Πραγματικότητα 20: Μεταφορά των αμφιβολιών στο παρεκκλήσιο Brancacci
Υπάρχουν διάφορες αντικριστές εικασίες για το πώς έγινε το έργο. Αντικρουόμενες και συμπληρωματικές. Σε ένα βαθμό πρόκειται για buon fresco, αναμφίβολα βρισκόμαστε μπροστά σε εκλεκτό παράδειγμα buon fresco πριν η τεχνική ξεπέσει σε αχρησία τη δεκαετία του ’30, πριν προτιμηθούν λύσεις spolvero. Οι ακτινογραφίες δείχνουν ότι υπήρχε και σχέδιο. Δεν ξέρουμε αν το σχέδιο, οι sinopie, είναι πιο σημαντικές ή πιο σημαδιακές από το τελειωμένο έργο. Αν το σχέδιο επικρατεί του έργου ή το έργο επικρατεί του σχεδίου. Δεν ξέρουμε ποιο είναι το τελειωμένο έργο. Δεν ξέρουμε ποιο θα έπρεπε να είναι το τελειωμένο έργο. Δεν ξέρουμε αν ο στόχος ήταν ένα τελειωμένο έργο. Ίσως υπάρχει κάποια προσθήκη a secco. Ίσως πολλές. Ίσως έγινε και προσπάθεια ανάνηψης του υγρού κονιάματος με τεχνική fresco secco ή mezzo secco. Ίσως έγιναν και τα τρία: buon fresco, fresco secco, a secco. Δεν ξέρουμε τι ήταν προτιμητέο και τι είχε προαποφασιστεί. Δεν ξέρουμε αν το προτιμητέο και το προαποφασισμένο συνέπιπταν ή αποκλίνουν. Δεν ξέρουμε ποιος προτιμούσε και ποιος αποφάσιζε. Δεν ξέρουμε. Αν υπάρχει ουσιαστικό σχέδιο κι όχι απλώς σχέδιο προσχεδίασμα. Αν υπήρχε σχέδιο, αλλά και κάποιο σχέδιο να μην υπάρχει σχέδιο. Τώρα βέβαια μπορούμε να δούμε ξεχωριστά, ξεκάθαρα την κάθε giornata. Εκ των υστέρων. Δεν ξέρουμε επακριβώς ποια μέρα δουλεύτηκε η κάθε giornata, ούτε με ποια σειρά. Αν υπήρχε πρόθεση να τηρηθεί ορισμένη σειρά. Τι προστέθηκε αργότερα. Από ποιον. Πότε. Πόσο αργότερα. Αν ήταν μέρος της αρχικής πρόθεσης ή εκ των υστέρων προσθήκη. Δεν το ξέρουμε ούτε αυτό. Αν υπήρξε προσθήκη ή υποτίμηση του έργου. Αν ισχύει το τελευταίο, αν υπήρχε πρόθεση υποτίμησης ή βελτίωσης που, εσφαλμένη και ανεξέλεγκτη, οδήγησε σε υποτίμηση. Ποιος θα κρίνει ποιον. Ποιος θα κρίνει τι. Η Φλωρεντία δεν είναι δυστυχώς σαν την Φερράρα. Ασφυκτική κίνηση, σκέτη ταλαιπωρία, οι δρόμοι κλειστοί, δεν βρίσκεις πουθενά να παρκάρεις στην Piazza Torquato Tasso ή ανεβαίνοντας τη Viale Ludovico Ariosto. Ο ένας τρελάθηκε στην Φερράρα, ο άλλος πέθανε στη Φερράρα, τι θέλει κι ασχολείται μαζί του η Φλωρεντία; Εκτός κι αν εννοούν τις μέρες που τριγύριζε άπορος και απορημένος κι απορούσανε μαζί του στους κήπους των Pitti Actum est de eo ή τις δυο σύντομες διπλωματικές επισκέψεις στην Τοσκάνη. Και περπατώντας ακόμα, σπρώχνεσαι μέσα στο πλήθος των επισκεπτών, δεν προχωράς αλλά ρέεις μαζί τους. Έχεις επίσης κάποια αναστολή να ξαναδείς το παρεκκλήσι Brancacci. Κάπου κάπως θεωρείς ότι η Εκδίωξη από τον Παράδεισο είναι ένα τελειωμένο έργο. Ότι έχει κλείσει αυτό το κεφάλαιο. Γιατί να το ξαναδείς; Γιατί να το ξαναφήσεις ατέλειωτο; Καλύτερα να μην παρκάρεις το αυτοκίνητο, καλύτερα να περπατήσεις προς την απέναντι όχθη όσο μακρύτερα από την Santa Maria del Carmine: διασχίζεις την Ponte alla Carraia, συναντάς έναν μικρό κυκλικό κόμβο, προχωράς ευθεία στη Via dei Fossi, σε τριακόσια μέτρα πέφτεις πάνω στη Santa Maria Novella. Από εκεί γρήγορα βρίσκεσαι στην Pisa κι από εκεί στη Ρώμη, πριν το καλοκαίρι του 1428. Πριν σε δηλητηριάσουν από φθόνο. Μέχρι το καλοκαίρι του 1428 δεν έχεις και πολύ χρόνο αλήθεια. Πολλά από όσα κάνεις θα καταστραφούν, θα καούν, θα μαυρίσουν απ’ την καπνιά, θα επισκιαστούν, θα ξαναζωγραφιστούν (το χειρότερο αυτό) από αξιόλογους, διπλωματούχους καλλιτέχνες. Ή θα καλυφθούν από μαρμάρινες κολώνες, θα είναι παράπλευρες απώλειες ασήμαντων πολιτικών αψιμαχιών και αχρείαστων πολεμικών επιχειρήσεων. Άσε να δούμε τι θα μείνει. Κάνε πίσω απ’ το έργο σου κι άφησέ το ανυπεράσπιστο να καταστραφεί όσο και όπως χρειάζεται. Γιατί να έχεις εσύ την ευθύνη για ό,τι χαθεί, για ό,τι αλλοιωθεί, για ό,τι δεν αντέξει, για ό,τι τροποποιηθεί, για ό,τι βελτιωθεί έστω; Γιατί να έχεις εσύ να προβλέψεις τις αλλαγές από τα μικρόβια που προέρχονται από τα ρυπαρά φιλήματα των πιστών, τα κολοβακτηρίδια της θρησκείας τους, την ομαδική εκπνοή των επισκεπτών, το άγγιγμα των περίεργων, αδιάκριτων χεριών τους; Να πρέπει να απολογηθείς για τις επιζωγραφίσεις, τις επιτοιχογραφίσεις, την αιθάλη, την επίδραση της έντονης ή ελλιπούς θέρμανσης, την υγρασία 68% ή 86%, τα όποια έντομα φωλιάσουν μέσα στο έργο, το άναμα των κεριών, την περιστασιακή αποτοίχιση. Όταν είδα για πρώτη φορα την Εκδίωξη ήμουν 19 χρονών. Η γη ήταν πιο σκοτεινή, πιο λεριασμένη. Γη ήταν εξάλλου, μια λέρα σκέτη, πώς θα’πρεπε να είναι; Στον ουρανό είχε θολώσει το μπλε από καστανό κοκκινόχωμα που φέρνει ο νοτιάς από τη Σαχάρα. Το ξίφος του αγγέλου είχε οξειδωθεί. Όταν την ξαναείδα ήμουν ήδη 30 και βάλε. Το έργο έμενε ακόμα ατέλειωτο. Δεν ξέρουμε ποιο είναι το τελειωμένο έργο. Δεν ξέρουμε αν ο στόχος ήταν ένα τελειωμένο έργο. Οι τελευταίες τρεις προτάσεις (που επαυξάνονται σε 4 με αυτή που γράφω τώρα) γράφτηκαν εκ των υστέρων, πριν τελειώσει το έργο που (σημειωτέον) δεν τελείωσε.
