Λογοθετικές οριοθετήσεις σε οροθετικά σώματα

Το ποί­η­μα της Μα­ρί­ας Κυρ­τζά­κη «Σώ­μα - γυ­μνό» δη­μο­σιεύ­θη­κε στο έν­θε­το της Αυ­γής «Ανα­γνώ­σεις» (22 Ιου­λί­ου 2012) στο πλαί­σιο του αφιε­ρώ­μα­τος «Το γυ­ναι­κείο σώ­μα σε κα­θε­στώς κρί­σης».^[1] Το ποί­η­μα θε­μα­το­ποιεί τη δια­πό­μπευ­ση 32 ορο­θε­τι­κών γυ­ναι­κών από την τό­τε κυ­βέρ­νη­ση, πα­ρα­μο­νές των εθνι­κών εκλο­γών. Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, τον Μάιο του 2012, εν μέ­σω οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης και μιας τε­τα­μέ­νης πο­λι­τι­κής συ­γκυ­ρί­ας, κα­τά την οποία η προ­ε­κλο­γι­κή πό­λω­ση και οι συ­ζη­τή­σεις πε­ρί μνη­μο­νί­ων και μέ­τρων λι­τό­τη­τας κυ­ριαρ­χούν, ξε­σπά ένα πρω­το­φα­νές σκάν­δα­λο. Ο τό­τε Υπουρ­γός Υγεί­ας, Αν­δρέ­ας Λο­βέρ­δος, με μία συ­ντο­νι­σμέ­νη «επι­χεί­ρη­ση – σκού­πα» απο­πει­ρά­ται να κα­θα­ρί­σει τις πιά­τσες από την «απα­σφα­λι­σμέ­νη υγειο­νο­μι­κή βόμ­βα» της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας, όπως χα­ρα­κτή­ρι­σε τις θε­τι­κές στον HIV εκ­δι­δό­με­νες γυ­ναί­κες.^[2] Το κυ­νή­γι μα­γισ­σών εί­χε ως σκο­πό την προ­στα­σία της ελ­λη­νι­κής οι­κο­γέ­νειας από τον «εφιάλ­τη του AIDS» τον οποίο διέ­σπει­ραν, κα­τά τα κυ­βερ­νη­τι­κά λε­γό­με­να, εκ­δι­δό­με­νες με­τα­νά­στριες.^[3] Αν και στην πο­ρεία δια­πι­στώ­θη­κε ότι η πλειο­νό­τη­τα των γυ­ναι­κών που δια­γνώ­σθη­καν ως ορο­θε­τι­κές ήταν ελ­λη­νί­δες το­ξι­κο­ε­ξαρ­τη­μέ­νες, οι οποί­ες δι­κά­στη­καν για το αδί­κη­μα της «βα­ριάς σκο­πού­με­νης σω­μα­τι­κής βλά­βης», το αφή­γη­μα εί­χε ήδη εδραιω­θεί και οι γυ­ναί­κες εκτε­θεί ανε­πα­νόρ­θω­τα στη δη­μό­σια σφαί­ρα μέ­σω της δη­μο­σί­ευ­σης των φω­το­γρα­φιών τους –ως άλ­λων επι­κη­ρυγ­μέ­νων εγκλη­μα­τιών– και των απόρ­ρη­των ια­τρι­κών τους δε­δο­μέ­νων.

Μια «σαρ­κι­κής ιδιο­συ­στα­σί­ας» ποί­η­ση χα­ρα­κτή­ρι­σε το έρ­γο της Κυρ­τζά­κη ο Κ. Πα­πα­γε­ωρ­γί­ου.^[4] Το αν­θρώ­πι­νο κορ­μί εί­ναι αδια­λεί­πτως πα­ρόν σε όλες τις εκ­φάν­σεις του έρ­γου της, εφό­σον ο λό­γος πραγ­μα­τώ­νε­ται συ­νή­θως ως αί­σθη­ση, σω­μα­τι­κή ανά­γκη, άλ­γος ή τραύ­μα. Το «Σώ­μα – γυ­μνό» γί­νε­ται σαρ­κι­κό, όχι μό­νο μέ­σω της ακρι­βούς απει­κό­νι­σης ενός χα­ρα­κτι­κού, που απο­τυ­πώ­νει το ημί­γυ­μνο σώ­μα μιας πόρ­νης, αλ­λά για­τί το βί­ω­μα του θη­λυ­κού γέ­νους εν­δύ­ε­ται με ένα χα­ρα­κω­μέ­νο δέρ­μα και υπο­στα­σιο­ποιεί­ται σε ένα σαρ­κίο αδύ­να­μο, αλ­λά αν­θε­κτι­κό («χα­ρα­κιές η ζωή σου και το σώ­μα σου ξύ­λο» - στί­χος που επα­να­λαμ­βά­νε­ται). Το ανί­σχυ­ρο της γυ­ναι­κεί­ας φύ­σης («υπό κα­θε­στώς») δια­τυ­πώ­νε­ται ως βε­βαιό­τη­τα στο ποί­η­μα, όπως επι­βάλ­λε­ται δια­χρο­νι­κά στα λο­γο­θε­τι­κά πε­δία, «στους κα­νό­νες δη­λα­δή και τις δο­μές που ανα­πα­ρά­γουν συ­γκε­κρι­μέ­νες εκ­φο­ρές και κεί­με­να» κα­τά τη φου­κω­ι­κή σύλ­λη­ψη.^[5]

Ωστό­σο το σώ­μα ως πε­δίο νοη­μα­το­δο­τή­σε­ων δεν απο­τυ­πώ­νε­ται στον λό­γο της Κυρ­τζά­κη μο­νά­χα ως πτυ­χή της ανι­σό­τη­τας των φύ­λων, μιας και έχει επι­ση­μαν­θεί ήδη ότι δεν πρό­κει­ται για μια απο­κλει­στι­κά φε­μι­νι­στι­κή γρα­φή.^[6] Ο ανα­γνώ­στης της συ­γκε­ντρω­τι­κής έκ­δο­σης στη μέ­ση της ασφάλ­του^[7] ανα­με­τρά­ται διαρ­κώς με τον κρυ­πτι­κό λό­γο της ποι­ή­τριας αλ­λά και με σώ­μα­τα ετε­ρο­γε­νή ως προς τις ση­μα­σί­ες τους. Από το άφυ­λο, πρω­τό­γο­νο και προ­πο­λι­τι­σμι­κό σώ­μα, συ­χνά οδη­γεί­ται στη φαυ­λό­τη­τα του σε­ξουα­λι­κο­ποι­η­μέ­νου σώ­μα­τος, που απη­χεί το δί­πο­λο της νε­ω­τε­ρι­κής σκέ­ψης σχε­τι­κά με την ανω­τε­ρό­τη­τα του ορ­θο­λο­γι­κού πνεύ­μα­τος ένα­ντι της τα­πει­νό­τη­τας της σάρ­κας, εν­δει­κτι­κά: «Γνω­ρί­ζει στο κορ­μί της και με το σώ­μα της τις σκο­τει­νές δια­δρο­μές που αλώ­νουν την ψυ­χή».^[8] Δια­λέ­γε­ται, επί­σης, συ­χνά με το κα­τε­ξο­χήν λο­γο­θε­τι­κό πε­δίο της Βί­βλου, αλ­λά η χά­ρη του φω­τός με­τα­κυ­λί­ε­ται στο σκο­τά­δι επε­νερ­γώ­ντας ευ­νοϊ­κά για τις αι­σθή­σεις και το κορ­μί.^[9]

Ανα­φέρ­θη­κα ήδη στον Μ. Φου­κώ, αλ­λά θα επα­νέλ­θω στη θε­ω­ρία του, προ­κει­μέ­νου να αντλή­σω στοι­χεία που θα προ­βά­λουν τους συ­σχε­τι­σμούς με­τα­ξύ των έως τώ­ρα ανα­φο­ρών στο λο­γο­τε­χνι­κό σώ­μα της ποι­ή­τριας, αλ­λά και στο «Σώ­μα – γυ­μνό» που μας απα­σχο­λεί ει­δι­κό­τε­ρα. Ο γάλ­λος φι­λό­σο­φος ανέ­δει­ξε την ανά­γκη των νε­ω­τε­ρι­κών κοι­νω­νιών να ρυθ­μι­στεί η σε­ξουα­λι­κό­τη­τα και να επι­τη­ρη­θούν τα σώ­μα­τα μέ­σω εξου­σια­στι­κών λό­γων, ενταγ­μέ­να πια σε μία εκ­βιο­μη­χα­νι­σμέ­νη κοι­νω­νία που θέ­τει «το πα­ρα­γω­γι­κό σώ­μα ενά­ντια στο σώ­μα της ηδο­νής».^[10] Έκτο­τε, στις συ­να­φείς θε­ω­ρη­τι­κές συ­ζη­τή­σεις, το σώ­μα προ­σεγ­γί­στη­κε ως υλι­κό­τη­τα που μπο­ρεί να ερ­μη­νευ­θεί πο­λι­τι­σμι­κά. Έτσι μπο­ρούν να δια­φα­νούν οι εξου­σια­στι­κές σχέ­σεις στις οποί­ες εμπλέ­κε­ται το υπο­κεί­με­νο-σώ­μα και οι αξιο­λο­γή­σεις/κα­τη­γο­ριο­ποι­ή­σεις που κα­τα­τάσ­σουν τα σώ­μα­τα σε κα­νο­νι­κά ή μη κα­νο­νι­κά, φυ­σιο­λο­γι­κά ή πα­ρεκ­κλί­νο­ντα βά­σει τά­ξης, φύ­λου, φυ­λής κτλ. Συ­μπλη­ρω­μα­τι­κά, οι φαι­νο­με­νο­λο­γι­κές αντι­λή­ψεις προ­σέ­θε­σαν στο ζή­τη­μα την έν­νοια της αντι­λη­πτι­κό­τη­τας, η οποία προ­βάλ­λει την αξία των βιω­μά­των και με­τα­βάλ­λει το σώ­μα από αντι­κεί­με­νο σε υπο­κεί­με­νο.^[11] Απόρ­ροια και εξέ­λι­ξη των προ­α­να­φερ­θέ­ντων συ­νο­πτι­κά από­ψε­ων εί­ναι η πα­ρέμ­βα­ση της J. Butler η οποία απορ­ρί­πτει τις ου­σιο­κρα­τι­κές θε­ω­ρή­σεις, άρα και την κα­θιε­ρω­μέ­νη συ­νε­κτι­κό­τη­τα βιο­λο­γι­κού και κοι­νω­νι­κού φύ­λου, αλ­λά κυ­ρί­ως μας εν­δια­φέ­ρει ότι το σχή­μα αυ­τό στη­ρί­ζε­ται στην ανά­δει­ξη και τε­λι­κά απόρ­ρι­ψη της σχέ­σης αυ­τής ως απο­τέ­λε­σμα μιας λο­γο­θε­τι­κής ρυθ­μι­στι­κής πρα­κτι­κής.^[12]

Στην τε­λευ­ταία ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή της Μ. Κυρ­τζά­κη, Λι­γο­στό και να χά­νε­ται (2002), εντάσ­σε­ται η ενό­τη­τα ποι­η­μά­των με τον τί­τλο «Σκο­τά­δι Σώ­μα». Με απα­σχο­λεί σε αυ­τό το ση­μείο ένα από τα τε­λευ­ταία μέ­ρη:

Στα σκο­τει­νά πα­λά­τια των αι­σθή-
                σε­ων οι ση­μα­σί­ες κα­τοι­κούν κι απ’
                                το απρό­βλε­πτο φω­τί­ζο­νται νυ­κτού-
                                ρο φως που πλημ­μυ­ρί­ζει τις πα­ρα­λί­ες
                                των σω­μά­των — φλοί­σβος και αύ-
                                ρα του νε­ρού γερ­μέ­νες υγρα­σί­ες μου-
                                λιά­ζουν οι ανα­πνο­ές

                                Και κά­θε σώ­μα τις ση­μα­σί­ες του
                                ανταλ­λά­σει^[13]

Χω­ρίς να θέ­λω να υπο­στη­ρί­ξω ότι η Κυρ­τζά­κη συ­νο­μι­λεί εν γνώ­σει της με τις σύγ­χρο­νες θέ­σεις της κοι­νω­νι­κής αν­θρω­πο­λο­γί­ας, εί­ναι εντυ­πω­σια­κό το γε­γο­νός ότι σε λί­γους στί­χους κα­τα­φέρ­νει να πε­ρά­σει από το πα­ρα­δο­σια­κό αντι­θε­τι­κό ζεύ­γος πνεύ­μα – σώ­μα στην ιδέα ενός σώ­μα­τος «που υπάρ­χει και βιώ­νε­ται, συ­γκρο­τεί­ται και ανα­συ­γκρο­τεί­ται μέ­σω διαρ­κών τρο­πο­ποι­ή­σε­ων και επα­να­προσ­διο­ρι­σμών άμε­σα συ­νυ­φα­σμέ­νων με τη διαρ­κή ανα­ζή­τη­ση μιας έστω και εφή­με­ρης ταυ­τό­τη­τας».^[14] Στο πα­ρα­πά­νω ποί­η­μα πε­ρι­γρά­φε­ται το νυ­χτε­ρι­νό απο­δε­σμευ­τι­κό για την ψυ­χή και το σώ­μα σκη­νι­κό, αλ­λά κα­τα­λή­γει έστω και εντός ενός στε­νού πλαι­σί­ου, του ερω­τι­κού, στην αρ­κε­τά προ­ω­θη­μέ­νη ιδέα της εν­δε­χο­με­νι­κό­τη­τας των σω­μά­των ως προς τη ση­μα­σία τους.

Οι δυ­να­τό­τη­τες αυ­τές μπο­ρεί να ποι­κί­λουν, αλ­λά επι­στρέ­φο­ντας στο αφε­τη­ρια­κό ποί­η­μα οι ση­μα­σί­ες που μας εν­δια­φέ­ρουν εί­ναι τα σώ­μα­τα εκ­δι­δό­με­νων γυ­ναι­κών, με­τα­να­στριών, κα­θώς και τα σώ­μα­τα που νο­σούν και γι’ αυ­τό στιγ­μα­τί­ζο­νται. Όλες αυ­τές εί­ναι ταυ­τό­τη­τες που ανα­δύ­ο­νται από το πε­ρι­θώ­ριο για να επι­βε­βαιώ­σουν την ετε­ρό­τη­τά τους και να προ­κα­λέ­σουν ηθι­κό πα­νι­κό.^[15] Πολ­λώ δε μάλ­λον όταν, πέ­ρα από την κοι­νω­νι­κή, πο­λι­τι­κή και εθνι­κή τους δια­φο­ρά, εγ­γρά­φε­ται δια­κρι­τά πά­νω τους και ο σε­ξουα­λι­κός εαυ­τός. Οι λο­γο­τε­χνι­κές οριο­θε­τή­σεις των σω­μά­των αυ­τών συ­χνά αν­θί­στα­νται στα λο­γο­θε­τι­κά πε­δία, αλ­λά συγ­χρό­νως έστω κι ως άρ­νη­ση ει­ρω­νι­κά τα ανα­πα­ρά­γουν. Πολ­λα­πλώς στιγ­μα­τι­σμέ­να αφη­γη­μα­το­ποιού­νται και το βά­ρος του σε­ξουα­λι­κο­ποι­η­μέ­νου αλ­λό­τριου εαυ­τού επι­σύ­ρει κα­τη­γο­ρί­ες και εξη­γεί τι­μω­ρί­ες: η ετε­ρό­τη­τα προ­κα­λεί την ηθι­κή εξα­χρεί­ω­ση και εκεί­νη με τη σει­ρά της την ασθέ­νεια, επο­μέ­νως ένα σώ­μα που πά­σχει εί­ναι για­τί ενέ­δω­σε σε μια θα­να­τη­φό­ρα επι­θυ­μία. Το πα­ρεκ­κλί­νον ηθι­κά και κοι­νω­νι­κά σώ­μα και ει­δι­κά της γυ­ναί­κας ή του υπο­κει­μέ­νου που υπο­τά­χθη­κε στις απο­λαύ­σεις και τις εξαρ­τή­σεις, εί­ναι ένο­χο για το λό­γο αυ­τό και μό­νο: ανέ­τρε­ψε την κυ­ριαρ­χία του νου,^[16] σαν η ατι­μω­τι­κή υπο­τα­γή του πνεύ­μα­τος στις αι­σθή­σεις να μην αναι­ρέ­θη­κε πο­τέ.^[17]

Το «Σώ­μα — γυ­μνό» ξε­κι­νά με ένα ψευ­δε­πί­γρα­φο ανα­δρο­μι­κό ξάφ­νια­σμα της ποι­ή­τριας:

                                Ότι θα έγρα­φα ένα ποί­η­μα Ότι
                                θα το αφιέ­ρω­να στον Αν­δρέα
                                και στον χα­ρά­κτη
                                που σε απα­θα­νά­τι­σε

Από τη μία πλευ­ρά λει­τουρ­γεί ως μία ομο­λο­γία προ­σω­πι­κής κα­τα­γρα­φής, από την άλ­λη προσ­δί­δει μια πι­κρή ει­ρω­νεία για τη δι­πλή αφιέ­ρω­ση του ποι­ή­μα­τος, κυ­ρί­ως στον υπ. Υγεί­ας, Αν­δρέα Λο­βέρ­δο, τον αυ­τουρ­γό της δί­ω­ξης των ορο­θε­τι­κών, και πα­ράλ­λη­λα στον χα­ρά­κτη, Γιώρ­γη Δή­μου. Πρό­κει­ται για μια χει­ρο­νο­μία σε δύο άντρες, που ανα­στη­λώ­νουν το θη­λυ­κό κορ­μί, αλ­λά με δια­φο­ρε­τι­κό τρό­πο ο κα­θέ­νας επι­τε­λώ­ντας τον ρό­λο τους ως πα­ρα­γω­γοί ει­κό­νας και ση­μα­σί­ας των σω­μά­των.^[18] Μά­λι­στα στη δεύ­τε­ρη στρο­φή η ποι­η­τι­κή φω­νή, μι­μού­με­νη τις εντο­λές ενός αστυ­νό­μου τη στιγ­μή της λή­ψης φω­το­γρα­φιών του ύπο­πτου, αλ­λά και του ζω­γρά­φου που δί­νει εντο­λές στο μο­ντέ­λο, προ­βάλ­λει το γυ­ναι­κείο σώ­μα ως σε­ξουα­λι­κο­ποι­η­μέ­νο αντι­κεί­με­νο στη διά­θε­ση των αν­δρών.^[19] Επο­μέ­νως εξαρ­χής τί­θε­ται το πλαί­σιο της υπο­ταγ­μέ­νης θη­λυ­κό­τη­τας στην εξου­σια­στι­κή πα­τριαρ­χία και έπει­τα ο ανα­γνώ­στης πα­ρα­κο­λου­θεί την σχο­λα­στι­κή πε­ρι­γρα­φή του έρ­γου του Δή­μου, η οποία θα μας απα­σχο­λή­σει στην συ­νέ­χεια. Το σώ­μα απο­κτά πολ­λα­πλές ση­μα­σί­ες: ξε­κι­νά από τον πα­ραλ­λη­λι­σμό του ως έρ­γου τέ­χνης (χα­ρα­κτι­κό) και αφί­σα κα­τα­ζη­τού­με­νου, με­ταλ­λάσ­σε­ται σε ξε­νι­στή και σε ιό, σε τό­πο άξε­νο και φι­λό­ξε­νο, εντο­λο­δό­χο και αλ­λό­τριο, συγ­γε­νή και οι­κείο ορ­γα­νι­σμό, κτή­ση και βί­ω­μα, ώστε να κα­τα­λή­ξει πά­λι έρ­γο τέ­χνης: ποί­η­ση αυ­τή τη φο­ρά.

Απο­κρυ­πτο­γρα­φώ­ντας τις με­τα­μορ­φώ­σεις αυ­τές, δια­κρί­νει κα­νείς τα κορ­μιά των εκ­δι­δό­με­νων γυ­ναι­κών,^[20] οι οποί­ες κα­τα­διώ­κο­νται -αν και πα­ρα­δο­μέ­νες «με ση­κω­μέ­να τα χέ­ρια»- και δια­πο­μπεύ­ο­νται: «πό­σα/ σπέρ­μα­τα μέ­ταλ­λα ηδο­νής στην χο­ά­νη σου/ άδεια­σαν», «δεν το θέ­λεις το φως δεν το θέ­λεις», «μα εσύ/να φυ­λά­ξεις τα μά­τια/ μα εσύ/να κρυ­φτείς». Η πιο ρη­τή ανα­φο­ρά στις πόρ­νες βέ­βαια γί­νε­ται στην πα­ρεν­θε­τι­κή στρο­φή, όπου επι­στρέ­φει στο με­σο­πό­λε­μο όπως εύ­στο­χα έχει πα­ρα­τη­ρη­θεί,^[21] σε μια από­πει­ρα ανά­δει­ξης και τεκ­μη­ρί­ω­σης της δια­χρο­νι­κό­τη­τας της υπο­τα­γής του γυ­ναι­κεί­ου σώ­μα­τος:^[22]

                                (Σαν για πρώ­τη φο­ρά να σε βλέ­πει
                                κά­ποιος γυ­μνή. Ζη­τεί­τε τα βι­βλιά­ρια
                                ακού­γε­ται απ’ τον τοί­χο η κολ­λη­μέ­νη
                                επι­γρα­φή. Ενω­μέ­να τα γό­να­τα
                                το αι­δοίο να κρύ­ψεις και τα πέλ­μα­τα η βά­ση
                                του στη­μέ­νου αγάλ­μα­τος φρι­κτή επα­νά­λη­ψη)

Η δεύ­τε­ρη πα­ρεν­θε­τι­κή στρο­φή: «(Εξαρ­χής υπό κα­θε­στώς —/ η κρί­ση μού πε­ρι­σεύ­ει)», τί­θε­ται πριν τον κα­τα­λη­κτι­κό στί­χο με ανά­λο­γο σκο­πό. Η Κυρ­τζά­κη σαρ­κά­ζο­ντας τον τί­τλο του αφιε­ρώ­μα­τος στο οποίο δη­μο­σιεύ­ε­ται το ποί­η­μά της («Το γυ­ναι­κείο σώ­μα σε κα­θε­στώς κρί­σης») πα­ρα­δέ­χε­ται την εξου­σια­στι­κή υπε­ρο­χή των αρ­σε­νι­κών ανά τα χρό­νια και ομο­λο­γεί πως η υπο­ταγ­μέ­νη θη­λυ­κό­τη­τα δεν εί­ναι απόρ­ροια της κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης ή μια εξαί­ρε­ση, αλ­λά ο κα­νό­νας.

Στο ίδιο αφιέ­ρω­μα της Αυ­γής η Α. Αθα­να­σί­ου δη­μο­σιεύ­ει ένα κα­ταγ­γελ­τι­κό και καί­ριο ως προς τις πα­ρα­τη­ρή­σεις της άρ­θρο, σχε­τι­κά με το σκάν­δα­λο, στο οποίο με­τα­ξύ άλ­λων δια­πι­στώ­νει: «Μέ­σω βιο­πο­λι­τι­κών αφη­γη­μά­των και τε­χνο­λο­γιών, που πα­ρά­γουν και χει­ρα­γω­γούν ξέ­να σώ­μα­τα και επι­σφα­λείς ζω­ές, οι κά­θε λο­γής “ξέ­νοι” και “ξέ­νες” υπο­στα­σιο­ποιού­νται, απο­κη­ρύσ­σο­νται, απο­φεύ­γο­νται, ή εντο­πί­ζο­νται, πει­θαρ­χού­νται, ελέγ­χο­νται και “μπαί­νουν στη θέ­ση» τους”», ενώ ανα­δει­κνύ­ει και τη ρη­το­ρι­κή της κυ­βερ­νη­τι­κής κα­τα­σταλ­τι­κής (και προ­ε­κλο­γι­κής συ­νά­μα) εκ­στρα­τεί­ας κα­τά την οποία οι εκ­δι­δό­με­νες ορο­θε­τι­κές γυ­ναί­κες –αλ­λά όχι οι οι­κο­γε­νειάρ­χες που πλή­ρω­σαν να συ­νευ­ρε­θούν ερω­τι­κά μα­ζί τους– απο­τε­λούν κίν­δυ­νο και απει­λή τό­σο για τη δη­μό­σια υγεία, όσο και για την ελ­λη­νι­κή οι­κο­γέ­νεια.^[23] Εί­ναι ευ­ρέ­ως δια­δε­δο­μέ­νη, ιδί­ως κα­τά το πα­ρελ­θόν, η προ­κα­τά­λη­ψη ότι ένας φο­ρέ­ας δια­σπεί­ρει τον ιό επί­τη­δες,^[24] και επί­σης εγκαί­ρως έχει εξα­κρι­βω­θεί η στρα­τιω­τι­κή με­τα­φο­ρά της νό­σου του AIDS από την Sontag. Η Sontag στο κλα­σι­κό της βι­βλίο H νό­σος ως με­τα­φο­ρά/Το AIDS και οι με­τα­φο­ρές του συ­ζη­τά τις με­τα­φο­ρές που κα­τά και­ρούς έχουν κυ­ριαρ­χή­σει στη δη­μό­σια σφαί­ρα σχε­τι­κά με κά­ποιες ασθέ­νειες και δια­πι­στώ­νει ότι η νό­σος του AIDS απο­τε­λεί για το κοι­νω­νι­κό φα­ντα­σια­κό ει­σβο­λέα στην κοι­νό­τη­τα και η από­πει­ρα πε­ριο­ρι­σμού της χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται ως μά­χη, αγώ­νας, πό­λε­μος.^[25] Πε­ραι­τέ­ρω οι κα­τα­γω­γι­κές ρί­ζες αυ­τής της με­τα­φο­ράς εντο­πί­ζο­νται στην ασθέ­νεια της σύ­φι­λης, η οποία συ­σχε­τί­ζε­ται με το AIDS ως προς τον τρό­πο με­τά­δο­σής τους.^[26]

Σε μία εύ­στο­χη ει­κό­να η νό­σος ει­σβάλ­λει στο ποί­η­μα σαν προει­δο­ποί­η­ση ή υπεν­θύ­μι­ση του κιν­δύ­νου του νο­σή­μα­τος της σύ­φι­λης,^[27] μέ­σω των στί­χων «[…] Ζη­τεί­τε τα βι­βλιά­ρια/ ακού­γε­ται απ’ τον τοί­χο η κολ­λη­μέ­νη/ επι­γρα­φή […]», αλ­λά ο κα­τε­ξο­χήν εμ­βλη­μα­τι­κός κα­τά τη γνώ­μη μου στί­χος του ποι­ή­μα­τος, ο οποί­ος ευ­σύ­νο­πτα εν­σω­μα­τώ­νει όλη την υπό­θε­ση της δια­πό­μπευ­σης εί­ναι ο εξής: «κι η χο­ά­νη σου δη­μό­σιος κίν­δυ­νος». Η ευ­ρη­μα­τι­κή με­τω­νυ­μία του αι­δοί­ου σε χο­ά­νη με­τα­φέ­ρει μια ει­κό­να της θη­λύ­τη­τας ως δια­με­σο­λα­βή­τριας και του σώ­μα­τός της ως τό­που αντι­φα­τι­κών νοη­μα­το­δο­τή­σε­ων: δέ­κτης των κυ­ριαρ­χι­κών δυ­νά­με­ων, ση­μείο συγ­χώ­νευ­σης όλων των ετε­ρό­κλι­των κοι­νω­νι­κών σχέ­σε­ων, που αλύ­γι­στα σαν μέ­ταλ­λα ει­σβάλ­λουν εντός της και τε­λι­κά την με­τα­τρέ­πουν ερή­μην της σε «δη­μό­σιο κίν­δυ­νο», σαν να προ­κά­λε­σε εξαρ­χής με την αδυ­να­μία και την επι­δε­κτι­κό­τη­τά της τη δί­ω­ξή της.

Η Κυρ­τζά­κη ανα­συ­γκρο­τεί ποι­η­τι­κώ τω τρό­πω το γυ­ναι­κείο σώ­μα γυ­μνό, άρα και ικα­νό να φα­νε­ρώ­σει τη φύ­ση του ως πα­λίμ­ψη­στο. Το λο­γο­τε­χνι­κό παι­χνί­δι με τις αλ­λε­πάλ­λη­λες εγ­γρα­φές του προ­κα­λεί τη συ­ναι­σθη­μα­τι­κή απο­δο­χή από δια­φο­ρε­τι­κά ανα­γνω­στι­κά υπο­κεί­με­να. Αξιο­ποιεί­ται το ρη­το­ρι­κό μέ­σο της έκ­φρα­σης, αφού οι με­τα­μορ­φώ­σεις του γυ­ναι­κεί­ου σώ­μα­τος έχουν ως αφε­τη­ρία την από­δο­ση του χα­ρα­κτι­κού του Γιώρ­γη Δή­μου^[28] για να ανα­δει­χθεί η «ανα­το­μία» του ανα­πα­ρι­στώ­με­νου σώ­μα­τος: όρ­θιο, γυ­μνό από τη μέ­ση και κά­τω, ξε­χω­ρί­ζει η κοι­λό­τη­τα που κα­τα­λή­γουν τα μέ­λη. Η εξο­νυ­χι­στι­κή πε­ρι­γρα­φή δί­νει στην ποι­ή­τρια την ευ­και­ρία να ανα­δεί­ξει τις επα­νεγ­γρα­φές του γυ­ναι­κεί­ου σώ­μα­τος δια­χρο­νι­κά, ενώ ως επι­λο­γή η έκ­φρα­ση φα­νε­ρώ­νει τους δι­κούς της ιδιαί­τε­ρους καλ­λι­τε­χνι­κούς χει­ρι­σμούς.

Όσο η έκ­φρα­ση ως τρό­πος απο­τε­λεί για αιώ­νες το συ­να­πά­ντη­μα των αντι­μα­χό­με­νων τε­χνών (πα­ρα­στα­τι­κές τέ­χνες vs λο­γο­τε­χνία),^[29] έχει δια­τυ­πω­θεί η άπο­ψη ότι συγ­χρό­νως αντι­προ­σω­πεύ­ει ένα εί­δος έμ­φυ­λης σύ­γκρι­σης, κα­τά την οποία η θη­λυ­κή πα­θη­τι­κό­τη­τα ταυ­τί­ζε­ται με την αδρά­νεια των πα­ρα­στα­τι­κών τε­χνών, ενώ η αρ­σε­νι­κή ενερ­γη­τι­κό­τη­τα αντι­στοι­χεί στην αφη­γη­μα­τι­κή δυ­να­μι­κή της λο­γο­τε­χνί­ας.^[30] Μία αναμ­φί­βο­λα πα­ρω­χη­μέ­νη δια­πί­στω­ση, ωστό­σο χρή­σι­μη για ένα προ­χώ­ρη­μα βα­θύ­τε­ρο στην επι­λο­γή της Κυρ­τζά­κη. Το αδρα­νές γυ­ναι­κείο σώ­μα του χα­ρα­κτι­κού, δε­χό­με­νο την ενερ­γη­τι­κό­τη­τα του άν­δρα καλ­λι­τέ­χνη, πλη­γώ­νε­ται και συ­νά­μα κα­θο­ρί­ζε­ται από τις χα­ρα­κιές του, πά­ντως τε­λι­κά ανα­συ­γκρο­τεί­ται λο­γο­τε­χνι­κά από την θη­λυ­κή ποι­η­τι­κή φω­νή. Ο ανα­ζω­ο­γο­νη­τι­κός χει­ρι­σμός του ρη­το­ρι­κού τρό­που και το παι­χνί­δι­σμα αυ­τό με­τα­ξύ των καλ­λι­τε­χνι­κών υπο­κει­μέ­νων ανα­νε­ώ­νει τη σχε­τι­κή ελ­λη­νι­κή πα­ρά­δο­ση^[31] και ανα­τρέ­πει τις εξου­σια­στι­κές σχέ­σεις ανά­με­σα στα φύ­λα.

Ας μνη­μο­νευ­θούν δει­λά και οι συ­νο­μι­λί­ες που ανα­δει­κνύ­ο­νται από αυ­τό τον διά­λο­γο των τε­χνών. Το γυ­ναι­κείο ζή­τη­μα ως πο­λι­τι­κό θέ­μα προ­ϋ­πο­θέ­τει την έξο­δο στην πό­λη, στο δη­μό­σιο χώ­ρο, κι αν η Κυρ­τζά­κη δεν το πράτ­τει στο συ­γκε­κρι­μέ­νο ποί­η­μα,^[32] δεν μπο­ρού­με να πα­ρα­βλέ­ψου­με την επι­λο­γή της φί­λης της ποι­ή­τριας και συ­νο­μι­λή­τριας, Κι­κής Δη­μου­λά. Η Δη­μου­λά σε ένα από τα πιο γνω­στά της έρ­γα, το «Ση­μείο Ανα­γνω­ρί­σε­ως», με υπό­τι­τλο «άγαλ­μα γυ­ναί­κας με δε­μέ­να χέ­ρια», ανα­δει­κνύ­ει την κοι­νω­νι­κή κα­τα­πί­ε­ση στο πέ­ρα­σμα των αιώ­νων^[33] συ­σχε­τί­ζο­ντας κι εκεί­νη το φυ­σι­κό γυ­ναι­κείο σώ­μα με ένα άγαλ­μα (σε άγαλ­μα ανα­φέ­ρε­ται και η Κυρ­τζά­κη: «του στη­μέ­νου αγάλ­μα­τος φρι­κτή επα­νά­λη­ψη»), όταν απευ­θύ­νε­ται σε ένα γλυ­πτό που κο­σμεί ένα πάρ­κο της πρω­τεύ­ου­σας:

                                Όλοι σε λέ­νε κα­τευ­θεί­αν άγαλ­μα,
                                εγώ σε λέω γυ­ναί­κα αμέ­σως.
                                Όχι για­τί γυ­ναί­κα σε πα­ρέ­δω­σε
                                στο μάρ­μα­ρο ο γλύ­πτης
                                κι υπό­σχο­νται οι γο­φοί σου
                                ευ­γο­νία αγαλ­μά­των,
                                κα­λή σο­δειά ακι­νη­σί­ας.
                                Για τα δε­μέ­να χέ­ρια σου, πού έχεις
                                όσους πολ­λούς αιώ­νες σε γνω­ρί­ζω,
                                σε λέω γυ­ναί­κα

                                Σε λέω γυ­ναί­κα
                                για­τ’ εί­σ’ αιχ­μά­λω­τη^[34]

Βέ­βαια, η πιο απροσ­δό­κη­τη συ­νο­μι­λία αφο­ρά το ντο­κι­μα­ντέρ Ερεί­πια της Ζ. Μαυ­ρου­δή, το οποίο απο­τε­λεί ένα χρο­νι­κό της δια­πό­μπευ­σης των ορο­θε­τι­κών γυ­ναι­κών.^[35] Η σκη­νο­θέ­τις επι­λέ­γει να δεί­χνει πλά­να από γλυ­πτά που βρί­σκο­νται στο κέ­ντρο της Αθή­νας, όσο μι­λούν οι γυ­ναί­κες που στο­χο­ποι­ή­θη­καν και κα­τη­γο­ρή­θη­καν.^[36] Άλ­λο­τε η «Βό­ρεια Ήπει­ρος», το άγαλ­μα του «Ση­μεί­ου Ανα­γνω­ρί­σε­ως», βαν­δα­λι­σμέ­νο ή/και ζω­γρα­φι­σμέ­νο με μαρ­κα­δό­ρους ή σπρέι στο πρό­σω­πο, άλ­λο­τε η αγέ­ρω­χη «Κυ­βέ­λη» στην Ακα­δη­μί­ας και άλ­λο­τε μια γυ­ναί­κα σε στά­ση ικε­σί­ας,^[37] ανα­πλη­ρώ­νουν τις ήδη στιγ­μα­τι­σμέ­νες μορ­φές, ανα­δει­κνύ­ο­ντας ταυ­τό­χρο­να τη με­τα­μόρ­φω­ση των ηρω­ί­δων από κό­ρες σε ερεί­πια. Συ­νά­μα το γυ­ναι­κείο φύ­λο προ­βάλ­λε­ται στο ντο­κι­μα­ντέρ εντασ­σό­με­νο το­πο­γρα­φι­κά στο δη­μό­σιο χώ­ρο μεν, αλ­λά κυ­ρί­ως στο πε­ρι­θώ­ριό του, αφού τα μέ­ρη που βρί­σκο­νται τα αγάλ­μα­τα απο­τε­λούν ση­μείο συ­νά­ντη­σης το­ξι­κο­ε­ξαρ­τη­μέ­νων ατό­μων, άρα οι­κείο χώ­ρο και των πρω­τα­γω­νι­στριών της ιστο­ρί­ας.^[38]

Στο ίδιο ντο­κι­μα­ντέρ η για­τρός της Μο­νά­δας Ει­δι­κών Λοι­μώ­ξε­ων του νο­σο­κο­μεί­ου «Αν­δρέ­ας Συγ­γρός» Χρ. Μπό­τση ανα­φέ­ρει: «[…] κα­νείς δεν πή­ρε μια κα­λή συ­νέ­ντευ­ξη από αυ­τά τα πλά­σμα­τα πο­τέ», επι­κρί­νο­ντας την έως τό­τε απρο­κά­λυ­πτη πα­ρα­γκώ­νι­ση από το δη­μό­σιο λό­γο των πρω­τα­γω­νι­στριών ενός σκαν­δά­λου άνευ προη­γου­μέ­νου, οι οποί­ες κα­τα­δι­κά­στη­καν ερή­μην τους όχι απλώς από τις δι­κα­στι­κές αρ­χές, αλ­λά από την κυ­βέρ­νη­ση, τα ΜΜΕ και την κοι­νω­νία. Τα «λο­γο­θε­τι­κά πε­δία» που υπα­γο­ρεύ­ουν δο­μές και συ­μπε­ρι­φο­ρές, που επι­τρέ­πουν λό­γους, αλ­λά όχι και αντι­λό­γους, έθε­σαν το πλαί­σιο του κει­μέ­νου αυ­τού. Η Κυρ­τζά­κη αι­σθάν­θη­κε εγκαί­ρως την ανά­γκη να ακου­στούν τα απο­σιω­πη­μέ­να/λο­γο­θε­τι­κά οριο­θε­τη­μέ­να σώ­μα­τα, όταν σε ένα αρ­κε­τά πρώ­ι­μο κεί­με­νό της τι­τλο­φο­ρού­με­νο «Η γλώσ­σα-σώ­μα»^[39] και εμπνευ­σμέ­νο από ένα αντί­στοι­χο του συ­μπα­τριώ­τη και ομο­τέ­χνου της Γ. Χει­μω­νά, ανα­λύ­ο­ντας -ου­σιο­κρα­τι­κά αλ­λά επαρ­κώς λει­τουρ­γι­κά- τη δο­μή της ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας στέ­κε­ται στη ση­μα­σία του λό­γου ως μέ­σου αντί­στα­σης. Η γλώσ­σα, όπως τα πά­ντα στην ποί­η­σή της, εί­ναι σώ­μα, «έχει κύτ­τα­ρα και ιστούς· φλέ­βες και αί­μα· βρω­μιά και ομορ­φιά· και τε­λεί συ­νε­χώς εν ασχη­μία· οφεί­λει – για να δια­σχί­ζει· […] Η γλώσ­σα-σώ­μα μας κα­λύ­πτει. Δεν την κα­λύ­πτου­με. Μας χρη­σι­μο­ποιεί. Μας δια­περ­νά. Μια γλώσ­σα-σώ­μα μέ­σα και έξω από μας».^[40] Κα­τα­λή­γει η Κυρ­τζά­κη στο τέ­λος του «μα­νι­φέ­στου» της, πα­ραλ­λάσ­σο­ντας ένα σύν­θη­μα: «Τι κι αν έχε­τε την εξου­σία/ Εμείς έχου­με τη γλώσ­σα. Ποιοι εμείς; Μα φα­ντά­ζο­μαι οι τε­λού­ντες εν σιω­πή».^[41]

Επι­χει­ρή­θη­κε ο σχο­λια­σμός και όχι η ερ­μη­νεία του ποι­ή­μα­τος, εφό­σον εί­ναι ένα «σώ­μα – γυ­μνό», εναρ­γές δη­λα­δή από την πρώ­τη ανά­γνω­ση· το τε­λευ­ταίο σχό­λιο αφο­ρά στην ποι­η­τι­κή πο­ρεία της ποι­ή­τριας στην οποία αφιε­ρώ­νε­ται αυ­τό το τεύ­χος. Η κρυ­πτι­κή και συ­χνά δύ­σκο­λη γρα­φή της Κυρ­τζά­κη έχει εγκα­τα­λει­φθεί πια, χω­ρίς βε­βαί­ως εκ­πτώ­σεις στην ποιό­τη­τα, ού­τε όμως στη ση­μα­σία της, κα­θώς προ­σφέ­ρει μια χο­ρεία ποι­η­μά­των, αυ­τών της ύστε­ρης πα­ρα­γω­γής με­τα­ξύ των οποί­ων και το σχο­λια­ζό­με­νο, τα οποία βρί­σκο­νται σε διαρ­κή διά­λο­γο με την κοι­νω­νία και τα γε­γο­νό­τα.^[42] Η ορ­μή της νε­ό­τη­τας συ­νά­ντη­σε την ανυ­πο­χώ­ρη­τη γνώ­ση του γή­ρα­τος σε μια πα­ράλ­λη­λη δη­μιουρ­γι­κή δια­δρο­μή με την ιστο­ρία: αφε­τη­ρία της η πτώ­ση της Χού­ντας και τέρ­μα της το ορι­στι­κό τέ­λος της Με­τα­πο­λί­τευ­σης και η οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση.^[43] Από ει­ρω­νεία της τύ­χης άρα­γε ή ως απόρ­ροια της ωρι­μό­τη­τας ολο­κλη­ρώ­νε­ται αυ­τή η πο­ρεία κυ­κλι­κά^[44] προ­σεγ­γί­ζο­ντας ως προς την πρό­θε­ση τις πρώ­τες της ποι­η­τι­κές συλ­λο­γές, Οι λέ­ξεις (1973) και Ο κύ­κλος (1976), στις οποί­ες απη­χεί­ται το βί­ω­μα της ανυ­πό­φο­ρης ιστο­ρι­κής στιγ­μής της Δι­κτα­το­ρί­ας; Όπως και να ‘χει η συ­γκε­κρι­μέ­νη γρα­φή ακό­μα μία φο­ρά στη­λι­τεύ­ει, εξε­γεί­ρε­ται και πλέ­ον δι­καιώ­νει. Η Μα­ρία Κυρ­τζά­κη ενα­γω­νί­ως κα­τα­δύ­θη­κε στο λό­γο εξε­ρευ­νώ­ντας τον και ανα­λή­φθη­κε από αυ­τόν έχο­ντας βρει την προ­σω­πι­κή της φω­νή και θέ­ση στη νε­ο­ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία. Με αβρό­τη­τα, λοι­πόν, χα­ρί­ζει την «ελευ­θε­ρώ­τρια λέ­ξη» της σε σώ­μα­τα δί­χως στό­μα­τα.^[45] «Τί ποί­η­μα ότι θα έγρα­φα για σέ­να, σώ­μα μου» διε­ρω­τά­ται. Αναμ­φί­βο­λα τα εν­σω­μα­τω­μέ­να στο δι­κό της σώ­μα/ποί­η­μα σώ­μα­τα αν μπο­ρού­σαν θα απο­κρί­νο­νταν δι­καιω­μέ­να: λυ­τρω­τι­κό – το γνω­ρί­ζου­με με βε­βαιό­τη­τα.

[1]Μα­ρία Κυρ­τζά­κη, «Σώ­μα — γυ­μνό», εφ. Αυ­γή της Κυ­ρια­κής (έν­θε­το «Ανα­γνώ­σεις», τχ. 500), 22 Ιου­λί­ου 2012, σ. 3.

[2] Βλ. https://​www.​pro​toth​ema.​gr/​greece/​article/​194015/​yge​iono​mikh-​bomba-​oi-​mol​ysme​nes-​me-​aids-​pornes/ , https://​www.​tovima.​gr/​2012/​05/​02/​society/​a-​lob​erdo​s-​na-​poi​niko​poii​thei-​i-​sek​soya​liki-​praksi-​xwris-​pro​fyla​ksi/ και https://​www.​pro​toth​ema.​gr/​health-​and-​life/​article/​195109/​%E2%80%9Cd​agko​to%E2%80%9D-​yper-​ths-​dhm​osio​poih​shs-​gia-​tis-​oro​thet​ikes-​ier​odoy​les/ (τε­λευ­ταία ανά­κτη­ση: 21/11/2020).

[3] http://​www.​enet.​gr/?​i=news.​el.​article&​id=385​463 (τε­λευ­ταία ανά­κτη­ση: 21/11/2020).

[4] Κ. Γ. Πα­πα­γε­ωρ­γί­ου, «Η ιστο­ρι­κό­τη­τα του προ­σώ­που και η ατο­μι­κό­τη­τα της ιστο­ρί­ας. Μα­ρία Κυρ­τζά­κη, Μαύ­ρη Θά­λασ­σα, Κα­στα­νιώ­της, Αθή­να 2000», Εντευ­κτή­ριο, τμ. 14, τχ. 54, Απρί­λιος-Ιού­νιος 2001, σ. 116-117.

[5] Ε. Ση­φά­κη, «Δο­μι­σμός, με­τα­δο­μι­σμός και σπου­δές φύ­λου», Σπου­δές Φύ­λου και Λο­γο­τε­χνία, Ελ­λη­νι­κά Ακα­δη­μαϊ­κά Ηλε­κτρο­νι­κά Συγ­γράμ­μα­τα και Βοη­θή­μα­τα, Αθή­να 2015, κεφ. 5, σ. 107. Δια­θέ­σι­μο στο: http://​hdl.​handle.​net/​11419/​5726

[6] Α. Βο­για­τζό­γλου, «Η ανεύ­ρε­ση της “ελευ­θε­ρώ­τριας λέ­ξης”: Σχό­λια στην ποί­η­ση της Μα­ρί­ας Κυρ­τζά­κη Μα­ρία Κυρ­τζά­κη, Γκο­βό­στης, Αθή­να 2020, σ. 58. Το ποί­η­μα που μας εν­δια­φέ­ρει, βέ­βαια, εντάσ­σε­ται σε ένα φε­μι­νι­στι­κό πλαί­σιο, αλ­λά στο σύ­νο­λό της η γρα­φή της Κυρ­τζά­κη δεν εί­ναι «γυ­ναι­κεία». Άλ­λω­στε ο κά­πως επι­τι­μη­τι­κός αυ­τός χα­ρα­κτη­ρι­σμός έχει πλέ­ον εγκα­τα­λει­φθεί.

[7] Μ. Κυρ­τζά­κη, στη μέ­ση της ασφάλ­του. Ποι­ή­μα­τα 1973-2002, Κα­στα­νιώ­της 2005².

[8] Στο ίδιο, σ. 319.

[9] Στο πα­ρόν αφιέ­ρω­μα στη σχέ­ση πνεύ­μα­τος – σώ­μα­τος ανα­φέ­ρε­ται και ο Β. Μα­κρυ­δή­μας. Σχε­τι­κά με το θρη­σκευ­τι­κό στοι­χείο και το σκο­τά­δι ση­μειώ­νει ότι: «Στη μυ­θο­λο­γι­κή απαρ­χή του σύ­μπα­ντος, κα­τά την Κυρ­τζά­κη, ο ρό­λος του Θε­ού πε­ριο­ρί­ζε­ται σε ό,τι έχει να κά­νει με τη νύ­χτα». Βλ. εδώ Β. Μα­κρυ­δή­μας, «“…το μέ­σα που κυ­βερ­νά­ει / τις ζω­ές του κό­σμου”. Ερω­τι­κή όρα­ση και ενό­ρα­ση στη συλ­λο­γή Λι­γο­στό και να χά­νε­ται της Μα­ρί­ας Κυρ­τζά­κη».

[10] Γε­νι­κά το επι­χεί­ρη­μα αυ­τό ανα­πτύ­χθη­κε αρ­χι­κά στο κα­τα­στα­τι­κό για το θέ­μα έρ­γο, τον πρώ­το τό­μο της Ιστο­ρί­ας της σε­ξουα­λι­κό­τη­τας. Εδώ πα­ρα­πέ­μπω στο Μ. Φου­κώ, Οι μη κα­νο­νι­κοί. Πα­ρα­δό­σεις στο Κο­λέ­γιο της Γαλ­λί­ας 1974-1978, μτ­φρ. Σ. Σια­μαν­δού­ρας, Εστία 2011, σ. 614.

[11] Για μια κα­τα­το­πι­στι­κή εξέ­τα­ση του θέ­μα­τος δες την ει­σα­γω­γή της Μα­κρυ­νιώ­τη στο Δ. Μα­κρυ­νιώ­τη (επιμ., εισ.), Τα όρια του σώ­μα­τος. Διε­πι­στη­μο­νι­κές προ­σεγ­γί­σεις, Νή­σος, Αθή­να 2004, σ. 11-73: 15, 18-19.

[12] Κ. Γιαν­να­κό­που­λος, «Ιστο­ρί­ες σε­ξουα­λι­κό­τη­τας» στο Κ. Γιαν­να­κό­που­λος, Σε­ξουα­λι­κό­τη­τα. Θε­ω­ρί­ες και πο­λι­τι­κές της αν­θρω­πο­λο­γί­ας, εκδ. Αλε­ξάν­δρεια 2006, σ. 17-102: 48.

[13] Κυρ­τζά­κη, ό.π., σ. 330.

[14] Μα­κρυ­νιώ­τη, ό.π., σ. 15.

[15] Μ. Πα­πα­ρου­ση, Το σώ­μα και η δια­πραγ­μά­τευ­ση της δια­φο­ράς στη σύγ­χρο­νη ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία, Επί­κε­ντρο, Θεσ­σα­λο­νί­κη 2012, σ. 54-56, 84.

[16] E. Goffman, Στίγ­μα. Ση­μειώ­σεις για τη δια­χεί­ρι­ση της φθαρ­μέ­νης ταυ­τό­τη­τας, (εισ., μτ­φρ. Δ. Μα­κρυ­νιώ­τη), εκδ. Αλε­ξάν­δρεια 2001, σ. 39.

[17] Για μια εξέ­τα­ση των πα­ρα­πά­νω στις λο­γο­τε­χνι­κές τους εκ­δο­χές Βλ. Πα­πα­ρού­ση, ό.π., σ. 19-88.

[18] Η από­στα­ση με­τα­ξύ των δύο αν­δρών επι­τεί­νε­ται και στο τέ­λος της πρώ­της στρο­φής: «και ας εί­ναι σπου­δαί­ου αν­δρός που ζη­τά/ να σε σώ­σει — ζω­γρα­φιά αιω­νί­ως». Προ­φα­νώς η έμ­με­ση ανα­φο­ρά στον Α. Λο­βέρ­δο ως σπου­δαί­ου αν­δρός εί­ναι ει­ρω­νι­κή, εν αντι­θέ­σει με την εμ­φα­νώς κυ­ριο­λε­κτι­κή απεύ­θυν­ση στον Δή­μου.

[19] Στους τρεις τε­λευ­ταί­ους στί­χους της συ­γκε­κρι­μέ­νης στρο­φής, όμως, η φω­νή επι­στρέ­φει στη ήπια γυ­ναι­κεία συ­γκα­τά­βα­ση.

[20] Όπως ήδη ει­πώ­θη­κε, απο­δεί­χθη­καν στην πλειο­νό­τη­τά τους απλώς το­ξι­κο­ε­ξαρ­τη­μέ­νες. Η ποι­ή­τρια ίσως ανα­φέ­ρε­ται στην εκ­στρα­τεία κα­τά των εκ­δι­δό­με­νων ορο­θε­τι­κών, τις οποί­ες οι εξαγ­γε­λί­ες όσο κι αν δεν επα­λη­θεύ­θη­καν άφη­σαν το στίγ­μα τους στην κοι­νή γνώ­μη. Σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση οι χα­ρα­κιές στο σώ­μα εύ­κο­λα συ­σχε­τί­ζο­νται και με τη χρή­ση ου­σιών.

[21] Α. Βο­για­τζό­γλου, «Η ανεύ­ρε­ση της “ελευ­θε­ρώ­τριας λέ­ξης”: Σχό­λια στην ποί­η­ση της Μα­ρί­ας Κυρ­τζά­κη», ό.π., σ. 65.

[22] Για την ανα­πα­ρά­στα­ση της φι­γού­ρας της πόρ­νης στον με­σο­πό­λε­μο βλ. Χ. Ντου­νιά, Πέ­τρος Πι­κρός. Τα όρια και η υπέρ­βα­ση του Να­του­ρα­λι­σμού, Γα­βρι­η­λί­δης, Αθή­να 2006, σ. 43. Η με­λε­τή­τρια υπο­στη­ρί­ζει ότι η πόρ­νη στη λο­γο­τε­χνία του με­σο­πο­λέ­μου, ή του­λά­χι­στον στην μαρ­ξι­στι­κή της εκ­δο­χή, εκλαμ­βά­νε­ται ως θύ­μα της κοι­νω­νί­ας. Πα­ρα­βά­λει μά­λι­στα και το γνω­στό ποί­η­μα της Γ. Κα­ζαν­τζά­κη, «Αμαρ­τω­λό», έναν μο­νό­λο­γο μιας πόρ­νης, η οποία επί­σης βιώ­νει την αστυ­νο­μι­κή κα­τα­στο­λή. Οι σύγ­χρο­νες απο­τυ­πώ­σεις την προ­σεγ­γί­ζουν, όπως προ­α­να­φέρ­θη­κε, ως θύ­τη. Πβ. Πα­πα­ρού­ση, ό.π.

[23] Α. Αθα­να­σί­ου, «Κρί­ση και “μο­λυ­σμα­τι­κά σώ­μα­τα”», εφ. Αυ­γή της Κυ­ρια­κής (έν­θε­το «Ανα­γνώ­σεις», τχ. 500), 22 Ιου­λί­ου 2012, σ. 2. Πλέ­ον ανα­θε­ω­ρη­μέ­νο ως «Η κρί­ση ως εθνι­κό αφή­γη­μα: Κα­νο­νι­στι­κή οι­κειό­τη­τα και μο­λυ­σμα­τι­κά σώ­μα­τα» στο Η κρί­ση ως «κα­τά­στα­ση έκτα­κτης ανά­γκης». Κρι­τι­κές και αντι­στά­σεις, Σαβ­βά­λας 2012.

[24] Δ. Πα­πα­νι­κο­λά­ου, Κά­τι τρέ­χει με την οι­κο­γέ­νεια. Έθνος, πό­θος και συγ­γέ­νεια την επο­χή της κρί­σης, Πα­τά­κης 2018, σ. 206.

[25] Σ. Σό­ντακ, H νό­σος ως με­τα­φο­ρά/Το AIDS και οι με­τα­φο­ρές του, (μτ­φρ. Γ Λυ­κιαρ­δό­που­λος, Σ. Ρο­ζά­νης), Ύψι­λον 1993, σ. 103. Η Sontag στο κλα­σι­κό για το θέ­μα αυ­τό έρ­γο, α Επί­σης, κα­τά την ίδια «οι το­ξι­κο­μα­νείς που κολ­λούν την αρ­ρώ­στια επει­δή χρη­σι­μο­ποιούν κοι­νές μο­λυ­σμέ­νες βε­λό­νες θε­ω­ρού­νται ότι δια­πράτ­τουν (ή ολο­κλη­ρώ­νουν) ένα εί­δος ακού­σιας αυ­το­κτο­νί­ας», στο ίδιο, σ. 122.

[26] Στο ίδιο, σ. 110-111.

[27] Πβ. Το ποί­η­μα της Γ. Κα­ζαν­τζά­κη, «Αμαρ­τω­λό», όπου γί­νε­ται ανα­φο­ρά στην ασθέ­νεια: «Γλέ­ντια, κα­βγά­δες ως να φέ­ξει,/ αρ­ρώ­στιες, αμ­φι­θέ­α­τρο του Συγ­γρού/ κι ενέ­σεις 606». Οι ενέ­σεις 606 χρη­σί­μευαν ως θε­ρα­πευ­τι­κό μέ­σο κα­τά της σύ­φι­λης. Βλ. Ν. Σα­ρα­ντά­κος, «Η δια­πό­μπευ­ση μιας κοι­νω­νί­ας» δη­μο­σιευ­μέ­νος το ιστο­λό­γιό του, https://​sar​anta​kos.​wor​dpre​ss.​com/​2012/​05/​03/​ntropi/ (τε­λευ­ταία ανά­κτη­ση 21/11/2020).

[28] Ο Γιώρ­γης Δή­μου, του οποί­ου το χα­ρα­κτι­κό εντάσ­σε­ται στο ποί­η­μα και πα­ρι­στά­νει μια ιε­ρό­δου­λη, ήταν σπου­δαί­ος έλ­λη­νας χα­ρά­κτης από την Αί­γυ­πτο, αγω­νί­στη­κε στην Αντί­στα­ση και συ­νερ­γά­στη­κε με αρι­στε­ρά πε­ριο­δι­κά. Πε­ρισ­σό­τε­ρες πλη­ρο­φο­ρί­ες για τη ζωή του και αν­θο­λό­γιο των έρ­γων του κυ­κλο­φό­ρη­σε από το ΜΙΕΤ με αφορ­μή την ανα­δρο­μι­κή του έκ­θε­ση: Γ. Δή­μου, Χα­ρα­κτι­κά / Σχέ­δια. Κεί­με­να / Επι­στο­λές, ΜΙΕΤ 2004.

[29] Σχε­τι­κά βλ. το άρ­θρο της Μ. Αθα­να­σο­πού­λου, «Τί εί­ναι η “έκ­φρα­ση”;», στην ιστο­σε­λί­δα του πο­λυ­με­σι­κού οδη­γού για τη λο­γο­τε­χνία και την ανά­γνω­ση Σε­λι­δο­δεί­κτες, https://​sel​idod​eikt​es.​greek-​lan​guag​e.​gr/​lemmas/​1172/​1110 (τε­λευ­ταία ανά­κτη­ση 21/11/2020). Εκεί ανα­φέ­ρε­ται: «Πα­ρά τους πε­ριο­ρι­σμούς που υφί­στα­νται η ζω­γρα­φι­κή και η γλυ­πτι­κή ως τέ­χνες του «φυ­σι­κού ση­μεί­ου» κα­τά την ανα­πα­ρά­στα­ση του πό­νου ή της φρί­κης, η λο­γο­τε­χνία αμιλ­λά­ται τις τέ­χνες αυ­τές, επι­διώ­κο­ντας να πα­ρα­γά­γει, με τα συμ­βα­τι­κά της μέ­σα, μια πα­ρό­μοια ψευ­δαί­σθη­ση οπτι­κής αμε­σό­τη­τας». Η υπο­γράμ­μι­ση δι­κή μου.

[30] Βλ. W. J. T. Mitchell, Iconology. Image, Text, Ideology, University of Chicago Press, Σι­κά­γo 1986, σ. 110. Συ­μπλη­ρω­μα­τι­κά στην ερ­μη­νεία αυ­τή με αφορ­μή το ίδιο πα­ρα­δο­σια­κό σχή­μα, στην ανα­μέ­τρη­ση ποί­η­σης – ει­κό­νας, η πρώ­τη ση­μα­το­δο­τεί το χρό­νο, την κί­νη­ση, τη δρά­ση, ενώ η δεύ­τε­ρη το χώ­ρο και τη στα­τι­κό­τη­τα, βλ. Mitchell, στο ίδιο, σ. 48. Εκ­με­ταλ­λευό­με­νη, λοι­πόν, μια στα­τι­κή ει­κό­να η ποι­ή­τρια ανα­δει­κνύ­ει δια­χρο­νι­κά τις αδιά­κο­πες με­τα­γρα­φές της γυ­ναι­κεί­ας φύ­σης.

[31] Στους Σε­λι­δο­δεί­κτες πά­λι η Μ. Αθα­να­σο­πού­λου κά­νει μια σύ­ντο­μη ανα­δρο­μή στην αξιο­ποί­η­ση της έκ­φρα­σης από νε­ο­έλ­λη­νες λο­γο­τέ­χνες, έτσι σε μια συ­γκρι­τι­κή ανά­γνω­ση με το πα­ρόν κεί­με­νο δια­φαί­νε­ται η πρω­το­τυ­πία της Κυρ­τζά­κη. Βλ. «Ut pictura poesis: στη νε­ο­ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία και ποί­η­ση (19ος-αρ­χές 20ού αιώ­να)» στο https://​sel​idod​eikt​es.​greek-​lan​guag​e.​gr/​lemmas/​1174/​1110 (τε­λευ­ταία ανά­κτη­ση 21/11/2020). Επί­σης, οι πολ­λα­πλές όψεις της σχέ­σης της λο­γο­τε­χνί­ας με τη γλυ­πτι­κή διε­ρευ­νώ­νται στη με­λέ­τη της L. Giannakopoulou, The power of Pygmalion. Ancient Greek Sculpture in Modern Greek Poetry, 1860-1960, Peter Lang, Oξ­φόρ­δη 2007. Η ίδια με­λε­τή­τρια αξιο­ποιεί δη­μιουρ­γι­κά και εντός δια­φο­ρε­τι­κού ιστο­ρι­κού πλαι­σί­ου την αντί­στι­ξη αρ­σε­νι­κού-θη­λυ­κού/λο­γο­τε­χνί­ας-ει­κό­νας σε μια εύ­στο­χη ερ­μη­νευ­τι­κή από­πει­ρα του ποι­ή­μα­τος «Ζω­φό­ρος» του Α. Σι­κε­λια­νού, βλ. The power of Pygmalion..., σσ. 202-219.

[32] Ση­μα­ντι­κή εί­ναι η αντί­θε­ση ιδιω­τι­κό–δη­μό­σιο στο τρί­στι­χο: «Χα­ρα­κιές η ζωή σου και το σώ­μα σου/ ξύ­λο σε ιδιω­τι­κή συλ­λο­γή/ κι η χο­ά­νη σου δη­μό­σιος κίν­δυ­νος». Εδώ η Κυρ­τζά­κη ανα­φέ­ρε­ται, κα­τά τη γνώ­μη μου, στην εντός και εκτός οι­κί­ας βία εις βά­ρος των γυ­ναι­κών. Προ­σω­πι­κά «το ξύ­λο σε ιδιω­τι­κή συλ­λο­γή» μου προ­κα­λεί ει­κό­νες σχε­τι­ζό­με­νες με εν­δο­οι­κο­γε­νεια­κή βία.

[33] Δ. Πα­πα­στά­θη, Κι­κή Δη­μου­λά «αχθο­φό­ρος με­λαγ­χο­λί­ας». Ποί­η­ση και Ποι­η­τι­κή του Πέν­θους, Gutenberg, Αθή­να 2018, σ. 378-379.

[34] Το ποί­η­μα «Ση­μείο Ανα­γνω­ρί­σε­ως» πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται στην ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή Το λί­γο του κό­σμου (1971). Κι­κή Δη­μου­λά, Ποι­ή­μα­τα, Ίκα­ρος 2009, σ. 151-152. Το ανα­φε­ρό­με­νο άγαλ­μα εί­ναι «Η Βό­ρειος Ήπει­ρος» (1951) του Κων­στα­ντί­νου Σε­φερ­λή που βρί­σκε­ται στην Πλα­τεία Το­σί­τσα της Αθή­νας, στο πάρ­κο με­τα­ξύ Πο­λυ­τε­χνεί­ου και Εθνι­κού Αρ­χαιο­λο­γι­κού Μου­σεί­ου, όπως ανα­φέ­ρει η Πα­πα­στά­θη, ό.π., σ. 378.

[35] Ζωή Μαυ­ρου­δή, Ερεί­πια (Ruins) – Ορο­θε­τι­κές γυ­ναί­κες. Το χρο­νι­κό μιας δια­πό­μπευ­σης, 2013. Δια­θέ­σι­μο στο https://​ruins-​doc​umen​tary.​com/ (τε­λευ­ταία ανά­κτη­ση 21/11/2020).

[36] Θα ήθε­λα εδώ να ευ­χα­ρι­στή­σω την σκη­νο­θέ­τι­δα του ντο­κι­μα­ντέρ, η οποία πρό­θυ­μα απά­ντη­σε σε ερώ­τη­σή μου όσον αφο­ρά την επι­λο­γή των αγαλ­μά­των. Σε μία σύ­ντο­μη δια­δι­κτυα­κή συ­νο­μι­λία μοι­ρά­στη­κε τις σκέ­ψεις της και με βο­ή­θη­σε να εντο­πί­σω τα γλυ­πτά. Ει­δι­κό­τε­ρα θε­ω­ρεί ότι: «η ανα­πα­ρά­στα­ση μέ­σω αγαλ­μά­των ή και χα­ρα­κτι­κών υπο­δη­λώ­νει την αν­θρώ­πι­νη πα­ρου­σία χω­ρίς να την ευ­τε­λί­ζει, όπως έκα­ναν για πα­ρά­δειγ­μα κά­ποιες φι­γού­ρες φλε­γό­με­νων σω­μά­των σε τη­λε­ο­πτι­κά ρε­πορ­τάζ».

[37] Τα αγάλ­μα­τα που κι­νη­μα­το­γρα­φού­νται εί­ναι: το πρώ­το η «Βό­ρεια Ήπει­ρος», το οποίο ανα­φέ­ρε­ται και στο ποί­η­μα της Δη­μου­λά, βλ. πιο πά­νω, αλ­λά πλέ­ον έχει αφαι­ρε­θεί, το δεύ­τε­ρο η «Κυ­βέ­λη» φι­λο­τε­χνη­μέ­νη από τη Ν. Με­λά και βρί­σκε­ται στον πε­ρί­βο­λο του Πνευ­μα­τι­κού Κέ­ντρου Δή­μου Αθη­ναί­ων στην οδό Ακα­δη­μί­ας και το τρί­το άγαλ­μα γυ­ναί­κας δεν κα­τά­φε­ρα να το ταυ­το­ποι­ή­σω, πά­ντως βρί­σκε­ται στη συμ­βο­λή της Λ. Βα­σι­λίσ­σης Αμα­λί­ας και Λ. Βα­σι­λίσ­σης Όλ­γας απέ­να­ντι από το άγαλ­μα του Λόρ­δου Βύ­ρω­να.

[38] Η Μ. Κα­ρα­βα­ντά σε μια πα­ράλ­λη­λη ανά­γνω­ση του ντο­κι­μα­ντέρ και του γε­γο­νό­τος της δια­πό­μπευ­σης χρη­σι­μο­ποιεί την πα­ρο­μοί­ω­ση των ορο­θε­τι­κών σω­μά­των ως κό­ρες, στην οποία κοι­νός όρος εί­ναι η σιω­πή, η οποία πε­ρι­βάλ­λει και τα δύο σώ­μα­τα ως ανα­πα­ρι­στώ­με­να, αλ­λά συγ­χρό­νως και εξαι­ρε­μέ­να στη σύγ­χρο­νη δη­μο­κρα­τία. Βλ. Μ. Karavanta, «The Illegal Human: Democracy In-Surgent», Journal of Contemporary Thought, 39, Summer 2014, σ. 175-196. Σε μια μελ­λο­ντι­κή ερ­γα­σία θα συ­νε­χί­ζω τη συ­ζή­τη­ση και σε διά­λο­γο με αυ­τό το άρ­θρο.

[39] Μ. Κυρ­τζά­κη, «Η γώσ­σα-σώ­μα», Χάρ­της, τχ. 2, Σε­πτέμ­βριος 1982, σ. 139-140. Σε αυ­τό το ση­μείο να ανα­φέ­ρω ότι εί­ναι η τρί­τη φο­ρά , του­λά­χι­στον σε αυ­τό το ση­μεί­ω­μα, που η Κυρ­τζά­κη επι­λέ­γει το σώ­μα ως μέ­ρος τί­τλου και προσ­διο­ρι­σμό, «Σώ­μα ­— γυ­μνό», «Σκο­τά­δι Σώ­μα», «Η γώσ­σα-σώ­μα».

[40] Κυρ­τζά­κη, Στο ίδιο, σ. 139. Το κεί­με­νο του Γ. Χει­μω­νά, όπως ομο­λο­γεί η ίδια σε ση­μεί­ω­ση του άρ­θρου της εί­ναι το «Η Γλώσ­σα, ως μη-αν­θρώ­πι­νη ομι­λία», Πρα­κτι­κά Α΄ Συ­μπο­σί­ου Νε­ο­ελ­λη­νι­κής Ποί­η­σης, (επιμ. Σ. Σκαρ­τσής), τμ. β΄ , Γνώ­ση 1983, σ. 117-121.

[41] Στο ίδιο, σ. 140.

[42] Βο­για­τζό­γλου, «Η ανεύ­ρε­ση…», ό.π., σ. 59-73.

[43] Βλ. τη συ­ζή­τη­ση για το ζή­τη­μα της οριο­θέ­τη­σης της Με­τα­πο­λί­τευ­σης στο Β. Κα­ρα­μα­νω­λά­κης, Ι. Πα­πα­θα­να­σί­ου (επιμ.), Με­τα­πο­λί­τευ­ση, σα­ρά­ντα χρό­νια με­τά, Η ΑΥ­ΓΗ-ΑΣΚΙ, χ.χ. χ.τ., σ. 11-16.

[44] Όσον αφο­ρά την κυ­κλι­κό­τη­τα της πο­ρεί­ας της Κυρ­τζά­κη, αξιο­ση­μεί­ω­το εί­ναι το γε­γο­νός ότι τα πρώ­τα της ποι­ή­μα­τα τα υπέ­γρα­φε ως «Μα­ρία Κα­ρέ­νιν», ενώ το τε­λευ­ταίο δη­μο­σιευ­μέ­νο της ποί­η­μα το 2015 εί­χε τον τί­τλο «Κα­ρέ­νι­να», βλ. Βο­για­τζό­γλου, «Η ανεύ­ρε­ση…», ό.π., σ. 72-73.

[45] Η φρά­ση «ελευ­θε­ρώ­τρια λέ­ξη» προ­έρ­χε­ται από τη ρή­ση του Βιτ­γκε­στάιν: «Το θέ­μα έχει ως εξής: Όλα όσα κά­νου­με απο­σκο­πούν στην ανεύ­ρε­ση της ελευ­θε­ρώ­τριας λέ­ξης», με την οποία ρή­ση η ποι­ή­τρια έκλει­σε μία ομι­λία της το 2011.