«Χάρτες που ζωγραφίζουν άγγελοι»

Ο Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της δεν υπήρ­ξε μό­νο ποι­η­τής, αλ­λά και ζω­γρά­φος, όχι ένα δι­πλό τα­λέ­ντο, όπως ο Εγ­γο­νό­που­λος ή ο Κό­ντο­γλου, αλ­λά όπως ο Κα­βά­φης ένιω­θε μέ­σα του 125 φω­νές να του λέ­νε πως μπο­ρεί να γρά­ψει ιστο­ρία,^[1] έτσι και ο Ελύ­της ένιω­θε από μι­κρός μια ακα­τα­νί­κη­τη έλ­ξη προς τη ζω­γρα­φι­κή,^[2] που τον οδή­γη­σε τε­λι­κά στην καλ­λι­τε­χνι­κή δη­μιουρ­γία, με υπερ­ρε­α­λι­στι­κά κολ­λάζ, υδα­το­γρα­φί­ες και τέ­μπε­ρες, αλ­λά και στη συ­στη­μα­τι­κή ενα­σχό­λη­ση με την κρι­τι­κή της ζω­γρα­φι­κής. Έτσι, πα­ράλ­λη­λα με την ποι­η­τι­κή δη­μιουρ­γία, δη­μο­σιεύ­ει κεί­με­να τε­χνο­κρι­τι­κής κα­τά το διά­στη­μα 1936-1948 και το 1946 ανα­λαμ­βά­νει τη στή­λη της τε­χνο­κρι­τι­κής στην Κα­θη­με­ρι­νή και γρά­φει κρι­τι­κά δο­κί­μια που αφο­ρούν την τέ­χνη έως και το 1990.^[3] Αξιο­ση­μεί­ω­το, όμως, εί­ναι ότι η συ­νά­φεια της ποί­η­σης με τη ζω­γρα­φι­κή ως αλ­λη­λου­χία του λό­γου με την ει­κό­να τον απα­σχο­λεί και στη σύν­θε­ση των ποι­η­μά­των του και δεν εί­ναι τυ­χαίο ότι βρί­σκου­με ποι­ή­μα­τα που εγκι­βω­τί­ζουν γνω­στά έρ­γα ζω­γρα­φι­κής ή επι­χει­ρούν να λει­τουρ­γή­σουν ως ει­κό­να.^[4]     
Η σχέ­ση της λο­γο­τε­χνί­ας με τη ζω­γρα­φι­κή και ευ­ρύ­τε­ρα με τις κα­λές τέ­χνες τέ­θη­κε από πολ­λούς θε­ω­ρη­τι­κούς, από την αρ­χαιό­τη­τα έως σή­με­ρα, και απο­τέ­λε­σε αντι­κεί­με­νο της ιστο­ρί­ας της τέ­χνης και της αι­σθη­τι­κής.^[5] Πρό­κει­ται για μια σύν­θε­τη σχέ­ση που με­ρι­κές φο­ρές γί­νε­ται πο­λύ­πλο­κη λό­γω της δια­φο­ρε­τι­κής πρό­σλη­ψης που εμ­φα­νί­ζει κά­θε επο­χή, κά­θε αι­σθη­τι­κό ρεύ­μα ή κά­θε ομά­δα ποι­η­τών. Βέ­βαια το γε­γο­νός ότι η ποί­η­ση μπο­ρεί ν’ αντλή­σει την έμπνευ­σή της από έρ­γα ζω­γρα­φι­κής ή από άλ­λα ει­κα­στι­κά έρ­γα εί­ναι αυ­το­νό­η­το, όπως και το αντί­στρο­φο, συ­χνά ένα έρ­γο τέ­χνης, μου­σι­κό ή ει­κα­στι­κό, μπο­ρεί να έχει την αφε­τη­ρία της έμπνευ­σής του σ’ ένα ποί­η­μα.^[6] Εκτός όμως από αυ­τές τις επιρ­ρο­ές και τους αυ­το­νό­η­τους συ­σχε­τι­σμούς, εγεί­ρε­ται σε θε­ω­ρη­τι­κό επί­πε­δο το ερώ­τη­μα, κα­τά πό­σο η λο­γο­τε­χνία μπο­ρεί να πε­τύ­χει τα αι­σθη­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα της ζω­γρα­φι­κής και αν μπο­ρούν οι ει­κό­νες στα ποι­ή­μα­τα να λει­τουρ­γή­σουν με τον ίδιο τρό­πο που λει­τουρ­γεί η ει­κό­να σε ένα έρ­γο ζω­γρα­φι­κής. Μπο­ρεί επο­μέ­νως η ποί­η­ση να απο­κτή­σει τις ιδιό­τη­τες της ζω­γρα­φι­κής ή η ζω­γρα­φι­κή της ποί­η­σης; Μπο­ρεί η ποί­η­ση να αξιο­ποι­ή­σει τις τε­χνι­κές της ζω­γρα­φι­κής; Μπο­ρεί να δια­μορ­φω­θεί εν­δε­χο­μέ­νως μια κυ­βι­στι­κή ποί­η­ση;^[7] Μια πρώ­τη προ­σέγ­γι­ση αυ­τού του συ­σχε­τι­σμού επι­χει­ρή­θη­κε στο πλαί­σιο της αρ­χαί­ας ελ­λη­νι­κής και ρω­μαϊ­κής ποι­η­τι­κής. Μια πρώ­τη ανα­φο­ρά βρί­σκου­με στον Αρι­στο­τέ­λη (Πε­ρί ποι­η­τι­κής), ο οποί­ος χρη­σι­μο­ποί­η­σε ανα­φο­ρές από τη ζω­γρα­φι­κή για να διευ­κρι­νί­σει στοι­χεία της ποί­η­σης.^[8] Το έρ­γο, όμως, που επη­ρέ­α­σε σε με­γά­λο βαθ­μό τον τρό­πο που αντι­λαμ­βα­νό­μα­στε τον συ­σχε­τι­σμό της ποί­η­σης με τη ζω­γρα­φι­κή ήταν η Ποι­η­τι­κή τέ­χνη του Ορά­τιου με την πε­ρι­βό­η­τη φρά­ση «Ut Pictura Poesis» που ση­μαί­νει, όπως η ζω­γρα­φι­κή έτσι και η ποί­η­ση, ή αλ­λιώς η ποί­η­ση εί­ναι σαν τη ζω­γρα­φι­κή.^[9] Αυ­τή η φρά­ση, κυ­ρί­ως μέ­σα από την πα­ρερ­μη­νεία της, δια­μόρ­φω­σε ένα ρεύ­μα ανά­γνω­σης που υπο­στή­ρι­ζε τη συ­νά­φεια της ποί­η­σης με τη ζω­γρα­φι­κή, δη­λα­δή την ισο­τι­μία λό­γου και ει­κό­νας, που κυ­ριάρ­χη­σε στην ευ­ρω­παϊ­κή ποι­η­τι­κή από την Ανα­γέν­νη­ση έως του­λά­χι­στον τον 18^ο αιώ­να.^[10] Ση­μα­ντι­κό ρό­λο στην κα­θιέ­ρω­ση αυ­τού του δόγ­μα­τος που ταυ­τί­ζει τον λό­γο με την ει­κό­να στά­θη­κε η ρή­ση του Σι­μω­νί­δη του Κεί­ου (556-468 π.Χ.), που μας πα­ρα­δί­δε­ται μέ­σω του Πλού­ταρ­χου, και σύμ­φω­να με την οποία «ἡ μὲν ζω­γρα­φί­αν ποί­η­σιν σι­ιωπῶσαν ἡ δὲ ποί­η­σιν ζω­γρα­φί­αν λα­λοῦσαν», δη­λα­δή η ζω­γρα­φι­κή εί­ναι βου­βό ποί­η­μα και η ποί­η­ση εί­ναι ομι­λού­σα ει­κό­να.^[11]     
Ένα πρώ­το, αλ­λά κα­θο­ρι­στι­κό ρήγ­μα σε αυ­τή την πα­ρά­δο­ση, που δη­μιούρ­γη­σε το Ut pictura poesis, επέ­φε­ρε ο Lessing με το έρ­γο του Laokoon (1766).^[12] Ήταν η πρώ­τη ξε­κά­θα­ρα δια­τυ­πω­μέ­νη έν­στα­ση στην ταύ­τι­ση της ποί­η­σης με τη ζω­γρα­φι­κή. O Lessing ανα­θε­ώ­ρη­σε τη συ­νά­φεια της ποί­η­σης και ευ­ρύ­τε­ρα της λο­γο­τε­χνί­ας με τη ζω­γρα­φι­κή και τις ει­κα­στι­κές τέ­χνες, εστιά­ζο­ντας όχι στην όψη της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας που ανα­πα­ρα­σταί­νε­ται (δη­λα­δή κα­τά πό­σο απο­δί­δε­ται ρε­α­λι­στι­κά η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα) αλ­λά στον τρό­πο, στη μέ­θο­δο της ανα­πα­ρά­στα­σης της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας.^[13] Δια­φέ­ρουν, λέ­ει ο Lessing, η ποί­η­ση και οι πλα­στι­κές τέ­χνες, κα­τά την ύλη και τους τρό­πους της μί­μη­σης.^[14] Εί­ναι εμ­φα­νής εδώ η έμ­φα­ση στη μορ­φή, που δια­φο­ρο­ποιεί κα­τά τον Lessing τις δυο τέ­χνες και συ­νε­πώς το απο­τέ­λε­σμα που δη­μιουρ­γεί­ται στην ψυ­χή του ανα­γνώ­στη/θε­α­τή. Και για να τεκ­μη­ριώ­σει την άπο­ψή του έκα­νε μια ευ­φυή διά­κρι­ση, προσ­διό­ρι­σε την ποί­η­ση ως «τέ­χνη του χρό­νου» και τη ζω­γρα­φι­κή ως «τέ­χνη του χώ­ρου». Με άλ­λα λό­για, η λο­γο­τε­χνία χρη­σι­μο­ποιεί αρ­θρω­μέ­νους ήχους στον χρό­νο, απο­τε­λεί­ται από λέ­ξεις με μια αφη­γη­μα­τι­κή ακο­λου­θία μέ­σα στον χρό­νο. Η ζω­γρα­φι­κή χρη­σι­μο­ποιεί τη φόρ­μα και το χρώ­μα στον χώ­ρο.^[15] Για πα­ρά­δειγ­μα, υπο­στη­ρί­ζει ο Lessing, το σω­μα­τι­κό κάλ­λος πη­γά­ζει από την αρ­μο­νι­κή ενέρ­γεια ποι­κί­λων με­ρών, απαι­τεί­ται η πα­ράλ­λη­λη θέ­ση των με­ρών αυ­τών για ν’ απο­δο­θεί το σω­μα­τι­κό κάλ­λος και αυ­τό μπο­ρεί να το κά­νει μό­νο η ζω­γρα­φι­κή.^[16] Αντί­θε­τα ο ποι­η­τής μπο­ρεί να δεί­ξει τα στοι­χεία του κάλ­λους μό­νο δια­δο­χι­κά, να τα απα­ριθ­μή­σει στον λό­γο του, έτσι όμως δεν μπο­ρεί να μας δώ­σει μια ενιαία ει­κό­να, όπως μας δί­νει το συ­γκε­ντρω­τι­κό βλέμ­μα της ζω­γρα­φι­κής ή της γλυ­πτι­κής.^[17] Αυ­τή λοι­πόν εί­ναι η δια­δο­χή στον χρό­νο και η ύπαρ­ξη στον χώ­ρο. Η λο­γο­τε­χνία συ­νε­πώς και οι πλα­στι­κές τέ­χνες δια­φέ­ρουν ως προς τους θε­με­λιώ­δεις νό­μους που κα­θο­ρί­ζουν τη λει­τουρ­γία τους.
Αυ­τός ο δια­χω­ρι­σμός τώ­ρα αρ­χί­ζει ν’ ανα­τρέ­πε­ται κα­τά τη ρο­μα­ντι­κή πε­ρί­ο­δο και την αντί­λη­ψη κυ­ρί­ως των Γερ­μα­νών ρο­μα­ντι­κών για την ενό­τη­τα των αι­σθή­σε­ων. Ο F. Schlegel ορα­μα­τί­στη­κε τη δη­μιουρ­γία μιας οι­κου­με­νι­κής ποί­η­σης, που μπο­ρεί να συ­νε­νώ­σει δια­φο­ρε­τι­κά εί­δη και να δια­πε­ρά­σει όλες τις μορ­φές της τέ­χνης.^[18] Πά­νω σε αυ­τή τη σύλ­λη­ψη βα­σί­στη­κε και το ολι­κό καλ­λι­τέ­χνη­μα του Wagner, στο οποίο μπο­ρούν να συ­νε­νώ­νο­νται όλες οι υπάρ­χου­σες έως τό­τε τέ­χνες (ποί­η­ση, μου­σι­κή, ζω­γρα­φι­κή αρ­χι­τε­κτο­νι­κή κτλ.) μέ­σω του θε­ά­τρου.^[19] 
Η πραγ­μα­τι­κή ανα­τρο­πή, όμως, του δόγ­μα­τος του Lessing, που ήθε­λε την ποί­η­ση τέ­χνη του χρό­νου και μό­νο, δη­μιουρ­γεί­ται κα­τά τη μο­ντερ­νι­στι­κή πε­ρί­ο­δο, όταν η μο­ντέρ­να ποί­η­ση ανα­τρέ­πει την έν­νοια της δια­δο­χι­κής αφη­γη­μα­τι­κής ακο­λου­θί­ας και δια­σπά το ποί­η­μα σε ανό­μοιες ει­κό­νες ή ενό­τη­τες. Αυ­τή η νοη­μα­τι­κή ασυ­νέ­χεια στο εσω­τε­ρι­κό του ποι­ή­μα­τος κα­ταρ­γεί την έν­νοια του χρό­νου και έτσι ο χρό­νος και ο χώ­ρος παύ­ουν να εί­ναι τα δυο άκρα που κα­θο­ρί­ζουν τα όρια της λο­γο­τε­χνί­ας και των πλα­στι­κών τε­χνών.
Ο θε­ω­ρη­τι­κός που συ­στη­μα­το­ποί­η­σε αυ­τή την αλ­λα­γή εί­ναι ο Joseph Frank, ο οποί­ος με τη δη­μιουρ­γία του όρου «χω­ρι­κή φόρ­μα» επα­να­προσ­διό­ρι­σε το δόγ­μα του Lessing.^[20] Οι μο­ντέρ­νοι καλ­λι­τέ­χνες θέ­λουν ο ανα­γνώ­στης τους, υπο­στη­ρί­ζει ο Frank, ν’ αντι­λη­φθεί το έρ­γο τους «χω­ρι­κά μέ­σα σε μια χρο­νι­κή στιγ­μή, πα­ρά ως μια αφη­γη­μα­τι­κή χρο­νι­κή σει­ρά».^[21] «Μια ει­κό­να, σύμ­φω­να με τον Pound, εί­ναι αυ­τό που πα­ρου­σιά­ζει ένα σύ­μπλεγ­μα πνεύ­μα­τος και συ­ναι­σθή­μα­τος μέ­σα σε μια στιγ­μή».^[22] Αυ­τό το σύ­μπλεγ­μα, που δεν εί­ναι πα­ρά η ενο­ποί­η­ση ανό­μοιων ιδε­ών και συ­ναι­σθη­μά­των, δί­νει ένα ακα­ριαίο χτύ­πη­μα στην ευαι­σθη­σία του ανα­γνώ­στη. Εδώ υπο­στη­ρί­ζει ο Frank η μο­ντέρ­να λο­γο­τε­χνία προ­σλαμ­βά­νε­ται ως πλα­στι­κή τέ­χνη.^[23]     

Μπο­ρού­με να δού­με ένα πα­ρά­δειγ­μα κυ­βι­στι­κής ποί­η­σης του Pierre Reverdy,^[24] ποι­η­τή που γνώ­ρι­ζε κα­λά ο Ελύ­της:

Σε αυ­τό το ποί­η­μα έχου­με δια­φο­ρε­τι­κές νοη­μα­τι­κές ενό­τη­τες, δια­φο­ρε­τι­κά χρο­νι­κά επί­πε­δα που πρέ­πει, όμως, να συλ­λη­φθούν σε μια συγ­χρο­νία,^[26] σε μία ενό­τη­τα, ακρι­βώς όπως συμ­βαί­νει στην Guernica του Picasso, όπου με την κυ­βι­στι­κή συγ­χρο­νία προ­βάλ­λο­νται ταυ­τό­χρο­να δια­φο­ρε­τι­κά πλά­να στον χώ­ρο και τον χρό­νο.^[27] 
Μπο­ρεί, όμως, αυ­τό το ποί­η­μα ή όποιο άλ­λο ανά­λο­γο ποί­η­μα να ταυ­τι­στεί με τη ζω­γρα­φι­κή; Υπερ­βαί­νο­νται τα αι­σθη­τι­κά μέ­σα; Έχου­με την επί­τευ­ξη μιας χω­ρι­κής φόρ­μας; Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, αυ­τή η σύ­ζευ­ξη εί­ναι φυ­σι­κά αδύ­να­τη, ωστό­σο, όπως υπο­στη­ρί­ζει ο Frank, οι μο­ντέρ­νοι συγ­γρα­φείς δεν έπα­ψαν να προ­σπα­θούν «να πε­τύ­χουν αυ­τό το αδύ­να­το –όσο το μπο­ρέ­σουν».^[28]

Ο θε­ω­ρη­τι­κός λό­γος του Ελύ­τη για την ποί­η­ση και τη ζω­γρα­φι­κή

Το θέ­μα της σύ­γκλι­σης ή από­κλι­σης των δυο τε­χνών απα­σχό­λη­σε συ­στη­μα­τι­κά και τον Οδυσ­σέα Ελύ­τη. Από πο­λύ νω­ρίς συ­νε­ξε­τά­ζει τα καλ­λι­τε­χνι­κά με τα ποι­η­τι­κά προ­βλή­μα­τα στην τέ­χνη. Δια­κη­ρύτ­τει με νε­α­νι­κό δυ­να­μι­σμό ότι θέ­λει ν’ ανα­λά­βει «την ολο­κλη­ρω­τι­κή και νό­μι­μη υπε­ρά­σπι­ση […] του γε­νι­κό­τε­ρου πνεύ­μα­τος που χα­ρα­κτη­ρί­ζει την τε­χνο­τρο­πία των μο­ντέρ­νων καλ­λι­τε­χνών» (1940).^[29]
Η άπο­ψή του για τη συ­νά­φεια ζω­γρα­φι­κής και ποί­η­σης δια­φαί­νε­ται ήδη στο δο­κί­μιό του για τον Θε­ό­φι­λο, στον οποίο ο Ελύ­της δεν βλέ­πει απλώς έναν ζω­γρά­φο, αλ­λά έναν ποι­η­τή-ζω­γρά­φο και ακό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο έναν «άν­θρω­πο –σύν­δε­σμο […] που μας ενώ­νει με την πιο ζω­ντα­νή πλευ­ρά του αγνοη­μέ­νου εαυ­τού μας» και το πε­τυ­χαί­νει, υπο­στη­ρί­ζει ο Ελύ­της, «επει­δή ξέ­ρει να συμ­φι­λιώ­νει τό­σο κα­λά το ποι­η­τι­κό πά­θος με το πλα­στι­κό».^[30] Ο Θε­ό­φι­λος εί­ναι ένα εί­δος “κόμ­βου”, σύμ­φω­να με τον Ελύ­τη, «όπου γί­νο­νται οι αι­σθη­μα­τι­κές δια­σταυ­ρώ­σεις ενός συ­νό­λου που έμει­νε επί αιώ­νες άφω­νο». Στη συ­νέ­χεια γρά­φει ότι στον Θε­ό­φι­λο βρί­σκου­με να συ­νο­ψί­ζο­νται οι «εκ­φρα­στι­κές ορ­μές του Γέ­νους».^[31] Μπο­ρού­με να δια­κρί­νου­με εδώ την «ομι­λού­σα ει­κό­να» του Σι­μω­νί­δη του Κεί­ου. Επι­πλέ­ον, ο Ελύ­της το­πο­θε­τεί τον Θε­ό­φι­λο, όχι με τους να­ΐφ ή λαϊ­κούς ζω­γρά­φους, όπως θα πε­ρί­με­νε κα­νείς, αλ­λά δί­πλα στους σπου­δαγ­μέ­νους μο­ντέρ­νους ζω­γρά­φους, που προ­σέ­λα­βαν την πρω­τό­γο­νη τέ­χνη και μέ­σα από τον δρό­μο της γνώ­σης έφτα­σαν στο ίδιο απο­τέ­λε­σμα με τον Θε­ό­φι­λο.^[32] 
Αυ­τό που συ­νά­γε­ται από το κεί­με­νο του Ελύ­τη για τον Θε­ό­φι­λο εί­ναι η άπο­ψή του για την «αδελ­φό­τη­τα» ποί­η­σης και ζω­γρα­φι­κής. Αλ­λά και σε πολ­λά ακό­μη από τα κρι­τι­κά του κεί­με­να, ο Ελύ­της επι­χει­ρεί να συν­δέ­σει τις ποι­η­τι­κές με τις πλα­στι­κές αλή­θειες. Στο δο­κί­μιο «Η τέ­χνη της ελα­φράς ύλης» (1992) δια­τυ­πώ­νει ξε­κά­θα­ρα ότι στα έρ­γα που τον απα­σχο­λούν υπάρ­χει συμ­φυ­ής η πα­ρου­σία των δυο στοι­χεί­ων, έτσι που να μη νο­εί­ται το ένα χω­ρίς την επε­νέρ­γεια του άλ­λου.^[33] Στο κεί­με­νο «Τα δη­μό­σια και τα ιδιω­τι­κά» (1983/89) πε­ρι­γρά­φει το αλ­φά­βη­το ως εξής:

το κά­θε ωμέ­γα, το κά­θε ύψι­λον, η κά­θε οξεία, η κά­θε υπο­γε­γραμ­μέ­νη δεν εί­ναι πα­ρά ένας κολ­πί­σκος, μια κα­τω­φέ­ρεια, μια κά­θε­τη βρά­χου […] δεν εί­ναι πα­ρά η οπτι­κή φά­ση της ελ­λη­νι­κής λα­λιάς.^[34]

Στο δο­κί­μιο που συ­ντάσ­σει για τη ζω­γρα­φι­κή του Στέ­ρη ση­μειώ­νει πως «Ένα ιδιά­ζων κόκ­κι­νο, ένα πρα­σι­νω­πό μπλε και το λευ­κό του σου­πιο­κόκ­κα­λου του αρ­κούν, τις πε­ρισ­σό­τε­ρες φο­ρές, για να μας δώ­σει με οπτι­κά μέ­σα το ίδιο εκεί­νο αί­σθη­μα που μας δί­νουν με το λό­γο τα αρ­χαία ποι­η­τι­κά κεί­με­να».^[35] Τα χρώ­μα­τα, λοι­πόν, μας δί­νουν το ίδιο αί­σθη­μα με τον λό­γο.
Ένα από τα ρεύ­μα­τα της ζω­γρα­φι­κής που συ­στη­μα­τι­κά τον απα­σχο­λεί από νω­ρίς, τό­σο στον κρι­τι­κό του λό­γο όσο και στον ποι­η­τι­κό εί­ναι ο κυ­βι­σμός. Η τε­χνο­τρο­πία του κυ­βι­σμού θα τον βοη­θή­σει να κά­νει πρά­ξη την άπο­ψή του για τη στε­νή συγ­γέ­νεια της ποι­η­τι­κής με την πλα­στι­κή συ­νεί­δη­ση. Ήδη στο δο­κί­μιο για τον Θε­ό­φι­λο ανα­φέ­ρε­ται στο άνοιγ­μα που πέ­τυ­χε ο κυ­βι­σμός στην κα­τα­νό­η­ση του χώ­ρου, γρά­φει μά­λι­στα ότι οι μο­ντέρ­νοι ζω­γρά­φοι συ­μπα­ρου­σιά­ζουν σ’ έναν πί­να­κα εκεί­να που απαι­τού­σε η πλα­στι­κή τους συ­νεί­δη­ση και «που η κα­θιε­ρω­μέ­νη έν­νοια του χώ­ρου δε θα το επέ­τρε­πε πο­τέ».^[36] Έχει σα­φώς, λοι­πόν, επα­να­προσ­διο­ρί­σει την έν­νοια του χώ­ρου.
Αμε­σό­τε­ρα, όμως, με­λε­τά τη δυ­να­τό­τη­τα αξιο­ποί­η­σης της κυ­βι­στι­κής τε­χνι­κής στην ποί­η­ση, στο δο­κί­μιό του για τον Reverdy. Ο Ελύ­της ανα­γνω­ρί­ζει ότι ο κυ­βι­σμός έδω­σε έναν πλού­το στην ποί­η­ση του Reverdy, εί­ναι όμως επι­φυ­λα­κτι­κός για την πραγ­μα­τι­κή επι­τυ­χία αυ­τού του πει­ρά­μα­τος:

Εί­ναι σα­φές εδώ ότι ο Ελύ­της δεν απο­δέ­χε­ται άκρι­τα την εφαρ­μο­γή του κυ­βι­σμού στην ποί­η­ση. Ανα­γνω­ρί­ζει, όμως, ότι το απώ­τε­ρο όφε­λος από αυ­τόν τον πει­ρα­μα­τι­σμό «το βρί­σκει κα­νείς σε ολό­κλη­ρη τη με­τέ­πει­τα ποί­η­ση, ώς τις ημέ­ρες μας».^[38] Και τα στοι­χεία που θε­ω­ρεί ότι έχουν γο­νι­μο­ποι­ή­σει τη νε­ό­τε­ρη ποί­η­ση σαν «βέ­λη που έχουν εκτο­ξευ­θεί προς όλες τις κα­τευ­θύν­σεις» εί­ναι τα εξής: η κα­θα­ρό­τη­τα της γλώσ­σας, η συν­δυα­στι­κή των ει­κό­νων, το πλέγ­μα των νοη­μά­των, οι ανα­λο­γί­ες της πλα­στι­κής ή της μου­σι­κής.^[39] Αυ­τά φαί­νε­ται να εί­ναι και τα στοι­χεία που κρα­τά ο ίδιος από τον κυ­βι­σμό.
Πιο ξε­κά­θα­ρα, όμως, θα πα­ρου­σιά­σει τις αρ­χές του και τις θε­ω­ρη­τι­κές του από­ψεις για την τέ­χνη και τη λο­γο­τε­χνία στο δο­κί­μιο «Ο διαι­ρέ­της «Κ» στη σύγ­χρο­νη ζω­γρα­φι­κή, μα­ζί μ’ ένα μι­κρό φα­ντα­στι­κό μου­σείο».^[40] Σε αυ­τό το άρ­θρο ξε­κι­νά με μια ανα­φο­ρά στον Πλά­τω­να:

Εφό­σον, λοι­πόν, ο Πλά­των δεν απο­σα­φή­νι­σε τη θε­ω­ρία των «ει­δη­τι­κών αριθ­μών», το κρι­τή­ριο που τε­λι­κά θα σχη­μα­το­ποι­ή­σει ο Ελύ­της και το οποίο ονο­μά­ζει αυ­θαί­ρε­τα «Κ» εί­ναι η έν­νοια της κα­θα­ρό­τη­τας (μια σύν­θε­ση δια­φά­νειας και μυ­στη­ρί­ου, που ταυ­τό­χρο­να συν­δέ­ε­ται με την έν­νοια του κλα­σι­κού).^[42] Θε­ω­ρη­τι­κο­ποιεί δη­λα­δή την έν­νοια της κα­θα­ρό­τη­τας και θε­ω­ρεί ότι για να επι­τευ­χθεί, προ­ϋ­πο­θέ­τει την πει­θάρ­χη­ση των στοι­χεί­ων σ’ έναν αό­ρα­το ρυθ­μό, σε μια αφα­νή γε­ω­με­τρία. Εί­μα­στε στο 1982,^[43] ο Ελύ­της ολο­έ­να και πε­ρισ­σό­τε­ρο ανα­φέ­ρε­ται στη φι­λο­σο­φία, κυ­ρί­ως τον Πλά­τω­να, τον Πλω­τί­νο αλ­λά και τους Πυ­θα­γό­ρειους και αυ­τή η φι­λο­σο­φι­κή διά­στα­ση εί­ναι ένα από τα βα­σι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της ώρι­μης ποί­η­σής του.^[44] Συ­γκε­κρι­μέ­να, η έν­νοα της κα­θα­ρό­τη­τας για τον Ελύ­τη αντι­στοι­χεί:

Στο δο­κί­μιό του για τον Τσα­ρού­χη εί­χε ήδη ανα­φερ­θεί στην έν­νοια της «πλα­τω­νι­κής γε­ω­μέ­τρη­σης».^[46] Ο Ελύ­της πι­θα­νό­τα­τα αντλεί άμε­σα από τη φι­λο­σο­φία του Πλά­τω­να και κυ­ρί­ως από τον Τί­μαιο, έρ­γο στο οποίο ο αρ­χαί­ος φι­λό­σο­φος «ει­ση­γεί­ται μια μα­θη­μα­τι­κο­ποι­η­μέ­νη φυ­σι­κή, όπου ο δη­μιουρ­γός βά­ζει σε τά­ξη τα ου­ρά­νια σώ­μα­τα... To σώ­μα του κό­σμου συ­γκρο­τεί­ται από τα τέσ­σε­ρα εμπε­δό­κλεια στοι­χεία, τα οποία εί­ναι ενω­μέ­να με δε­σμούς γε­ω­με­τρι­κής ανα­λο­γί­ας».^[47] Η γε­ω­με­τρία έτσι συμ­βο­λί­ζει την συ­μπα­ντι­κή αρ­μο­νία, αλ­λά και την αρ­μο­νία εντός του αι­σθη­τού κό­σμου που εί­ναι απεί­κα­σμα που τέ­λειου κό­σμου των Ιδε­ών.^[48] 
Με την πλα­τω­νι­κή οντο­λο­γία, επί­σης, συν­δέ­ε­ται η θε­ω­ρία των ανα­λο­γιών που ανα­πτύσ­σει ο Ελύ­της τό­σο σε αυ­τό το κεί­με­νο για τον διαι­ρέ­τη «Κ» όσο και στο δο­κί­μιό του για τον Picasso^[49] αλ­λά και στις «Ανα­λο­γί­ες φω­τός», όπου ανα­πτύσ­σει με τη μορ­φή συ­νέ­ντευ­ξης προς τον Ivar Ivask όλες τις αρ­χές της ποι­η­τι­κής του.^[50] Η ανα­λο­γία μι­κρό­κο­σμου-μα­κρό­κο­σμου που δια­τρέ­χει τον Τί­μαιο αλ­λά και ευ­ρύ­τε­ρα η πλα­τω­νι­κή οντο­λο­γία για τον «υπε­ρου­ρά­νιο τό­πο των Ιδε­ών» εί­ναι στοι­χεία που βρί­σκει κα­νείς διά­σπαρ­τα στα δο­κι­μια­κά και ποι­η­τι­κά κεί­με­να του Ελύ­τη.^[51] Έτσι, γρά­φει στις «Ανα­λο­γί­ες φω­τός»: «Μια γραμ­μή που τρα­βά­ει ένας ζω­γρά­φος δεν εί­ναι πε­ριο­ρι­σμέ­νη μό­νο στον εαυ­τό της αλ­λά έχει μια ανα­λο­γία στον κό­σμο των πνευ­μα­τι­κών αξιών».^[52] Πί­σω από αυ­τή τη θε­ω­ρία των ανα­λο­γιών μπο­ρού­με να δια­βά­σου­με την πλα­τω­νι­κή κο­σμο­λο­γία σύμ­φω­να με την οποία «υπάρ­χει ένα αιώ­νιο υπό­δειγ­μα, ο κό­σμος των Ιδε­ών, του οποί­ου ο φυ­σι­κός κό­σμος εί­ναι το πιο πι­στό αντί­γρα­φο».^[53] 
Βέ­βαια δεν αντλεί μό­νο από τον Πλά­τω­να την έν­νοια της γε­ω­με­τρι­κής ανα­λο­γί­ας. Ανα­γνω­ρί­ζει ως επί­τευγ­μα του κυ­βι­σμού τη «μα­θη­μα­τι­κή κα­τα­νο­μή του χώ­ρου σαν μια απά­ντη­ση στο άμε­τρο και το συ­γκε­χυ­μέ­νο των αι­σθη­μά­των».^[54] 
Επι­πλέ­ον, ο Ελύ­της συ­νέ­λα­βε την έν­νοια της «γε­ω­μέ­τρη­σης» σε άμε­σο συ­σχε­τι­σμό με την έν­νοια της «υπέρ­βα­σης». Σε συ­νέ­ντευ­ξή του στον Δη­μή­τρη Άνα­λι το 1982 εί­ναι σα­φής: «Μι­λώ… για υπέρ­βα­ση και γε­ω­μέ­τρη­ση μα­ζί. Που η μία να γεν­νά και να γεν­νιέ­ται, συγ­χρό­νως, από την άλ­λη… που επι­τυγ­χά­νε­ται όχι τό­σο με την προ­με­λέ­τη (όπως θα το φα­ντα­ζό­τα­νε κα­νείς και όπως ανα­γκα­στι­κά πα­ρου­σιά­ζε­ται στη θε­ω­ρία) όσο με κά­ποιο εν­στι­κτώ­δες σκίρ­τη­μα, με το αυ­τό­μα­το δό­σι­μο της ψυ­χής».^[55] Συ­νε­πώς, αυ­τή η εν­δο­καλ­λι­τε­χνι­κή προ­σπά­θεια του Ελύ­τη και η επι­θυ­μία του να υπερ­βεί τα όρια που χω­ρί­ζουν τον λό­γο από την ει­κό­να και ακό­μη την αί­σθη­ση από την ιδέα, θα μπο­ρού­σε να κα­τα­νοη­θεί σαν μια προ­σπά­θεια να υπερ­βεί τους φραγ­μούς που χω­ρί­ζουν την τέ­χνη από τη ζωή ή τον κό­σμο των αι­σθή­σε­ων από τον κό­σμο των Ιδε­ών.^[56] Έτσι, στην ποί­η­σή του δη­μιουρ­γεί­ται ένα νοη­τι­κό και συ­ναι­σθη­μα­τι­κό σύ­μπλεγ­μα που επι­χει­ρεί να ενώ­σει τον λό­γο με την ει­κό­να:

«χάρ­τες/ Που ζω­γρα­φί­ζουν άγ­γε­λοι μ’ αό­ρα­τη δε­ξιά»^[57]
«ένας Παν­σέ­λη­νος που ζω­γρα­φί­ζει ενώ δεν υπάρ­χει Θε­ός»^[58]
«ο κή­πος βλέ­πει/ ανά­γκη να με­τα­τρε­πό­μα­στε κά­θε στιγ­μή σε ει­κό­να»^[59]

Ή στο ποί­η­μα το «Αμύ­γδα­λο του κό­σμου»^[60] δια­βά­ζου­με τους στί­χους του ποι­ή­μα­τος μα­ζί με τα έρ­γα του Dalí, του De Chirico, του Balthus.^[61] Στις Έξι και μια τύ­ψεις για τον ου­ρα­νό οι ει­κό­νες θα­νά­του και σφα­γής της Guernica του Picasso με­τα­τρέ­πο­νται σε «Ύπνο των Γεν­ναί­ων»:^[62]

Και τέ­λος, όταν ο Ελύ­της δια­κή­ρυτ­τε στο «Villa Natacha»: «Ονει­ρεύ­ο­μαι μιαν επα­νά­στα­ση από το μέ­ρος του κα­κού και των πο­λέ­μων σαν αυ­τή που έκα­νε από το μέ­ρος του σκιό­φω­τος και των απο­χρώ­σε­ων ο Matisse»,^[63] δεν ήταν μό­νο για να υπερ­βεί τα όρια των τε­χνών, αλ­λά και μέ­σα από τη δυ­να­μι­κή της υπερ­ρε­α­λι­στι­κής κο­σμο­θε­ω­ρί­ας να πε­τύ­χει την υπέρ­βα­ση των ορί­ων που χω­ρί­ζουν την τέ­χνη από τη ζωή, την πραγ­μα­τι­κή ζωή, την απλή, τη χει­ρο­πια­στή, γι’ αυ­τό και λέ­ει:

Μια πρώ­τη μορ­φή αυ­τού του κει­μέ­νου πα­ρου­σιά­στη­κε στο Συ­νέ­δριο που ορ­γά­νω­σαν το Ζω­γρά­φειο Λύ­κειο και τα Εκ­παι­δευ­τή­ρια Μα­ντου­λί­δη: Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της. Ο ποι­η­τής του Αι­γαί­ου (Θεσ­σα­λο­νί­κη, 30 Μαρ­τί­ου-3 Απρι­λί­ου 2016)

^{ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ}

• Δη­μή­τρης Αγ­γε­λά­τος, «Tέ­χνες του χώ­ρου και τέ­χνες του χρό­νου. Ένα σχή­μα για με­θο­δο­λο­γι­κούς όρους και όρια στις σύγ­χρο­νες δια­καλ­λι­τε­χνι­κές προ­σεγ­γί­σεις», Eπι­στη­μο­νι­κό Συ­μπό­σιο. Τα όρια των ει­δών στην τέ­χνη σή­με­ρα, Εται­ρεία Σπου­δών Νε­ο­ελ­λη­νι­κού Πο­λι­τι­σμού και Γε­νι­κής Παι­δεί­ας Σχο­λής Μω­ρα­ΐ­τη, Αθή­να 2009, σσ. 16-21.
• Δη­μή­τρης Αγ­γε­λά­τος, Λο­γο­τε­χνία και ζω­γρα­φι­κή. Προς μια ερ­μη­νεία της δια­καλ­λι­τε­χνι­κής (ανα)πα­ρά­στα­σης, Gutenberg 2017.
• Αρι­στο­τέ­λους,Πε­ρί Ποι­η­τι­κής, μετ. Σί­μου Με­νάρ­δου, ει­σα­γω­γή κεί­με­νο και ερ­μη­νεία υπό Ι. Συ­κου­τρή, Εστία 1997.
• Γιώρ­γος Βε­λου­δής, Γραμ­μα­το­λο­γία. Θε­ω­ρία λο­γο­τε­χνί­ας, Δω­δώ­νη 1991.
• Eugene B. Cantelupe, «Picasso's Guernica»,Art Journal, τ. 31, τχ. 1, (1971), σσ. 18-21.
• Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της, «Η ση­μα­σία της αντι­στοι­χί­ας στο έρ­γο του Picasso»,Αιο­λι­κά Γράμ­μα­τα, τ. Η΄, τχ. 43-44, 1978, σσ. 17-20.
  
• Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της, «Ανα­λο­γί­ες φω­τός (Μια συ­νέ­ντευ­ξη του ποι­η­τή στον Ivar Ivask)»,
• Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της,Εκλο­γή 1935-1977, Άκ­μων 1979, σσ.187-203.
• Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της,Ανοι­χτά χαρ­τιά, Ίκα­ρος 1987.
  
• Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της,Εν Λευ­κώ, Ίκα­ρος 1992.
• Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της, «Η υπέρ­βα­ση και η γε­ω­μέ­τρη­ση (Συ­νέ­ντευ­ξη στον Δη­μή­τρη Άνα­λι)»,Συν τοις άλ­λοις. 37 Συ­νε­ντεύ­ξεις, Ύψι­λον 2011, σσ. 255-269
• Joseph Frank,Η μο­ντέρ­να λο­γο­τε­χνία ως πλα­στι­κή τέ­χνη, Κα­θρέ­φτης, Αθή­να [χ.χ.].
• Kimon Friar, «The Imagery and Collages of Odysseus Elytis [1975] », World Literature Today, τ. 3, τχ. 2, (1989), σσ. 233-238.
• Ιου­λί­τα Ηλιο­πού­λου,Ανα­ζη­τώ­ντας τη δέ­κα­τη τέ­ταρ­τη ομορ­φιά. Δο­κί­μια για τον Οδυσ­σέα Ελύ­τη, Ύψι­λον 2014
• Ελέ­νη Κα­κλα­μά­νου, «Φυ­σι­κή φι­λο­σο­φία και κο­σμο­λο­γία», Ει­σα­γω­γή στην αρ­χαία φι­λο­σο­φία, επιμ. Γιώρ­γος Κα­ρα­μα­νώ­λης, Πα­νε­πι­στη­μια­κές Εκ­δό­σεις Κρή­της, Ηρά­κλειο 2017, σσ. 181-216.
• Τζί­να Κα­λο­γή­ρου, «“Ανά­γκη να με­τα­τρε­πό­μα­στε κά­θε στιγ­μή σε ει­κό­να”. Ει­κό­νες, συ­νει­κό­νες και ει­κα­στι­κά δια­κεί­με­να στη δι­δα­σκα­λία της ποί­η­σης του Ελύ­τη», Ο Ελύ­της στην εκ­παί­δευ­ση: ζη­τή­μα­τα ποι­η­τι­κής-δι­δα­κτι­κές προ­σεγ­γί­σεις. Πρα­κτι­κά 3ης Επι­στη­μο­νι­κής Συ­νά­ντη­σης, επι­μέ­λεια-ει­σα­γω­γή Θε­ο­δό­σης Πυ­λα­ρι­νός. Εκ­δό­σεις της Σχο­λής Ι. Μ. Πα­να­γιω­τό­που­λου, Αθή­να 2002, σσ. 97-108
• Έλε­να Κου­τριά­νου,Με άξο­να το φως. Η δια­μόρ­φω­ση και η κρυ­στάλ­λω­ση της ποι­η­τι­κής του Οδυσ­σέα Ελύ­τη, Ίδρυ­μα Κώ­στα και Ελέ­νης Ου­ρά­νη, Αθή­να 2002.
• Μα­ρί­να Λα­μπρά­κη-Πλά­κα, «Ut pictura poesis: το πρό­σω­πο και το προ­σω­πείο μιας θε­ω­ρη­τι­κής δια­μά­χης», Ιτα­λι­κή Ανα­γέν­νη­ση: τέ­χνη και κοι­νω­νία-τέ­χνη και αρ­χαιό­τη­τα, Κα­στα­νιώ­της 2004, σσ. 105-106.
• Gotthold Ephraim Lessing,Λα­ο­κό­ων: ή πε­ρί των ορί­ων της ζω­γρα­φι­κής και της ποι­ή­σε­ως, μετ. Α. Προ­βε­λέγ­γιος, Πε­λε­κά­νος, Αθή­να 2003 (ανα­τύ­πω­ση της έκ­δο­σης του 1902)
• Δ. Ν. Μα­ρω­νί­της,Όροι του λυ­ρι­σμού στον Οδυσ­σέα Ελύ­τη, Κέ­δρος 1984.
• Paola Maria Minucci, «Tra purezza e geometria», Odisseas Elitis, La materia leggera. Pittura e purezza nell’ arte contemporanea, επιμ, Paola Maria Minucci, ει­σα­γω­γή Antonella Anedda, Donzelli, Ρώ­μη 2005, σσ. 153-159.  
• Ορα­τί­ου,Η ποι­η­τι­κή τέ­χνη: επι­στο­λές στον Αύ­γου­στο και στον Ιού­λιο Φλώ­ρο, μετ. Μα­ριέτ­τα Μι­νώ­του, πρό­λο­γος Κ. Πα­λα­μά, εκδ.“Ανε­ξαρ­τή­του”, Αθή­ναι 1934.
• Πλά­των, Τί­μαιος, μετ. ει­σα­γω­γή Β. Κάλ­φας, Εστία 2014.
• Γιάν­νης Ρη­γό­που­λος,Κεί­με­νο και ει­κό­να. Όρια και δυ­να­τό­τη­τες της σύ­γκρι­σης, Σμί­λη 1997.
• Αλε­ξάν­δρα Σα­μου­ήλ, “Πά­ντα αριθ­μώ διέ­τα­ξας”. Ανα­λο­γία, αριθ­μο­λο­γία και ποί­η­ση, Με­λά­νι 2018.
• Wendy Steiner,The Colors of Rhetoric. Problems in the Relations between Modern Literature and Painting, The University of Chicago Press, Λον­δί­νο 1982.
  
• René Wellek και Austin Warren,Θε­ω­ρία λο­γο­τε­χνί­ας (Theory of Literature), μετ. Σταύ­ρου Γε­ωρ­γί­ου Δε­λη­γιώρ­γη, Δί­φρος 1980.