Ο Καραβάτζο στο εργαστήριό του

Στον Γιώργο Τζιρτζιλάκη

Θυμόν συνυφασμένον εις φύσιν του έχει ο άνθρωπος, και ως εκ τούτου, ο κοινός άνθρωπος πάσχει κακώς, και μετανάστης και φυγάς εκ της οικείας εστίας καθίσταται, και ημιόνων υπηρέτης, εν ενδεία των αναγκαίων κακοπαθών, ή και αλλοφύλων ικέτης γενόμενος, είτα δε αυτόχειρ, διά του ξίφους προς τον καθ’ εαυτού φόνον ορμών.
Προ τοιούτων κινδύνων, οι ευπορότεροι και επισημότεροι, πολίαρχοι και στράταρχοι και κλήραρχοι, και όλοι οι εκ δυνάμεως εις δύναμιν πορευόμενοι, ως και ταπεινότεροι, πλην λογιότεροι, ιδία δε οι διδάσκαλοι, ιδιοχείρως ποιούν τα εν τοις λίθοις χαράγματα, και εις βάθος εντέμνουν εις την γλυφή τών στοιχείων τους χαρακτήρες, οχετεύοντες εκεί τον θυμόν, μετά μανίας και πολλάκις επάγοντες την γραφίδα εις τους τύπους. Ολοσχερώς δε καλυπτομένου εκάστου λίθου, εκ των τεκμηρίων της πολυωδύνου ψυχικής των εφέσεως, εις εμφανές σημείον της οικίας τους αυτόν αποθέτουν, και πάραυτα επί άλλου λίθου προσπίπτουν, και αμέσως επί άλλου, και άλλου, ώστε, κατ’ ανάγκην, τάσις γενικευμένη κατέστη η κόσμηση αυλίων, ή και εσώτερων χώρων, διά λίθων γεγραμμένων. Ούτως, εκ λίθων, μιμουμένων του Μωυσέως τις πλάκες, οι οικίες τους βρίθουν, και εν μέσω τούτων εγκαταβιούν εν αδιοράτω αλλά εντεινομένη ασφυξία, ήτις, αφεύκτως, τον θυμόν αναβλαστάνει.
Εις τον καιρό των μεγίστων παθημάτων, όταν εις του παροξυνομένου άμυνα ευρίσκεται η ψυχή και την θυμού ζέση ματαίως το περικάρδιον αίμα αγωνίζεται καταπραΰνει, εάν θυμοβόρος πόλεμος και λοιπές αντιδικίες σπανίζουν, προς τους λίθους αναβλέπουν, όπου ασύγχυτο και τρανό και εύδηλο το γράμμα, αν και τα γραφόμενα χοροστάσιον –γνωμικών και αφορισμών και αποφάνσεων και διδαχών– αναιδούς πανδοξίας, οι δε αυτοέπαινοι καταφανείς και άπλετοι, τα ανδραγαθήματα έκπαγλα, τα αξιώματα καταλεπτολογούμενα· ούτως, των λογισμών την ταραχή διελέγχουν εν ιδιωτική ασφαλεία, βεβαιούμενοι, εκ των λίθων, πως απολείπουν αρετήν και γνώσιν και υπεροχήν και εαυτού ονόματος δόξαν εις τους αιώνας.

Καλλιτέχνης όμως –ουχί λιθοκόπος αλλά του λόγου ηχείο και πηγή ηχοβολισμού της ουσίας– διά την τρέχουσα ή την μεθύστερη εικόνα αυτού αδιαφορεί, και διά την επισύναψιν εις το όνομά του ιδιοτήτων και επαίνων, εμφαινόντων τίτλους καταγωγής ή περιστατικά περιζήλου ζωής ή και εκ της τέχνης ευγενή τινα κόπωσιν. Συχνάκις, φείδεται ακόμη και των ελαχίστων στοιχείων, των δηλούντων απλώς του προσώπου την ταύτισιν με του καλλιτέχνου το έργο.
Ως ο κατ’ όνομα Όμηρος –σπερματικώς αρχή και καθηγητής των ποιητών πάντων– εις τα έπη αυτού το γένος του επέκρυψε και εσίγησε, και ούτως περιμάχητος εγένετο και πολύπατρις. Κατά των ποθούντων και σφετεριζομένων την έφεση, είναι Ιήτης και Σμυρναίος και Αθηναίος και Αιγύπτιος, ήδη δε και Ιταλός, ενώ αμφισβήτηση προέβαλαν Χίοι, ως απόδειξη προχειριζόμενοι τους Ομηρίδες, τους οποίους και Πίνδαρος αναφέρει. Οι επί της καταγωγής του επιμελείς φυλοκρινήσεις, βίβλο ιστορική πολύλογο θα συνέθεταν, αλλά σκοπός τούτος κενοσπουδής και ματαιόφρων εις εμένα εμφαίνεται. Ούτε πατρίδος γαρ χρείαν έχουν Όμηρος και τα περιώνυμα έπη του, ως και εκάστου καλλιτέχνου τα έργα, ούτε καν φυσικόν δημιουργόν· άλλως τε, και Ομήρου η ύπαρξις σθεναρώς αμφισβητείται, και ήδη εκ τινων τα εν λόγω έπη εις πλείονας ποιητάς αποδίδονται.
Ούτως κι εγώ, συλλήπτωρ έργου κόπου μεστού και πολλής δεομένης ιστορίας, ουκ ενδέησα, εις εχθράν οδόν οδοιπορών επί μακρόν, ώστε υπογράψω τους εμαυτού πίνακες, επιζητών κοινωνικήν αξίωσιν, ή δικαίωσιν εις μέλλοντα χρόνον. Μόνον τους τίτλους τινών εξ αυτών ενεσήμανα, όπως την σειράν των Ιερωνύμου εικόνων, ως φόρον τιμής εις τας κακοπαθείας αυτού, προσφυγόντος εις τόπον ερήμων και ακρώρειες άξενες, ένεκα ότι συνήχθησαν εναντίον του όχλοι πολλοί.
Τούτο δε έπραξα, ουχί υστεροβούλως σκεπτόμενος, ότι, ως ο αθλητής, μετά κάματον, στεφάνου εντυγχάνει, ως ο έμπορος, μετά θαλάσσης σάλον, αξίες κερδαίνει, ως ο γεωργός, μεθ’ ιδρώτα προσώπου, καρπούς απολαμβάνει, ως ο προφήτης, μετά ονειδισμούς και ύβρεις, βλέπει τα λαληθέντα αποβαίνοντα, ομοίως καγώ, μεταθανατίως δε και εκείνος, απολαύσουμε τιμές και αναγνώριση· αλλά πάντως βέβαιος ότι, μετά απόδοσιν αγραμμάτων και αμούσων και κακοβούλων εις γυμνία και ασχημοσύνη, εκ της ιστορίας την κρίσιν, Ιερωνύμου τα έργα επί της ιστορίας μέλλονται ασφαλώς θριαμβεύσουν, και εν ονόματι όλων ημών εκδίκησιν λάβουν.

[Από το ανέκδοτο βιβλίο, Η αλήθεια· τεκμήρια και μυθουργίες]