Η λο­γι­κή της σχε­τι­κό­τη­τας («Σέ­βο­μαι τη δι­κή σου αλή­θεια, σέ­βε­σαι τη δι­κή μου, άρα κα­νείς δεν γνω­ρί­ζει ή κα­τέ­χει τη ‘μί­α’ αλή­θεια»), που ήρ­θε, μα­ζί με τον πο­λι­τι­κά ορ­θό λό­γο, να αντι­κα­τα­στή­σει τη λο­γι­κή της απο­κλει­στι­κό­τη­τας και μο­να­δι­κό­τη­τας (εί­τε/εί­τε), έχει προ­κα­λέ­σει μια εμ­φα­νή ανα­στά­τω­ση, κα­θι­στώ­ντας οποια­δή­πο­τε μορ­φή γε­νι­κής διά­κρι­σης/κρί­σης/αξιο­λό­γη­σης πο­λύ ολι­σθη­ρή («ποιος εί­σαι εσύ από την Ευ­ρώ­πη που θα με κρί­νεις εμέ­να στην Ασία;» και το αντί­θε­το κ.λπ).
Η έν­νοια της ποιό­τη­τας έχει χά­σει τον οι­κου­με­νι­κό της χα­ρα­κτή­ρα και πλέ­ον ερ­μη­νεύ­ε­ται ως το σύ­νο­λο των χα­ρα­κτη­ρι­στι­κών ενός λο­γο­τε­χνή­μα­τος ή μιας κρι­τι­κής που ικα­νο­ποιούν τό­σο τις δε­δο­μέ­νες όσο και τις ανα­με­νό­με­νες ανά­γκες μιας ομά­δας. Και για να προ­λά­βω πα­ρερ­μη­νεί­ες να προ­σθέ­σω το εξής. Φυ­σι­κά κα­λω­σο­ρί­ζω όλα τα εί­δη κρι­τι­κής και κυ­ρί­ως εκεί­νης που ελέγ­χει τα κα­κώς κεί­με­να. Αυ­τό άλ­λω­στε απαι­τεί και ένας υγι­ής και πο­λι­τι­κά ορ­θός Λό­γος: την ελεγ­κτι­κή πε­ριε­κτι­κό­τη­τα και όχι την ανε­ξέ­λεγ­κτη απο­κλει­στι­κό­τη­τα ή την απο­λυ­τό­τη­τα. Μα­κά­ρι και στην Ελ­λά­δα να με­γα­λώ­σει ο όγκος των κρι­τι­κών που να κα­τα­πιά­νε­ται με όλες τις εκ­δο­χές του θε­ά­τρου, πο­λυ­πο­λι­τι­σμι­κές, πο­λυ­θρη­σκευ­τι­κές, πο­λυ­φυ­λε­τι­κές κ.λπ.
Εκεί­νο που βρί­σκω ανη­συ­χη­τι­κό εί­ναι η ολο­έ­να και πιο έντο­νη ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­ση του κρι­τι­κού λό­γου, μια με­ρο­λη­πτι­κή όσο και επι­κίν­δυ­νη αντι­με­τώ­πι­ση της τέ­χνης που πε­ρί­που κα­τα­λή­γει στη γνω­στή ρή­ση: ο σκο­πός αγιά­ζει τα μέ­σα – κά­θαρ­ση και απο­κα­τά­στα­ση πα­ντί τρό­πω. Ο Ου­μπέρ­το Έκο μι­λά για δια­φαι­νό­με­νο «Φο­ντα­με­ντα­λι­σμό», για εκτρο­πή του Λό­γου και συμ­μόρ­φω­ση στις απαι­τή­σεις ομά­δων πί­ε­σης.

Η συ­ντη­ρη­τι­κή βρε­τα­νι­κή εφη­με­ρί­δα Daily Mail μι­λά για «τρε­λα­μέ­νη πο­λι­τι­κή ορ­θό­τη­τα» — political correctness gone mad). Η νο­μπε­λί­στρια Doris Lessing, μι­λά για την πο­λι­τι­κή ορ­θό­τη­τα ως μια από τις «νοη­τι­κές συ­μπε­ρι­φο­ρές που άφη­σε πί­σω του ο Κομ­μου­νι­σμός».
Γε­νι­κά, στα αμε­ρι­κα­νι­κά πα­νε­πι­στή­μια οι συ­ντη­ρη­τι­κοί κύ­κλοι μι­λούν για «αρι­στε­ρό εκλε­κτι­κι­σμό» και κα­τάρ­γη­ση της ελευ­θε­ρί­ας της έκ­φρα­σης και πολ­λοί άλ­λοι, από τον χώ­ρο της Νέ­ας Αρι­στε­ράς, για ερ­γα­λείο ανά­δει­ξης της προ­ο­δευ­τι­κής σκέ­ψης.

Σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση, αυ­τή τη στιγ­μή, στη Δύ­ση του­λά­χι­στον με τα γνω­στά προ­βλή­μα­τα ταυ­τό­τη­τας, μαί­νε­ται ένας πό­λε­μος πο­λι­τι­στι­κών και ιδε­ο­λο­γι­κών χα­ρα­κω­μά­των, που προ­φα­νώς αδυ­να­τεί να λύ­σει πο­λι­τι­κά ή κοι­νω­νι­κά θέ­μα­τα, ενι­σχύ­ο­ντας κα­τ’ επέ­κτα­ση τη λο­γο­κρι­σία, την πνευ­μα­τι­κή τρο­μο­κρα­τία και την εμ­μο­νι­κή επί­δει­ξη της κα­θα­ρό­τη­τας αυ­τών που τον ασκούν, με κίν­δυ­νο στο τέ­λος η γλώσ­σα να γε­μί­σει (ήδη εί­ναι μι­σο­γε­μά­τη) με λί­στες (δε­ξιά και αρι­στε­ρά του ιδε­ο­λο­γι­κού φά­σμα­τος) από απα­γο­ρευ­μέ­να βι­βλία, απα­γο­ρευ­μέ­νες σκέ­ψεις, εκ­φρά­σεις κ.λπ.
Δη­λα­δή, εάν δεν ελεγ­χθεί με σο­βα­ρό­τη­τα η αλ­λη­λε­πί­δρα­ση γλώσ­σας/εξου­σί­ας, η όλη συ­ζή­τη­ση εν­δέ­χε­ται να οδη­γη­θεί πί­σω στις στα­λι­νι­κές αφε­τη­ρί­ες του όρου που πα­ρέ­πε­μπαν στη σκλη­ρή «ορ­θή κομ­μα­τι­κή γραμ­μή» και στις γνω­στές ντι­ρε­κτί­βες λό­γου και δρά­σης, επα­λη­θεύ­ο­ντας πα­νη­γυ­ρι­κά τις προ­βλέ­ψεις του Τζωρτζ Όρ­γου­ελ στο μυ­θι­στό­ρη­μά του 1984, όπου μι­λά για τον «good thinker», τον άν­θρω­πο που εί­ναι εκ­παι­δευ­μέ­νος δια­νοη­τι­κά από μι­κρή ηλι­κία ώστε να ακο­λου­θεί, χω­ρίς να σκέ­φτε­ται, την ορ­θό­δο­ξη άπο­ψη.
Κά­τι τέ­τοιο θα εί­ναι κρί­μα, για­τί στην ατζέ­ντα της πο­λι­τι­κής ορ­θό­τη­τας πε­ρι­λαμ­βά­νο­νται πολ­λά και ση­μα­ντι­κά θέ­μα­τα που ανα­φέ­ρο­νται στον πο­λυ­πο­λι­τι­σμό, στην πα­τριαρ­χία, στην ομο­φο­βία, στην ξε­νο­φο­βία, στην πιο δί­καιη πο­σο­τι­κά πα­ρου­σία των γυ­ναι­κών στον ερ­γα­σια­κό χώ­ρο, στην ανα­θε­ώ­ρη­ση μα­θη­μά­των και εκ­παι­δευ­τι­κών προ­γραμ­μά­των προ­κει­μέ­νου να δο­θεί χώ­ρος και σε άλ­λους λα­ούς και άλ­λες κοι­νω­νι­κές ομά­δες να δεί­ξουν την αξία τους, κ.λπ.
Δυ­στυ­χώς υπερ­βο­λές, που δι­καί­ως γί­νο­νται στό­χος ει­ρω­νι­κών σχο­λί­ων, υπάρ­χουν και εί­ναι πολ­λές και εν­δει­κτι­κές υφι­στά­με­νων τά­σε­ων. Δεν αντι­λαμ­βά­νο­μαι λ.χ. τι θα κερ­δί­σει η δη­μο­κρα­τία αντι­κα­θι­στώ­ντας τη λέ­ξη torture (βα­σα­νι­στή­ριο) με τις ασα­φείς λέ­ξεις enhanced interrogation (ενι­σχυ­μέ­νη ανά­κρι­ση!) ή τη λέ­ξη dwarf (νά­νος), με το απί­στευ­το vertically challenged person (δη­λα­δή άτο­μο που δέ­χθη­κε «κά­θε­τη πρό­κλη­ση!») ή τον όρο «πα­σχα­λι­νά αυ­γά» (Easter eggs) με τις λέ­ξεις spring spheres («ανοι­ξιά­τι­κες σφαί­ρες»), προ­κει­μέ­νου να μην προ­δί­δει τη θρη­σκευ­τι­κή του προ­έ­λευ­ση.

Κρι­τι­κός Λό­γος και θε­ω­ρία

Ει­δι­κά στον χώ­ρο της θε­α­τρι­κής κρι­τι­κής που μας απα­σχο­λεί εδώ, η τά­ση να αγνο­εί την ολό­τη­τα του έρ­γου και να σχο­λιά­ζει ό,τι ευ­θυ­γραμ­μί­ζε­ται με τα προ­σω­πι­κά πι­στεύω του κά­θε κρι­τι­κού κρύ­βει πα­γί­δες.
Φυ­σι­κά η κρι­τι­κή ήταν πά­ντα μια ολι­σθη­ρή δο­κι­μα­σία ανά­με­σα στο υπο­κει­με­νι­κό και το αντι­κει­με­νι­κό. Απλώς τώ­ρα, το υπο­κει­με­νι­κό λει­τουρ­γεί κα­τα­λυ­τι­κά, κά­νο­ντας πα­ράλ­λη­λα και ευ­ρεία χρή­ση της θε­ω­ρί­ας, χω­ρίς όμως η ίδια η θε­ω­ρία να υπο­βάλ­λε­ται σε κά­ποια κρί­ση. Συ­νή­θως, περ­νά στο κρι­τι­κό ση­μεί­ω­μα με μια ανώ­δυ­νη δια­τύ­πω­ση του τύ­που, «Σύμ­φω­να με την άπο­ψη του τά­δε ή του δεί­να…», ήτοι περ­νά ως μια με­γά­λη, αυ­τα­πό­δει­κτη αλή­θεια, η πα­ρου­σία της οποί­ας «απο­δει­κνύ­ει» ότι και η άπο­ψη του κρι­τι­κού, από τη στιγ­μή που πλαι­σιώ­νε­ται από ένα γε­ρό θε­ω­ρη­τι­κό μαν­δύα, εί­ναι σω­στή. Κά­πως έτσι απο­κτούν κύ­ρος και έρ­γα τα οποία από μό­να τους ίσως και να μην έχουν κα­μιά ιδιαί­τε­ρη αξία, εξόν ίσως από το γε­γο­νός ότι αγ­γί­ζουν ευαί­σθη­τα τρέ­χο­ντα ή αμ­φι­λε­γό­με­να ή τα­μπού ζη­τή­μα­τα.
Για να γί­νω πιο συ­γκε­κρι­μέ­νος. Ας πά­ρου­με το θε­α­τρι­κό σκη­νι­κό των τε­λευ­ταί­ων ετών. Βλέ­που­με να υπάρ­χει ένα ρεύ­μα εκ­με­τάλ­λευ­σης των κα­κου­χιών των με­τα­να­στών. Και πο­λύ κα­λά υπάρ­χει. Άλ­λω­στε αυ­τή εί­ναι, ανά­με­σα σε όλα τα άλ­λα, η δου­λειά του θε­ά­τρου: να κα­τα­γρά­φει με αμε­σό­τη­τα σο­βα­ρά κοι­νω­νι­κά θέ­μα­τα. Και ενώ δια­βά­ζου­με για τη χ΄ ή ψ΄ πα­ρά­στα­ση πό­σο συ­γκι­νη­τι­κή ήταν σε επί­πε­δο ιστο­ρί­ας, πό­σο «αλη­θι­νή», πό­σο «τρα­γι­κή» κ.ο.κ., σπά­νια θα δια­βά­σου­με μια εμπε­ρι­στα­τω­μέ­νη κρι­τι­κή που να υπερ­βαί­νει το πε­ριε­χό­με­νο και τις πο­λι­τι­κές προ­ε­κτά­σεις του θε­ά­μα­τος και κα­τά συ­νέ­πεια τις προ­θέ­σεις και εν­δε­χο­μέ­νως πο­λι­τι­κές το­πο­θε­τή­σεις του κρι­τι­κού.
Δη­λα­δή, στις πε­ρισ­σό­τε­ρες πε­ρι­πτώ­σεις (οι εξαι­ρέ­σεις πά­ντα υπάρ­χουν) βλέ­που­με να επι­κρα­τεί μια μο­νο­λο­γι­κή διά­θε­ση, για να κα­τα­φύ­γω στον όρο του Μπα­χτίν, πα­ρά δια­λο­γι­κή. Κι όμως, μια κρι­τι­κή που αξιο­λο­γεί μια αλ­λιώ­τι­κη εμπει­ρία, το πρώ­το μέ­λη­μά της πρέ­πει να εί­ναι η αξιο­λό­γη­ση της ποιό­τη­τας της υπέρ­βα­σης των ορί­ων. Πε­ρι­γρά­φο­ντας απλώς την τρα­γι­κό­τη­τα της ιστο­ρί­ας δεν επι­τυγ­χά­νει κά­τι, αφού αυ­τό ήδη το γνω­ρί­ζου­με και από άλ­λα μέ­σα (όπως η τη­λε­ό­ρα­ση).
Όπως ανα­φέρ­θη­κε πιο πά­νω, ο κερ­μα­τι­σμός τό­σο της κοι­νω­νί­ας όσο και των αφη­γή­σε­ών της, έχει δια­μορ­φώ­σει ένα πρό­σφο­ρο έδα­φος ώστε να ανα­δυ­θούν διά­φο­ρα κρι­τι­κά ιδιώ­μα­τα, κά­θε ένα από τα οποία υπη­ρε­τεί τη «φυ­λή» του, την εθνό­τη­τά του, το χρώ­μα του, τις έμ­φυ­λες προ­τι­μή­σεις του, το Υπο­κεί­με­νό του, την «επα­νά­στα­σή» του, την ιδε­ο­λο­γία του.
Η φι­λο­δο­ξία του με­τα­μο­ντερ­νι­σμού να κο­μί­σει, μέ­σα από την κα­τάρ­γη­ση των με­γά­λων αφη­γή­σε­ων, πε­ρισ­σό­τε­ρη και δι­καιό­τε­ρη κα­τα­νο­μή δη­μο­κρα­τί­ας ανά τον πλα­νή­τη, κιν­δυ­νεύ­ει να αλω­θεί από εκα­το­ντά­δες μι­κρές υπο­κει­με­νι­κές αφη­γή­σεις, η κα­θε­μιά με τον δι­κό της κα­τα­στα­τι­κό χάρ­τη αξιών, ποιο­τή­των, δη­μο­κρα­τιών και βε­βαί­ως θε­ά­τρων. Κά­πως έτσι τεί­νει να κα­ταρ­γη­θεί η δια­λε­κτι­κή και πα­ρα­γω­γι­κή σχέ­ση υπο­κει­με­νι­κού-αντι­κει­με­νι­κού. Εί­ναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή η θέ­ση της [αρι­στε­ρά ει­κο­νι­ζό­με­νης] Αφρι­κα­νο Αμε­ρι­κα­νί­δας θε­α­τρι­κής συγ­γρα­φέ­ως Λυν Νό­τεϊτζ που λέ­ει πως το γε­γο­νός ότι η κρι­τι­κή την αντι­με­τω­πί­ζει ως «άλ­λη» κά­θε άλ­λο πα­ρά τη χα­ρο­ποιεί. Και τού­το για­τί αυ­τή η εμ­μο­νή στην ετε­ρό­τη­τα, διευ­κρι­νί­ζει, δί­νει το δι­καί­ω­μα στον κό­σμο «να μας πε­ρι­θω­ριο­ποιεί και να κά­νει δια­κρί­σεις εις βά­ρος μας με βά­ση το φύ­λο και το χρώ­μα μας».

Συ­μπέ­ρα­σμα

Και για να κλεί­νω: Οποια­δή­πο­τε μορ­φή κρι­τι­κής για να έχει λό­γο ύπαρ­ξης πρέ­πει να εί­ναι πρω­τί­στως κα­λο­προ­αί­ρε­τη, να έχει εύ­ρος και στό­χο τη βελ­τί­ω­ση και του υπο­κει­μέ­νου και του αντι­κει­μέ­νου της κρί­σης.
Ο κρι­τι­κός που ξέ­ρει να γρά­φει εί­ναι εκεί­νος που έχει θε­τι­κές προ­θέ­σεις απέ­να­ντι στο αντι­κεί­με­νο ή στο υπο­κεί­με­νο της κρί­σης του. Εάν σκο­πός εί­ναι η κα­τα­στρο­φή, τό­τε η κρι­τι­κή δεν έχει κα­νέ­να νό­η­μα. Κρι­τι­κή ση­μαί­νει διά­λο­γος με τον κρι­νό­με­νο. Σί­γου­ρα αυ­τό δεν εί­ναι πά­ντα εύ­κο­λο, κυ­ρί­ως όταν ο κρι­νό­με­νος θε­ω­ρεί­ται «αντί­πα­λος» ή «δια­φο­ρε­τι­κός» ιδε­ο­λο­γι­κά, αι­σθη­τι­κά, πο­λι­τι­κά κ.λπ.
Ο κρι­τι­κός που επι­λέ­γει να συ­γκε­ντρώ­σει την αλή­θεια του Λό­γου γύ­ρω από τον Λό­γο της «φυ­λής» του, το μό­νο που επι­τυγ­χά­νει εί­ναι η επι­βο­λή του απο­κλει­στι­κού μο­νο­λό­γου, δη­λα­δή, μια επι­στρο­φή του παι­γνί­ου της δύ­να­μης, που ενώ αμ­φι­σβη­τεί μέ­σα από την απο­δό­μη­ση την «αντι­κει­με­νι­κή αλή­θεια» ή την «αιώ­νια αν­θρώ­πι­νη αλή­θεια», την ίδια στιγ­μή προ­βάλ­λει ως «αλη­θι­νές» τις δι­κές του αλή­θειες, τις οποί­ες μά­λι­στα δια­χέ­ει προς πά­σα κα­τεύ­θυν­ση ώστε να τις επι­βά­λει ως πα­γκό­σμιες.
Το ση­μα­ντι­κό για έναν κρι­τι­κό (ή έναν καλ­λι­τέ­χνη) δεν εί­ναι να υπη­ρε­τεί κά­ποια ντι­ρε­κτί­βα «φυ­λής» (και μοι­ραία τις όποιες αγκυ­λώ­σεις της), αλ­λά να διαι­σθά­νε­ται, ως ελεύ­θε­ρος και ευαί­σθη­τος νους, τις υπό­γειες δο­νή­σεις, όπως τις κα­τα­γρά­φει ένας σει­σμο­γρά­φος, και να προει­δο­ποιεί ή να ενη­με­ρώ­νει το κοι­νό (και τον ανα­γνώ­στη). Το έρ­γο του, δη­λα­δή, εί­ναι να με­τα­φέ­ρει τις δια­φαι­νό­με­νες αλ­λα­γές ή ανά­γκες μέ­σα στην κοι­νω­νι­κή δο­μή. Και εδώ ακρι­βώς έγκει­ται και η έν­νοια της όποιας πρω­το­πο­ρί­ας: το ότι γνω­ρί­ζει αυ­τά που ο υπό­λοι­πος κό­σμος αγνο­εί. Και πά­νω σε αυ­τή τη γνώ­ση δη­μιουρ­γεί/αρ­θρώ­νει δη­μό­σιο Λό­γο, ευ­ερ­γε­τι­κό για όλους και όχι για κά­ποια τά­ξη ή φυ­λή ή φύ­λο ξε­χω­ρι­στά. Και αυ­τή εί­ναι η απά­ντη­σή μου και στα σχό­λια της Κα­να­δής συγ­γρα­φέ­ως/ηθο­ποιού που ήταν και το ερέ­θι­σμα γι’ αυ­τό το κεί­με­νο.

ΒΡΕΙ­ΤΕ ΤΑ ΒΙ­ΒΛΙΑ ΤΟΥ Σάβ­βα Πα­τσα­λί­δη ΣΤΟΝ ΙΑ­ΝΟ.