Χρήσεις του χάρτη: ο ειδυλλιακός τόπος από τη Σαπφώ στον Ελύτη

«A map is not the territory it represents»
Alfred Korzybski, Science and Sanity. An introduction to non-Aristotelian systems and general semantics, ⁵1994, σ. 58 (1933).

Τρία γε­ω­γρα­φι­κά ση­μεία ορί­ζουν τον τό­πο όπου, σύμ­φω­να με ιστο­ρι­κές μαρ­τυ­ρί­ες, έζη­σε, όπου, σε σχέ­ση με την ποι­η­τι­κή μυ­θο­πλα­σία, αυ­το­κτό­νη­σε και όπου, λό­γω νε­ό­τε­ρων γραμ­μα­το­λο­γι­κών ανα­θε­ω­ρή­σε­ων, ανα­γεν­νή­θη­κε η Σαπ­φώ και το έρ­γο της: δύο νη­σιά, η Λέ­σβος και η Λευ­κά­δα, και μία χώ­ρα της βο­ρεί­ου Αφρι­κής, η Αί­γυ­πτος. Αν απο­δε­χτού­με τις δε­σμεύ­σεις που επι­βάλ­λει η κα­μπυ­λό­τη­τα της γης και πα­ρα­με­ρί­σου­με τις αρ­χές της ευ­κλεί­δειας γε­ω­με­τρί­ας –που ιστο­ρι­κά ανή­κει πε­ρισ­σό­τε­ρο στην αρ­χαία αντί­λη­ψη των πραγ­μά­των–, θα πα­ρα­τη­ρή­σου­με ένα σκα­λη­νό σφαι­ρι­κό τρί­γω­νο που ενώ­νει το Αι­γαίο, το Ιό­νιο πέ­λα­γος και ένα κομ­μά­τι της ανα­το­λι­κής Με­σο­γεί­ου· από το προ­φυ­λαγ­μέ­νο λι­μά­νι της Μυ­τι­λή­νης μέ­χρι τις κα­κο­τρά­χα­λες ακτές της νο­τιο­δυ­τι­κής Λευ­κά­δας και από εκεί μέ­χρι την πε­ρί­φη­μη Αλε­ξάν­δρεια ή –κα­τά πε­ρί­πτω­ση–, λί­γο νο­τιό­τε­ρα, στην ίδια νοη­τή ευ­θεία, μέ­χρι την αρ­χαία πό­λη της Οξυρ­ρύγ­χου στις δυ­τι­κές όχθες του Νεί­λου.
Τα τρία ση­μεία του τρι­γώ­νου έχουν γε­ω­γρα­φι­κά γνω­ρί­σμα­τα πα­ρό­μοια, συ­να­φή,
επι­κα­λυ­πτό­με­να –από τη μία· και –από την άλ­λη– γνω­ρί­σμα­τα αταί­ρια­στα, ανο­μοιο­γε­νή, αντι­κρουό­με­να. Σί­γου­ρα συν­δέ­ο­νται με ευ­θεί­ες που συ­γκρο­τούν γε­ω­με­τρι­κή λο­γι­κή, αλ­λά –εξ ορι­σμού– όχι και γε­ω­με­τρι­κή συμ­με­τρία. Η αμ­βλεία γω­νία σχη­μα­τί­ζε­ται στο λι­μά­νι της Μυ­τι­λή­νης, το βο­ρειό­τε­ρο ση­μείο, ενώ η πιο οξεία στην Αί­γυ­πτο, τη νό­τια κα­τά­λη­ξη. Κα­τ’ αντι­στοι­χία, η Σαπ­φώ, αν το­πο­θε­τη­θεί στον χάρ­τη, απο­κτά δια­φο­ρε­τι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά κά­θε φο­ρά που η θέ­ση της από ση­μείο σε ση­μείο αλ­λά­ζει. Πέ­ρα από αι­σθη­τι­κές συ­νο­μο­τα­ξί­ες, λο­γο­τε­χνι­κές κα­τη­γο­ριο­ποι­ή­σεις, ακό­μα και ηθι­κές αντι­λή­ψεις, που σχε­τί­ζο­νται και με τη γε­ω­γρα­φι­κή συ­στοι­χία, μία σχε­δόν με­τα­φυ­σι­κή πα­ρα­δο­χή ανα­φύ­ε­ται: η μι­κρό­τε­ρη από­στα­ση –αυ­τή ανά­με­σα στη Λέ­σβο και στη Λευ­κά­δα– αντι­στοι­χεί στο διά­στη­μα ανά­με­σα στη γέν­νη­ση και τον θά­να­το της Σαπ­φώς. Ενώ η με­γα­λύ­τε­ρη από­στα­ση – ανά­με­σα στη Λευ­κά­δα και στην Αί­γυ­πτο– αντι­στοι­χεί στο διά­στη­μα ανά­με­σα στον θά­να­το και την ανα­γέν­νη­σή της. 
Οπό­τε, ενώ κά­θε νε­ό­τε­ρος πα­ρα­τη­ρη­τής επο­πτεύ­ει τη Σαπ­φώ από δια­φο­ρε­τι­κή χρο­νι­κή αφε­τη­ρία (δια­φο­ρε­τι­κή τό­σο ως προς την επο­χή της αρ­χαί­ας ποι­ή­τριας όσο, κυ­ρί­ως, ως προς την επο­χή άλ­λων πα­ρα­τη­ρη­τών), πα­ράλ­λη­λα το­πο­θε­τεί ανα­γκα­στι­κά τον εαυ­τό του εντός των γε­ω­γρα­φι­κών ορί­ων όπου κά­θε φο­ρά η Σαπ­φώ εμ­φα­νί­ζε­ται. Αν ο χρό­νος επι­μη­κύ­νει το άνυ­σμα ανά­με­σα σε δύο ιστο­ρι­κά ση­μεία, ο τό­πος αμ­βλύ­νει τού­τη τη δια­φο­ρά· γί­νε­ται κοι­νός για πα­λαιό­τε­ρους και νε­ό­τε­ρους πα­ρα­τη­ρη­τές, ένα ορα­τό ση­μείο που, ενώ συ­σχε­τί­ζει δια­φο­ρε­τι­κές επο­χές, απο­τε­λεί εντού­τοις πε­δίο νέ­ων συ­γκρού­σε­ων. Συ­γκρού­σε­ων τό­σο στο κέ­ντρο κά­θε ση­μεί­ου –χρο­νι­κού και γε­ω­γρα­φι­κού– όσο και με­τα­ξύ αυ­τών των ση­μεί­ων. Αυ­το­νό­η­τα, η πε­ρι­ή­γη­ση στους Σαπ­φι­κούς τό­πους αρ­χί­ζει από τη Λέ­σβο. Εκεί, στο με­γα­λύ­τε­ρο νη­σί του βο­ρεί­ου Αι­γαί­ου, μα­ζί με τη Σαπ­φώ γεν­νιέ­ται και μια λυ­ρι­κή κο­σμο­α­ντί­λη­ψη, προ­σαρ­μο­σμέ­νη στις ανά­γκες ενός ψυ­χι­σμού που απο­δί­δει με ακρί­βεια αν­θρώ­πι­να συ­ναι­σθή­μα­τα σε αντι­στοι­χία με φυ­σι­κές κα­τα­στά­σεις· από την ανε­παί­σθη­τη κί­νη­ση των μι­κρών λου­λου­διών μέ­χρι τον συ­γκλο­νι­σμό που προ­κα­λεί η ορ­μη­τι­κό­τη­τα του ανέ­μου στον νου και στην καρ­διά του λυ­ρι­κού υπο­κει­μέ­νου. Η ίδια η Σαπ­φώ πε­ρι­γρά­φει έναν locus amoenus, τό­πο, δη­λα­δή, που δεν αντα­πο­κρί­νε­ται απα­ραί­τη­τα στις λε­πτο­μέ­ρειες της γε­ω­γρα­φι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, αλ­λά εκ­φρά­ζει τη βιω­μέ­νη αί­σθη­ση του χώ­ρου· πε­ρι­γρά­φει, λοι­πόν, έναν λο­γο­τε­χνι­κό τό­πο.

κα­τε­βαί­νο­ντας τους ου­ρα­νούς έλα και φτά­σε από την Κρή­τη εδώ στου να­ού τού­του το λά­μπος που το ζώ­νει γε­λα­ζού­με­νο δα­σά­κι μή­λων και όπου καί­ει πά­ντα στους βω­μούς λι­βα­νω­τού θυ­μί­α­μα # εδώ που κε­λα­ρύ­ζει το νε­ρό κα­τά­δρο­σο μέ­σ’ από της μη­λιάς τους κλώ­νους· όπου απ’ τα ρό­δα τα πολ­λά σκιές γε­μί­ζει ο κή­πος· κι από τις φυλ­λω­σιές όπου θρο­ούν και τρέ­μουν λες μια χαύ­νω­ση αρ­γο­πέ­φτει # εδώ το λι­βα­δά­κι όπου βoσκά­νε τ’ άλο­γα φού­ντω­σε απ’ άν­θη του Μα­γιού κι ελα­φρές πνέ­ουν οι αύ­ρες # έλα λοι­πόν εδώ Αφρο­δί­τη μου σε κά­λυ­κες χρυ­σούς ετοι­μα­σμέ­νο με λε­πτή τέ­χνη νέ­κταρ του τρα­πε­ζιού τους φί­λους να κε­ρά­σεις.^[1]

Η πα­ρά­θε­ση της με­τά­φρα­σης του Ελύ­τη, οπωσ­δή­πο­τε ανα­με­νό­με­νη, δεν εί­ναι σε όλες τις πε­ρι­πτώ­σεις εξί­σου αυ­το­νό­η­τη. Όσον αφο­ρά το απ. 2, πα­ρό­λο που πα­ρα­πέ­μπει μό­νο στην έκ­δο­ση LP, ο Ελύ­της υιο­θε­τεί κα­τά το δο­κούν πα­ραλ­λα­γές στί­χων και από άλ­λες εκ­δό­σεις (προ­σθέ­τει και τον στ. 1a), και εν­σω­μα­τώ­νει στην από­δο­σή του τα λό­για του Αθή­ναιου (χω­ρίς πα­ρά­θε­ση του πρω­το­τύ­που). Δη­λα­δή, αρ­κε­τοί λό­γοι για να τεκ­μη­ριω­θεί ο όρος «ανα­σύν­θε­ση». Υπα­κού­ο­ντας σε αι­σθη­τι­κό πρό­ταγ­μα σύμ­φυ­το με την ποι­η­τι­κή του, ο Ελύ­της δεν ακο­λου­θεί κα­τά πό­δας φι­λο­λο­γι­κές δε­σμεύ­σεις, χω­ρίς αυ­τό να απο­τε­λεί εμπό­διο τό­σο στην κα­τα­νό­η­ση του πρω­το­τύ­που όσο και –κα­τ’ εξο­χήν– στην από­λαυ­ση του με­τα­φρά­σμα­τος. Όμως εί­ναι ακρι­βώς η επι­δί­ω­ξη της τέρ­ψης, και οι ελευ­θε­ρί­ες που κά­θε φο­ρά για χά­ρη της παίρ­νει ο με­τα­φρα­στής, οι οποί­ες σε πολ­λές πε­ρι­πτώ­σεις κα­θι­στούν αμ­φι­λε­γό­με­νο το γύ­ρι­σμα ενός ποι­ή­μα­τος από την αρ­χαία γλώσ­σα στη νέα. Σαν να λη­σμο­νεί ο Ελύ­της ότι ανά­με­σα στον μο­ντέρ­νο ποι­η­τή και στην αρ­χαία ομό­τε­χνο πα­ρεμ­βάλ­λε­ται –του­λά­χι­στον– ο χρι­στια­νι­σμός και ο ρο­μα­ντι­σμός: ο και­νούρ­γιος κό­σμος.
Εντού­τοις, αν και η συ­ναι­σθη­μα­τι­κή υπερ­χεί­λι­ση στη «Σαπ­φώ» του Ελύ­τη προ­κα­λεί συ­χνά λί­γω­μα, εξαι­τί­ας των γλυ­κε­ρών –εί­τε ερω­τι­κών εί­τε σκω­πτι­κών– προ­σω­πι­κών υπαι­νιγ­μών που ο ίδιος, κα­θ’ υπερ­βο­λήν, απο­δί­δει στους εκ­φρα­στι­κούς τρο­πι­σμούς της αρ­χαί­ας ποι­ή­τριας, στο απ. 2 η νε­ό­τε­ρη φω­νή (του άντρα) αντη­χεί ισο­δί­καια την αρ­χαία φω­νή (της γυ­ναί­κας), επει­δή ανά­με­σά τους δεν υπάρ­χουν άλ­λα πρό­σω­πα, πα­ρά μό­νον η φύ­ση αυ­τή κα­θαυ­τή. Μά­λι­στα, η ποι­η­τι­κή δε­ξιο­τε­χνία εγ­γυά­ται την ανα­βάθ­μι­ση του Σαπ­φι­κού locus amoenus στα νέα ελ­λη­νι­κά. Έτσι, με βά­ση τις δι­δα­χές του ελά­χι­στου –όπου ακό­μα και η μι­κρό­τε­ρη φθογ­γο­λο­γι­κή επε­ξερ­γα­σία εί­ναι ικα­νή να επι­δρά­σει στις ιδιό­τη­τες του κό­σμου–, ο Ελύ­της, ως κα­θ’ ύλην αρ­μό­διος, πα­ρεμ­βαί­νει με­τα­φρα­στι­κά στην αρ­χαία ει­κο­νο­ποι­ία, με­τα­μορ­φώ­νο­ντας σε φυ­σι­κά στοι­χεία δη­μιουρ­γή­μα­τα του πο­λι­τι­σμού: γι’ αυ­τό οι χρυ­σές κύ­λι­κες αντι­κα­θί­στα­νται από τους χρυ­σούς κά­λυ­κες, εξα­σφα­λί­ζο­ντας το συ­μπό­σιο σε πε­ρι­βάλ­λον ανέγ­γι­χτο από το αν­θρώ­πι­νο χέ­ρι, όπως αρ­μό­ζει στους θε­ούς που θα γευ­τούν το νέ­κταρ μέ­σα από τα ίδια τα λου­λού­δια όπου αυ­τό πα­ρά­γε­ται. Με τη χρή­ση της ίδιας τε­χνι­κής, μό­λις δύο χρό­νια πριν από την έκ­δο­ση της Σαπ­φώς, ένας ομη­ρι­κός λο­γό­τυ­πος, που αφο­ρά τη δια­κο­σμη­τι­κή ευ­ρη­μα­τι­κό­τη­τα στην αρ­χαία ελ­λη­νι­κή αρ­χι­τε­κτο­νι­κή, ανά­γε­ται σε κα­θο­ρι­στι­κό σύμ­βο­λο της γυ­ναι­κεί­ας ομορ­φιάς: ενώ­τια παμ­φα­νό­ω­ντα.
Όσον αφο­ρά τη Σαπ­φώ: το αρ­χέ­τυ­πο ποι­η­τι­κό όρα­μα (εξάρ­τη­ση από τα τέσ­σε­ρα βα­σι­κά στοι­χεία του κό­σμου), η αφαι­ρε­τι­κή δο­μή (ακα­ριαία κί­νη­ση από τη μία ει­κό­να στην άλ­λη), ο συ­ντο­νι­σμός των αι­σθή­σε­ων με επάλ­λη­λες απει­κο­νί­σεις της φύ­σης (από τη θέ­α­ση της φω­τιάς έως την ευω­διά των τρυ­φε­ρών αν­θών) δια­νοί­γουν το από­σπα­σμα σε δύο ερ­μη­νευ­τι­κά πε­δία: στο πρώ­το βρί­σκο­νται εδραιω­μέ­νες αντι­λή­ψεις της ελ­λη­νι­κής αρ­χαιό­τη­τας, και στο δεύ­τε­ρο εμ­φα­νί­ζο­νται έν­νοιες της νε­ω­τε­ρι­κής επο­χής. Ση­μείο σύ­γκλι­σης των δύο πε­δί­ων η Αι­σθη­τι­κή, η οποία –πα­ρό­τι γέν­νη­μα του γερ­μα­νι­κού 18ου αιώ­να– τεκ­μη­ριώ­νει, ανα­λύ­ει και συ­στη­μα­το­ποιεί αφη­ρη­μέ­νες ιδέ­ες για την τέ­χνη που αφο­ρούν δια­χρο­νι­κά την αν­θρώ­πι­νη συ­νεί­δη­ση.

Πα­ρό­λο που η Αι­σθη­τι­κή λει­τουρ­γεί με τη λο­γι­κή του απο­κλει­σμού και αφο­ρά κρί­σεις για το ωραίο στις κα­λές τέ­χνες της μο­ντέρ­νας επο­χής, η πε­ριε­κτι­κό­τη­τα της μου­σι­κής, η οποία εί­ναι ανοι­χτή στις εκ­δη­λώ­σεις του αν­θρώ­πι­νου συ­ναι­σθή­μα­τος, επι­τρέ­πει εν­νοιο­λο­γι­κές αντι­στοι­χί­σεις και ερ­μη­νευ­τι­κές συ­γκλί­σεις ανά­με­σα στη νε­ό­τε­ρη θε­ω­ρία και στις από­ψεις των αρ­χαί­ων για την τέ­χνη των Μου­σών. Γι’ αυ­τό οι ανα­πα­ρα­στά­σεις και οι στο­χα­σμοί ποι­η­τών και φι­λο­σό­φων της αρ­χαϊ­κής και κλα­σι­κής Ελ­λά­δας που σχε­τί­ζο­νται με την εμπει­ρία, την επί­δρα­ση και τον κοι­νω­νι­κό και λα­τρευ­τι­κό ρό­λο μου­σι­κών δρω­μέ­νων «μπο­ρούν σή­με­ρα να γί­νουν κα­λύ­τε­ρα κα­τα­νοη­τές ως συ­να­φείς προς τον το­μέα της αι­σθη­τι­κής».^[2] Σε αυ­τό το πλαί­σιο, ο κίν­δυ­νος ανα­χρο­νι­σμού και υπε­ρερ­μη­νεί­ας απο­σο­βεί­ται. Οι κα­θιε­ρω­μέ­νες αρ­χές δεν κλο­νί­ζο­νται αλ­λά ισχυ­ρο­ποιού­νται, ενώ απο­κα­λύ­πτε­ται η λαν­θά­νου­σα στα­θε­ρά που δια­τρέ­χει την έμπνευ­ση της αρ­χαί­ας ποι­ή­τριας. Εδώ η Σαπ­φώ ει­σβάλ­λει στον μο­ντέρ­νο κό­σμο –κα­τε­βαί­νει από τον ου­ρα­νό της αρ­χαιό­τη­τας– υπό τους όρους της συ­ναι­σθη­σί­ας, της αμοι­βαί­ας αντι­λη­πτι­κής ικα­νό­τη­τας των αι­σθή­σε­ων:

Πολ­λοί από τους στί­χους αυ­τού του απο­σπά­σμα­τος της Σαπ­φώς ξε­κι­νούν με μία αί­σθη­ση και τε­λειώ­νουν με άλ­λη, ή με­τα­φέ­ρουν ένα αντι­κεί­με­νο που εί­ναι γνω­στό για την επί­δρα­σή του σε μία αί­σθη­ση σε μιαν άλ­λη πρά­ξη: π.χ., το νε­ρό, που αρ­χι­κά πε­ρι­γρά­φε­ται ως ψυ­χρό, κα­τα­λή­γει να πα­ρά­γει ήχο, και τα ρό­δα δεν ανα­δί­δουν το άρω­μά τους, αλ­λά ρί­χνουν τη σκιά τους στον κή­πο. Η Σαπ­φώ αφή­νει αυ­τή την ει­κο­νο­ποι­ία να πε­ρι­πλα­νη­θεί σε ένα ονει­ρι­κό, σχε­δόν αλ­λό­κο­σμο βα­σί­λειο. Έτσι, δεν εί­ναι το φως του ήλιου από πά­νω που τρε­μο­παί­ζει ανά­με­σα στα κλα­διά του δέ­ντρου, αλ­λά ο ήχος του νε­ρού από κά­τω. Ομοί­ως, το θρόι­σμα των ίδιων κλα­διών δεν ανα­πα­ρί­στα­ται ως ήχος, αλ­λά χρη­σι­μο­ποιεί­ται η με­το­χή αἰθυσ­σο­μέ­νων (δη­λα­δή, που θρο­ΐ­ζουν και λά­μπουν) για την πε­ρι­γρα­φή των φύλ­λων τους. Μό­νο με­τά από αυ­τό, στην επό­με­νη στρο­φή, ανα­φέ­ρο­νται οι αύ­ρες που εί­ναι η πη­γή αυ­τής της επί­δρα­σης. Κα­θώς το από­σπα­σμα τε­λειώ­νει, ανα­κα­λεί του­λά­χι­στον τρεις δια­φο­ρε­τι­κές αι­σθή­σεις σε τα­χεία δια­δο­χή. «Χρυ­σές κύ­λι­κες» αστρά­φτουν στο μά­τι και εί­ναι βα­ριές και ψυ­χρές στην αφή. Το «ἄβρως» υπο­δη­λώ­νει αφή, αλ­λά επί­σης πα­ρα­πέ­μπει στον ήρε­μο ήχο του υγρού κα­θώς χύ­νε­ται. Το «θα­λί­αι­σι» με­τα­φέ­ρει την αι­σθη­σια­κά δη­λω­τι­κή λέ­ξη θα­λία («αν­θη­ρή αφθο­νία»), που έχει ευ­ρύ φά­σμα πι­θα­νών συ­νειρ­μών, από το άρω­μα των λου­λου­διών (το ομόρ­ρι­ζο ρή­μα θάλ­λω, μία στρο­φή πιο πριν, πε­ρι­γρά­φει τον αν­θι­σμέ­νο λει­μώ­να) στις γεύ­σεις του τρα­πε­ζιού, στα τρα­γού­δια και στους χο­ρούς του χο­ρευ­τι­κού πε­ρι­βάλ­λο­ντος που συ­χνά ανα­πα­ρι­στά η Σαπ­φώ. Με αυ­τές τις απο­λαύ­σεις «ανα­μι­γνύ­ε­ται» (ὀμμε­μείχ­με­νον) στη συ­νέ­χεια το νέ­κταρ, το γλυ­κό πο­τό των θε­ών (που όμως πο­τέ δεν γεύ­ο­νται οι άν­θρω­ποι), και αυ­τή η ελ­λη­νι­κή με­το­χή απο­τε­λεί το έμ­βλη­μα της ανά­μει­ξης των αι­σθή­σε­ων στο ποί­η­μα ως σύ­νο­λο. Shane Butler - Alex Purves, «Introduction», στο Shane Butler - Alex Purves (επιμ.), Synaesthesia and the ancient senses, 2013, σ. 5.

Η δια­πί­στω­ση του συ­ναι­σθη­τι­κού γε­γο­νό­τος επι­κυ­ρώ­νει την κυ­ρί­αρ­χη ερ­μη­νεία του απο­σπά­σμα­τος.^[3] Δο­κι­μα­σμέ­νες εκ­φρά­σεις όπως νε­ο­θη­λέα ποί­ην (Ξ 347)· ἥβης ἄνθεα (Μί­μνερ­μος, 1.4 IEG)· παρ­θέ­νων κῆπος ἀκή­ρα­τος (Ίβυ­κος, 286.3 PMG)· σχι­στούς λειμῶνας… ἀφρο­δί­της (Εμπε­δο­κλής 66)· ή ακό­μα και προ­τρο­πές σε κλί­μα διο­νυ­σια­κής ευ­φο­ρί­ας, όπως πα­ρε­σκευα­σμέ­νου ψαῦσαι χε­ροῖν λειμῶνος (Ευ­ρι­πί­δης, Κύ­κλωψ, 170-171): με­τα­φο­ρές της χλο­ε­ρής και πε­ρι­πό­θη­της ερω­τι­κής πε­ριο­χής, που χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται ἰππό­βο­τος στη Σαπ­φώ. Πλη­σιέ­στε­ρη πε­ρί­πτω­ση συ­νά­φειας με τον locus amoenus της αρ­χαί­ας ποι­ή­τριας το απ. 286 του Ιβύ­κου, το οποίο «ζω­ντα­νεύ­ει δια­φο­ρε­τι­κούς φα­ντα­στι­κούς “κό­σμους” που αλ­λη­λε­πι­δρούν με τον τεκ­μαι­ρό­με­νο κό­σμο του “εδώ και τώ­ρα”. {…} Το τεκ­μαι­ρό­με­νο πλαί­σιο της εκτέ­λε­σης {…} [του απο­σπά­σμα­τος] εί­ναι το συ­μπό­σιο, κα­τε­ξο­χήν πλαί­σιο του ελ­λη­νι­κού παι­δι­κού έρω­τα. Στον κό­σμο του συ­μπο­σί­ου εγκε­ντρί­ζο­νται οι πιο φα­ντα­στι­κοί κό­σμοι της ει­κο­νο­ποι­ί­ας».^[4]

Την άνοι­ξη κι οι κυ­δω­νιές, που απ’ τα νε­ρά πο­τί­ζο­νται
των πο­τα­μιών μες στων Νυμ­φών τον κή­πο τον απά­τη­το,
και τα μπου­μπού­κια των κλη­μά­των,
που στα βλα­στά­ρια αυ­ξαί­νου­νε κά­τω απ’ τα κλη­μα­τό­φυλ­λα
με τον πα­χύ τον ίσκιο – αν­θί­ζουν.

Ίβυ­κος, 286.1-6 PMG (Ηλί­ας Π. Βου­τιε­ρί­δης, Αρ­χαί­οι έλ­λη­νες λυ­ρι­κοί, 1931) 

Εντού­τοις, ο κοι­νός τό­πος της αρ­χαί­ας γραμ­μα­τεί­ας απο­κτά στο απ. 2 δια­στά­σεις ιδιό­τυ­πης γλώσ­σας. Η πα­ρα­τα­κτι­κή σύν­δε­ση (στα­θε­ρή επα­νά­λη­ψη του μο­ρί­ου δὲ) ενο­ποιεί τα επι­μέ­ρους στοι­χεία σε έναν κε­ντρι­κό θε­μα­τι­κό άξο­να: ο ιε­ρός να­ός, το χα­ρι­τω­μέ­νο άλ­σος, τα μή­λα, τα ρό­δα, ο αν­θι­σμέ­νος λει­μώ­νας αντι­στοι­χούν δια­δο­χι­κά σε ση­μεία του γυ­ναι­κεί­ου σώ­μα­τος, η προ­στα­γή οἰνο­χό­αι­σον απο­δί­δει την ει­κό­να της ερω­τι­κής ολο­κλή­ρω­σης, ενώ η Αφρο­δί­τη «εμ­φα­νί­ζε­ται ως η θεϊ­κή εν­σάρ­κω­ση ενός χώ­ρου τον οποίο έχει οι­κειο­ποι­η­θεί το γυ­ναι­κείο φύ­λο. {…} Αυ­τή η με­τα­φο­ρι­κή έκ­φρα­ση της γυ­ναι­κεί­ας σε­ξουα­λι­κό­τη­τας εξαρ­τά­ται από τη με­τω­νυ­μία».^[5] Η Σαπ­φώ ταυ­τί­ζε­ται με ει­κό­νες που πε­ρι­γρά­φει, επει­δή όρ­γα­νο ομι­λί­ας γί­νε­ται το ίδιο το γυ­ναι­κείο σώ­μα. Στα μά­τια σύγ­χρο­νων με­λε­τη­τών η γλώσ­σα αυ­τή εί­ναι η γλώσ­σα του λε­σβια­κού έρω­τα.

Την ύπαρ­ξη του γυ­ναι­κεί­ου πε­δί­ου επι­κυ­ρώ­νει και η σύ­γκρι­ση ανά­με­σα στο απ. 2 της Σαπ­φώς και το απ. 34 του Αλ­καί­ου. Πα­ρό­λο που μοι­ρά­ζο­νται κοι­νά στοι­χεία (γραμ­μέ­να σε Σαπ­φι­κή στρο­φή, πε­ριέ­χουν επί­κλη­ση προς θε­ούς να έρ­θουν από τον τό­πο λα­τρεί­ας τους στους δύο ποι­η­τές), «όπως ακρι­βώς η Αφρο­δί­τη της Σαπ­φώς εκ­δη­λώ­νει χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά που φαί­νο­νται να ται­ριά­ζουν σε ένα “θη­λυ­κό” σχή­μα, οι θε­οί που ανα­πα­ρι­στά ο Αλ­καί­ος [ο Κά­στωρ και ο Πο­λυ­δεύ­κης] προι­κί­ζο­νται με “αρ­σε­νι­κά” χα­ρί­σμα­τα. {…} Οι ει­κό­νες του, ιδί­ως η βιαιό­τη­τα των σκο­τει­νών κα­ται­γί­δων, εί­ναι ο αντί­πο­δας των ρυα­κιών που μουρ­μου­ρί­ζουν και του σιω­πη­λού κή­που της Σαπ­φώς». Από την άλ­λη, τα άλο­γα που βό­σκουν στον λει­μώ­να και συν­δέ­ο­νται με τη λα­τρεία της Αφρο­δί­της «μπο­ρούν επί­σης να συ­γκρι­θούν με τα θεϊ­κά άλο­γα που δα­μά­ζουν και στη συ­νέ­χεια ιπ­πεύ­ουν από τη μια άκρη του κό­σμου στην άλ­λη οι Διό­σκου­ροι στον ύμνο του Αλ­καί­ου. Γε­νι­κό­τε­ρα, {…} αυ­τά τα πε­ρί­φη­μα πλά­σμα­τα έχουν έντο­να “αρ­σε­νι­κή διά­στα­ση”».^[6]

Ελά­τε, τον πο­λύ­α­στρον Όλυ­μπον αφή­νο­ντας,
της Λή­δας και του Δία εσείς παι­διά γεν­ναιό­τα­τα,
με σπλα­χνι­κή καρ­διά φα­νεί­τε, Κά­στο­ρα
Και ω Πο­λυ­δεύ­κη,
που απ’ άκρη σ’ άκρη τη στε­ριά κι όλη τη θά­λασ­σα
με άλο­γα ακά­μα­ντα περ­νά­τε και γλι­τώ­νε­τε
τό­σους και τό­σους ξαφ­νι­κά που ο κρυ­ε­ρό­τα­τος
θά­να­τος ζώ­νει·
στα κα­λο­ζύ­γι­στα άρ­με­να ψη­λά ανα­τέλ­λο­ντας
στα κα­ρα­βό­σκοι­να συν­δυό λα­μπροί προ­βάλ­λε­τε
και μες στην άγρια νύ­χτα χύ­νε­τε το φως σας
στου πλοί­ου τα σκό­τη.

Αλ­καί­ος, 34 V (Γιάν­νης Δάλ­λας, Αρ­χαί­οι λυ­ρι­κοί. Β΄, 2004)

Αν το ερω­τι­κό γε­γο­νός πε­ρι­λαμ­βά­νει φυ­σιο­λο­γι­κά τη συ­ναι­σθη­τι­κή διά­στα­ση, και η συ­ναι­σθη­τι­κή αντί­λη­ψη κα­θι­στά την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ένα οιο­νεί ερω­τι­κό φαι­νό­με­νο, ο γε­ω­γρα­φι­κός τό­πος του Σαπ­φι­κού απο­σπά­σμα­τος –όχι μό­νο για να δια­τη­ρη­θεί το ερω­τι­κό ση­μαι­νό­με­νο, αλ­λά και για να επι­τευ­χθεί θρη­σκευ­τι­κή μέ­θε­ξη– θα πρέ­πει να εκτεί­νε­ται σε μια πε­ριο­χή τό­σο εντός όσο και εκτός των ορί­ων του ορα­τού κό­σμου. Η συ­νά­φεια του έρω­τα με τη θρη­σκεία –μία ρι­ζω­μέ­νη σχέ­ση στη βά­ση κά­θε πο­λι­τι­σμού– αί­ρει τη διά­κρι­ση ανά­με­σα στο πραγ­μα­τι­κό και στο φα­ντα­στι­κό: οι θε­οί μι­μού­νται τους αν­θρώ­πους κά­νο­ντας έρω­τα (αλ­λά και πό­λε­μο), και οι άν­θρω­ποι, όταν πιε­στούν σε ένα ερω­τι­κό ζή­τη­μα, απερ­γά­ζο­νται δο­λο­πλο­κί­ες για να χει­ρα­γω­γή­σουν προς το συμ­φέ­ρον τους τη βού­λη­ση των θε­ών. Συν­δυά­ζο­ντας τύ­πους της ερω­τι­κής ει­κο­νο­πλα­σί­ας με εκ­φρα­στι­κά σχή­μα­τα της ορ­φι­κής θρη­σκεί­ας, η αρ­χαία ποι­ή­τρια γί­νε­ται ιε­ρουρ­γός της Αφρο­δί­της, και κα­λεί τη θεά να ανοί­ξει και να κλεί­σει την κυ­κλι­κή σύν­θε­ση του ποι­ή­μα­τος που της αφιε­ρώ­νει. Η τε­λε­τουρ­γι­κή πρά­ξη του κλη­τι­κού ύμνου γε­φυ­ρώ­νει τα διε­στώ­τα, με τη συ­ντα­κτι­κή δο­μή του ποι­ή­μα­τος να υπο­στη­ρί­ζει την ίδια λει­τουρ­γία: το ει­σα­γω­γι­κό επίρ­ρη­μα δεῦρυ συ­ντάσ­σε­ται με την ακρο­τε­λεύ­τια προ­στα­κτι­κή, «εί­τε σύμ­φω­να με τη γρα­φή οἰνο­χό­αι­σον εί­τε όπως το πα­ρα­δί­δει ο Αθή­ναιος (ἐλθέ … οἰνο­χοοῦσα)»,^[7] επι­τεί­νο­ντας την ανα­μο­νή του ακρο­α­τή για την τε­λι­κή ενέρ­γεια της θε­άς: 

Συ­νε­πώς, εγ­γε­νής συν­θή­κη ενός κλη­τι­κού ύμνου εί­ναι μια κε­νό­τη­τα ή από­στα­ση την οποία ρό­λος του ύμνου εί­ναι να επι­ση­μά­νει μέ­σω μιας πρά­ξης προ­σο­χής. Η Σαπ­φώ ανα­στέλ­λει την προ­σο­χή με όσα πα­ρεμ­βάλ­λει με­τα­ξύ του επιρ­ρή­μα­τος στην αρ­χή του απο­σπά­σμα­τος και του ρή­μα­τος στο τέ­λος του: το απο­τέ­λε­σμα εί­ναι ανοί­κειο – ωσάν η πλά­ση να μοιά­ζει να ανα­μέ­νει ένα γε­γο­νός που εί­ναι ήδη πα­ρόν διαρ­κώς. Δεν υπάρ­χει σα­φές όριο ανά­με­σα στο μα­κρι­νό και το κο­ντι­νό, ού­τε στιγ­μή κο­ρύ­φω­σης με την άφι­ξη της θε­άς. Η Σαπ­φώ απο­δί­δει ένα σύ­νο­λο κα­τα­στά­σε­ων που στην αρ­χή εξαρ­τώ­νται από την απου­σία της Αφρο­δί­της αλ­λά στο τέ­λος εμπε­ριέ­χουν την πα­ρου­σία της – μια αγε­φύ­ρω­τη από­στα­ση που δια­περ­νά τον κό­σμο.  (A. Carson,ό.π., σ. 358)

Εντός αυ­τού του κύ­κλου οι εταί­ρες της Σαπ­φώς ανα­με­τριού­νται στους ανα­βαθ­μούς του έρω­τα. Τα στά­δια μύ­η­σης εί­ναι τρία. Αρ­χι­κά, πι­στο­ποιού­νται τα σύμ­βο­λα που θε­με­λιώ­νουν το τε­λε­τουρ­γι­κό γε­γο­νός. Πρό­κει­ται για τα μό­να στοι­χεία (αμι­γώς λα­τρευ­τι­κά) που υπο­δη­λώ­νουν αν­θρώ­πι­νη συμ­βο­λή: ο να­ός, ο βω­μός και οι χρυ­σές κύ­λι­κες με το νέ­κταρ. Έπει­τα, η Σαπ­φώ συ­στή­νει τον locus amoenus υπό την επι­μέ­λεια της θε­άς· η οι­κεία ει­κό­να της φυ­σι­κής χά­ρι­τος ταυ­τί­ζε­ται με τη ζω­η­ρή εντύ­πω­ση της υπερ­βα­τι­κής μέ­θε­ξης. Η ψυ­χι­κή ανά­τα­ση φτά­νει στο όριο της ερω­τι­κής πλή­ρω­σης. Τέ­λος, η διέ­γερ­ση της συ­ναι­σθη­τι­κής αντί­λη­ψης κα­θι­στά την κοι­νή εμπει­ρία εκ­στα­τι­κή· το υπο­κεί­με­νο δια­χω­ρί­ζε­ται από τον εαυ­τό του, γι’ αυ­τό στο απ. 2 εκλεί­πει η αν­θρώ­πι­νη πα­ρου­σία. Η τε­λε­τή ολο­κλη­ρώ­νε­ται με την επι­φά­νεια της θε­άς: η Αφρο­δί­τη κα­τε­βαί­νει τους ου­ρα­νούς για να ανα­μι­χθεί με όσες γυ­ναί­κες έχουν με­ταρ­σιω­θεί στο ανώ­τε­ρο επί­πε­δο μύ­η­σης των μυ­στι­κών της.
Η άσκη­ση στον έρω­τα και στη λα­τρεία της Αφρο­δί­της κα­τα­γρά­φε­ται στον πρώ­το δια­σω­θέ­ντα χα­ρί­ε­ντα τό­πο της δυ­τι­κής γραμ­μα­τεί­ας· πρώ­το όσον αφο­ρά την αυ­το­τέ­λεια της ποι­η­τι­κής σύν­θε­σης, αλ­λιώς –και εδώ– προη­γεί­ται ο Όμη­ρος (ε 63-73). Ο ευω­δια­στός κή­πος, η πυ­κνή ζέ­στη του με­ση­με­ριού που «σπά­ει» από τη δρο­σιά του κε­λα­ρι­στού νε­ρού και τις σκιές των δέ­ντρων, εξα­σφα­λί­ζο­ντας ιδα­νι­κές συν­θή­κες θερ­μι­κής ευ­ε­ξί­ας, η χαύ­νω­ση που αρ­γο­πέ­φτει ολό­γυ­ρα συ­γκε­φα­λαιώ­νουν –εί­τε στην κυ­ριο­λε­κτι­κή τους πα­ρα­δο­χή εί­τε υπό το συμ­βο­λι­κό τους βά­ρος– ακέ­ραιο το κο­σμο­εί­δω­λο της Σαπ­φώς. Εδώ η ποί­η­ση ορί­ζει την εύ­κρα­τη ζώ­νη της αν­θρώ­πι­νης νό­η­σης, την οποία επι­κα­λύ­πτει η εύ­κρα­τη ζώ­νη του φυ­σι­κού πε­ρι­βάλ­λο­ντος. Η ροή του χρό­νου επι­τα­χύ­νε­ται και οι δια­στά­σεις του χώ­ρου διευ­ρύ­νο­νται: από τα λου­λού­δια του Μα­γιού μέ­χρι τα μή­λα του Σε­πτέμ­βρη, η Σαπ­φώ ανα­γνω­ρί­ζει στους μή­νες της αν­θο­φο­ρί­ας, του θέ­ρους και της συ­γκο­μι­δής την επο­χή της καλ­λι­τε­χνι­κής αφύ­πνι­σης. Ο δύ­σθυ­μος χει­μώ­νας απο­κλεί­ε­ται. Η Σαπ­φώ έχει απο­κα­λύ­ψει την απέ­χθειά της για την επο­χή στην οποία οι αν­θρώ­πι­νες αι­σθή­σεις υπνώτ­τουν και το πε­δίο άν­θι­σης του λυ­ρι­σμού πα­ρα­μέ­νει άγο­νο και ανε­παρ­κές· δ]ὲ μή, χεί­μων[ (Σαπ­φώ, απ. 22.6). Στο πλαί­σιο της κοι­νής λυ­ρι­κής κα­τα­γω­γής, η οποία έχει συν­δε­θεί και με μιαν οιο­νεί εξ αί­μα­τος συγ­γέ­νεια, η ιδέα ει­κο­νο­ποιεί­ται και από τον Ελύ­τη:

ΒΡΕΙ­ΤΕ ΤΑ ΒΙ­ΒΛΙΑ ΤΟΥ Οδυσ­σέα Ελύ­τη ΚΑΙ ΤΗΣ Σαπ­φώς ΣΤΟΝ ΙΑ­ΝΟ