Ο πολιτισμός οφείλει να βγει από τη φυλακή του

Αντιφώνηση του τιμώμενου

Mετάφραση/διασκευή από τα αραβικά: Ελένη Κονδύλη και Ρόνι Μπουσάμπα

Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται πια Δημιουργό, κατά τα λεγόμενα του Νίτσε. Ο ίδιος ο άνθρωπος αναδεικνύεται Δημιουργός. Δημιουργεί τον εαυτό του και τους κόσμους του. Έτσι δεν τον κατέχει ο ουρανός-κόλαση ή παράδεισος: διακατέχεται και δημιουργείται κατ’ εικόνα και μορφή, φωνή και μουσική. Μ’ έναν τρόπο εντελώς ιδιαίτερο, ο άνθρωπος διακατέχεται και δημιουργείται από τη γλώσσα και τον λόγο.
Στην κλίμακα αυτή, ο κόσμος του πολιτισμού αναδεικνύεται παιδί του Ηρακλείτου: ο κόσμος αυτός δεν γίνεται ποτέ για δεύτερη φορά να διασχίσει τα ίδια νερά στο ποτάμι της ύπαρξης. Ο κόσμος του πολιτισμού στο σύνολό του, λοιπόν, αναδεικνύεται ελληνικός.
Ωστόσο ο Νίτσε φαίνεται να λαθεύει, τουλάχιστον όσον αφορά τα ανατολικά παράλια αυτής της Μεσογείου θάλασσας, αυτής την οποία δημιούργησε το ελληνικό πνεύμα, ανέστησε το φοινικικό αλφάβητο και στέριωσε ο μύθος.
Σ’ αυτήν εδώ την όχθη φαίνεται να είναι μόνος εν ζωή ο ουράνιος Δημιουργός, και να ’ναι πεθαμένοι οι άνθρωποι, είτε στα κατάβαθα της γης είτε πάνω σ’ αυτήν, και να κινούνται μόνο κατόπιν διαταγής του Δημιουργού τους, για να κατασπαράζουν ο ένας τον άλλον, ενώ εκείνος, σύμφωνα με τη δική τους ερμηνεία, κάθεται στο θρόνο του, ψηλά ψηλά ψηλά…

Αυτή είναι η ανατολική όχθη της Μεσογείου! Υπήρξε ανέκαθεν θέατρο πολέμων, πολέμων μετοικεσίας ή διωγμού, πολέμων επαναπατρισμού: ανάμεσα στον Οδυσσέα και το άγνωστο, τον Αννίβα και τα ένστικτά του, το Διογένη και το πιθάρι του, ανάμεσα στο αλφάβητο και τις γραφές του.
Αυτή είναι η ανατολική όχθη της Μεσογείου!
Πάνω της φέρνει τα σημάδια του ο χρόνος, όπως συμβαίνει σε όλα τα παράλια των θαλασσών. Μα τα σημάδια αυτά εδώ τη χαρακτηρίζουν και την καθιστούν ξεχωριστή. Εδώ, αντίθετα από αλλού, ο χρόνος πάνω της προκαλεί ένα παιχνίδι χημικής αντίδρασης: Μεταλλάσσει το γήρας σε πολλαπλή παιδικότητα.
Όχι στην αγκαλιά της γης, τα σπίτια, τους δρόμους, τις παιδικές χαρές, αλλά κατευθείαν στο χέρι, στο κεφάλι, στη φαντασία και το πνεύμα, στο παιχνίδι και την υπευθυνότητα, στη δημιουργία συμπτώσεων, και στο σχηματισμό επιθυμιών και πάθους.

Τα παράλιά της, κι αυτό είναι ένα άλλο της προτέρημα, έχουν ανοίγματα τα οποία χωρούν μεγέθη που αδυνατεί να τα αναπαραστήσει παρά μια φαντασία η οποία έχει γεννηθεί σε έναν ενιαίο ουράνιο κόσμο.

Σπηλιές ανέγγιχτες από την όραση, σαν να τις χρωματίζει μονάχα η ενόραση, που πάνε κι έρχονται, ανεβαίνουν και κατεβαίνουν, λικνίζονται ή ησυχάζουν, σκέψεις φτωχές που τις μεγαλώνουν διαμετρικές αντιθέσεις, παρελθούσες παρούσες, ευθυτενείς, ελικοειδείς.

Αυτή είναι η ανατολική όχθη της Μεσογείου θαλάσσης!

Τα σπλάγχνα της, χώρος για χορό από σκέψεις, προβληματισμούς, όνειρα, ψευδαισθήσεις.

Χορός ένας και αντιφατικός όπου μετέχει η ίδια η φύση – με σκιές και φώτα, πηγές και ποταμούς, δέντρα, χορτάρια, κεραυνούς και βροντές.

Ο χρόνος όλος λιώνει μέσα τη στιγμή της πράξης!

Αυτή είναι η ανατολική όχθη της Μεσογείου θαλάσσης!

Αντί για ειρήνη, η βία και το αίμα, αντί για διαρκή κινητικότητα προς την πολιτεία «δικαιωμάτων», δικαιωμάτων ανθρωπίνων, εγκαθιδρύεται συνεχώς μια πολιτεία πολέμου· αντί της «λογικής», η μεταφορά του θέσφατου· αντί για «ισότητα και δικαιοσύνη», η αδικία, η τυραννία και η ακαμψία, ο αυταρχισμός και ο φυλετισμός· αντί για τη συνύπαρξη της «διαφορετικότητας», και της «πολλαπλότητας», ο διασκορπισμός της «ενότητας», της «εμμονής στο ένα», της αναγωγής στο μόνο, και έτσι το πράγμα παίρνει τη θέση του ανθρώπου.

*

Όμως, δεν είναι άρρωστη η γη για να ισχυρίζεται ο άνθρωπος ότι σκέφτεται και πασχίζει να τη γιατρέψει.

Δεν σταμάτησε η γη να γυρίζει γύρω από τον ήλιο. Δεν σταμάτησε ο αέρας, το νερό, το φως να γυρνάνε μαζί της. Δε σταμάτησε ποτέ η γη να γεννά ζωή, ομορφιά, καλοσύνη. Ακόμη κι όταν υποφέρει από σημάδια ασθένειας όπως η μόλυνση – είτε περιβαλλοντική και υλική είτε ηθική, γι’ αυτά τα σημάδια υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος και μόνο.

Ο άνθρωπος είναι ο άρρωστος. Και το πρόβλημα, στο επίπεδο της κτίσης, είναι ότι η ασθένεια έχει καταβάλει τον άνθρωπο – ψυχή τε και σώματι, νοητικά και αισθητικά. Το πρόβλημα, επομένως, είναι πώς να θεραπευτεί αυτός.

Πώς θα θεραπευτεί ο άνθρωπος; Αυτό είναι το πρόβλημα σήμερα. Δεν είναι πια «να ζει κανείς ή να μη ζει», όπως το είχε φέρει στην επιφάνεια, παλαιότερα, η μεγαλοφυΐα του Σαίξπηρ.

Μήπως ήρθε λοιπόν η στιγμή για τον άνθρωπο, που εφηύρε τα όπλα ήδη από την προϊστορία, να δημιουργήσει πνευματικά αντίδοτα αλλιώτικα, ώστε να πάψει να δημιουργεί μέσα σε πνεύμα καταστροφής;

Όλα τα ιδιοφυή επιστημονικά μυαλά που εργάζονται για την ανάπτυξη μέσων καταστροφής δεν θα ήταν καλύτερα να στραφούν προς την καταπολέμηση των καταστροφών και της κοινωνικής αδικίας και των προβλημάτων περιβάλλοντος και υγείας;

Οι φιλόσοφοι των πολέμων και προγραμματισμών για την πολιτική της κυριαρχίας και της καταστροφής δεν θα μπορούσαν, αντ’ αυτού, να στραφούν προς την επινόηση του διαλόγου και της αμοιβαίας κατανόησης; Ειδικά δε, καθώς είναι δεδομένο ότι οι πιο μακροσκελείς διαπραγματεύσεις στην ιστορία είναι πάντα βραχύτερες και λιγότερο δαπανηρές από τον οποιονδήποτε πόλεμο, έστω και τον μικρότερο.

Αδύνατον λοιπόν να αποφύγουμε το εξής ερώτημα: Γιατί η γλώσσα της βίας και της καταστροφής να καταπίνει τη γλώσσα της λογικής και κάθε είδους διαπραγματεύσεις και διαλόγους;

Ιδού το αποτέλεσμα, ίδε η γη: ένα απέραντο πεδίο μάχης και καταστροφών για όλους τους λαούς. Παντού εργαστήρια και εργοστάσια, παντού αγορές και εμπόρια, παντού όπλα και σφαγές.

O δρόμος όλων μας προς το παρόν φαίνεται να είναι αυτός: μια πανανθρώπινη πορεία προς το έγκλημα και το αιματοκύλισμα, την αμοιβαία απόρριψη, την ατίμωση των αδυνάτων, τη λεηλασία των λαών.

Οι νέες και αυξανόμενες αυτές τάσεις, ιδεολογικές, πολιτικές, επιστημονικές, σβήνουν την Ιστορία, σβήνουν κάθε έννοια της ανθρωπότητας, περιθωριοποιούν τη σκέψη και την τέχνη και μεταβάλλουν τη θρησκεία την ίδια ακριβώς ως ένα ανά χείρας υλικό όπλο.

Να λοιπόν ποια είναι η κυρίαρχη πολιτεία και πράξη του κόσμου. Με τον έναν ή άλλο τρόπο, λίγο ως πολύ, σιωπηρά ή εκκωφαντικά, δραστικά/ενεργητικά ή παθητικά, αυτή επιτρέπει και δικαιολογεί ό,τι μολύνει και καταστρέφει τη γη.

*

Το Ισλάμ διδάσκει, κατά βάση, την άνοδο στον ουρανό και με τον τρόπον αυτό καθιστά τη γη όντως μια απλή γέφυρα για αυτή την άνοδο. Ό,τι βρίσκεται πάνω σ’ αυτήν, με τρόπο φυσικό ή τεχνητό, υποτάσσεται συνεπώς στους πιστούς. Τους υπέταξε ο ουρανός.

Μάλιστα, η μόλυνση της γης δεν ενδιαφέρει, καθώς σύμφωνα με τη θρησκεία η γη είναι κατά βάση μολυσμένη σε σύγκριση με τον ουρανό.

Όλες οι άλλες θρησκείες, σ’ αυτό το επίπεδο, είναι κι αυτές, λίγο ή πολύ, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, μουσουλμανικές.

Έτσι βλέπουμε τους οπαδούς των θρησκειών να εγκλωβίζουν πρωτίστως τις ίδιες τους τις θρησκείες: Τις εγκλωβίζουν μέσα στις δικές τους πολιτικο-εμπορικές ερμηνείες, απαγορεύουν την εισδοχή σε αυτές παρεκτός μέσα από τις δικές τους θεωρήσεις, και διαμέσου των δικών τους θεωριών συνδέουν αδιάρρηκτα τη θρησκεία με την εξουσία, είτε πολιτικά, είτε εμπορικά, με δεσμούς βίας και υποταγής.

Έτσι παρατηρούμε την κλίμακα αξιών να εξελίσσεται προς μια επικίνδυνη κατεύθυνση και πορεία παρακμιακή: Ο μεγαλύτερος μεταξύ των ηγετών είναι ο ισχυρότερος όσον αφορά στην καταστολή, την εκμετάλλευση, τη φίμωση της ελευθερίας του λόγου των λαών. Συγχρόνως, δε, βλέπουμε τον ηγέτη που θέλει να αποδείξει την εξουσία και τη δύναμή του να επιβάλλει ακόμη χειρότερα χτυπήματα χωρίς καμία αιτία.

Η παρούσα κατάσταση στη Μέση Ανατολή, τουλάχιστον, βρίθει παραδειγμάτων: στο Ιράκ και στη Συρία και στην Υεμένη και στη Λιβύη, ο πόλεμος κατέστρεψε τον άνθρωπο, την ιστορία, την οικονομία. Άφησε στη θέση τους όμως τους ίδιους κυβερνήτες και τα μέσα διακυβέρνησής τους.

Το ευφυές ανθρώπινο δυναμικό που χρησιμοποίησε ο πόλεμος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και να αναπτυχθεί στους τομείς μεταρρύθμισης και ανάπτυξης, παρά να εξυπηρετεί τα πεδία πολέμου.

Όλα δείχνουν ότι οι κάτοικοι της υφηλίου βρίσκονται μπροστά σε περιβαλλοντικούς, φυσικούς και κοινωνικούς κινδύνους, απόλυτα καταστροφικούς. Δεν είναι δυνατόν να αγνοούμε τους κινδύνους αυτούς επειδή συμβαίνουν μακριά από τους τόπους μας, σε χώρες μακρινές: οι κίνδυνοι για τους οποίους μιλάμε εξελίσσονται αυτή τη στιγμή χάρη στην επιστημονική πρόοδο και την εξαιρετική ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών.

Είναι λοιπόν επιτακτική η ανάγκη μιας αναθεώρησης των εννοιών σε θέματα πολιτικής και ασφάλειας υπό το φως των δεδομένων του σύγχρονου κόσμου.

Όταν σε μια χώρα οι πολίτες δεν είναι ελεύθεροι, οι ηγέτες της θεωρούν ότι, όπου κι αν κοιτάξουν στον κόσμο, σκλάβοι είναι όλοι.

Αυτό που λέγεται για την ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών, λέγεται με αυτόν ή άλλο τρόπο, λίγο ή πολύ, για τις ηγεσίες όλων των χωρών, κυρίως για αυτές που θεωρούνται πιο κοντά της, και συγκεκριμένα για τις ευρωπαϊκές χώρες.

Μπροστά σ’ αυτόν τον παγκόσμιο εξανδραποδισμό, τα πάντα καταντούν εμπόρευμα.

Η γη, γεμάτη από ανθρώπους, έγινε ένα κενό, ηθικά και αισθητικά.

Η ζωή στη γη έγινε συνονθύλευμα αριθμών και λογαριασμών, που οδηγείται και κυριαρχείται, πνευματικά και πρακτικά, από τις δημοσιονομικές και εμπορικές σχέσεις.

Μέσα από όλο αυτό εκδηλώνεται η περιφρόνηση του ανθρώπου για τον άνθρωπο και η ανθρώπινη κοινωνία μεταβάλλεται σε κοπάδι από αριθμούς, και η δύναμή της μετατρέπεται σε αγοραστική δύναμη. Αφανίζεται ο χαρακτήρας της ποιότητας και τη θέση του παίρνει ο χαρακτήρας της ποσότητας. Εκτοπίζεται ο άνθρωπος και στη θέση του επικρατούν η αποπροσωποποίηση και τα πράγματα. Τελικώς αναδεικνύεται πρακτικά ότι ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται απλώς και μόνο ένα χρηστικό μέσο για έναν άλλον ίδιο άνθρωπο – γίνεται πράγμα: ο άνθρωπος στέκεται δίπλα στον άνθρωπο όχι για να τον απελευθερώσει, ούτε για να τον τιμήσει, αλλά για να τον χρησιμοποιήσει ή να τον υποδουλώσει.

Τι λοιπόν πρέπει να γίνει; είναι η ερώτηση στην οποία ο σύγχρονος κόσμος αρνείται να δώσει απάντηση.
Όντως, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει απάντηση. Η απάντηση έγκειται ακριβώς στην πράξη – να κάνεις τον κόσμο όχι να περπατήσει με το κεφάλι ή με τα πόδια πρώτα, αλλά αρχικά με την καρδιά και το κορμί του: με την ομορφιά του και με την τέχνη του.

Ο πολιτισμός οφείλει να βγει από τη φυλακή του. Αντί να υπάρχει ένας αριθμός από ιδιωτικές και κλειστές νησίδες, πρέπει να δημιουργηθούν ανάμεσα ισθμοί και πορθμοί και γέφυρες και ανοιχτές πύλες, όπως στο διάστημα, χωρίς όρια, χωρίς κέντρα.

Η κουλτούρα της μοναδικότητας είναι θνησιγενής, από όπου κι αν προέρχεται. Πολιτισμός είναι η ζωή η πολυσήμαντη ή, ας πούμε, ότι είναι μια μόνη γλώσσα που χρησιμοποιεί τις δικές της λέξεις. Δεν υπάρχει, στη γλώσσα αυτή, πολιτισμός ανώτερος από έναν άλλον. Ο πολιτισμός στέκει ορθός από μόνος του κι όχι κατόπιν σύγκρισης με κάτι διαφορετικό. Δεν υπάρχει πολιτιστική ιεράρχηση: πολύτροποι είναι οι δρόμοι της ζωής και οι δρόμοι της θεώρησης του κόσμου.

Ο άνθρωπος είναι πολλαπλός και πληθυντικός πριν γίνει ένας και μοναδικός. Γεννήθηκε ως είδος, έπειτα ξεχώρισε ως προς την ατομικότητα. Γι’ αυτό λοιπόν ο κόσμος δεν έχει μόνο μία άποψη, μόνο μία εργασία, μόνο μία διάσταση, χωρίς ιδιαιτερότητα, χωρίς ταυτότητα.

Η ουσία του πολιτισμού έγκειται αποκλειστικά στη δημιουργία, και συγκεκριμένα την καλλιτεχνική, την αισθητική και γνωστική. Αυτό είναι ακριβώς η ουσία της ανθρωπότητας που ξεπερνά καθεστώτα και πολιτικές, σύνορα και γεωγραφίες. Τα διεστώτα μέσω του πολιτισμού συμβιβάζονται, και ξεπερνιέται κάθε είδους απομόνωση. Και, πάνω απ’ όλα, αυτό εμβαθύνει την πίστη στο ανθρώπινο είδος, δίνει εμπιστοσύνη στη δημιουργική οντότητα, επομένως στον άλλον – στη ζωή, στην ύπαρξη. Δίνει και στην ίδια την πολιτική μια διάσταση παγκόσμια, και επιτρέπει στους πολιτικούς ηγέτες να διευρύνουν την πολιτική τους και την παρουσία τους παντού, άρα σε παγκόσμιο επίπεδο.

Μέσω της τέχνης υπάρχει τρόπος να δημιουργηθεί ένα μοναδικό παγκόσμιο μέτωπο που θα απορροφήσει τις αντιφάσεις και θα στοχοθετήσει στην ανακάλυψη του πολλαπλού άγνωστου, στον καινοτόμο δυναμισμό για άπειρες νέες και δημιουργικές σχέσεις, ανάμεσα στην τέχνη και στον άνθρωπο και στη ζωή, ανάμεσα στον άνθρωπο και τον άνθρωπο.

Το μέτωπο αυτό θα μπορούσαμε να το επονομάσουμε μέτωπο του πεπρωμένου. να είναι η βάση όχι μόνο για τα παγκόσμια ανθρώπινα δικαιώματα, μα και για τα δικαιώματα του μεγάλου μας και μοναδικού πλανήτη της Μάνας Γης.

*

Η Ελλάδα μάς έμαθε ότι το ανθρώπινο ον στην ουσία του δεν είναι ένα κουτί, ένα πλήθος γενικών κοινών εντυπώσεων, αλλά ένας ωκεανός μοναδικών εντυπώσεων και αποτυπώσεων.

Η Ελλάδα μάς έμαθε έτσι ότι η φαντασία δεν είναι απλώς η ικανότητα να σχηματίζεις εικόνες με βάση την πραγματικότητα, ακριβώς το αντίθετο, φαντασία είναι η ικανότητα δημιουργίας εικόνων που ξεπερνούν την πραγματικότητα, την αναδημιουργούν, την εμπλουτίζουν και τη λαμπρύνουν.

Τον δημιουργικό άνθρωπο γεννά η ιστορία, συνάμα, ωστόσο, ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να πούμε ότι ο δημιουργικός άνθρωπος είναι συγχρόνως γιος και πατέρας.

Η φαντασία δημιουργεί νέα ζωή και κόσμο νέο, που εκπορεύεται από μια νέα θεώρηση του κόσμου.

Έτσι βλέπουμε το ορατό, με μάτι αόρατο!

Αυτό μας επιτρέπει να κινούμεθα μέσα σ’ έναν κόσμο όπου η ματιά μας δεν είναι κοινή πάνω στα κοινά. Η φαντασία ανανεώνει τον άνθρωπο, δημιουργώντας την αίσθηση ότι είναι πάντα ένας έφηβος που δεν θα γνωρίσει αλλοίωση. Του επιτρέπει να ζει διαρκώς επαγρυπνώντας και εκπλησσόμενος διαρκώς.

Κι αν φανταστούμε ότι ο κόσμος σήμερα δεν είναι τίποτε άλλο από ένα ποτάμι ανθρώπινο αίμα, φανερά ή μυστικά, τότε η ίδια φαντασία θα φέρει εμπρός μας τον Ορφέα, να επιπλέει στα νερά αυτού του ποταμού, τραγουδώντας και παίζοντας τη λύρα του. Και η λύρα του δεν θα είναι απλώς ένα μουσικό όργανο, αλλά η ίδια η ζωή ολάκερη.

Η ύπαρξη σ’ αυτό τον ορίζοντα είναι η μόνη ουσία που απασχολεί όλη τη δημιουργία, και ο άνθρωπος είναι ο μόνος ικανός να πράξει για να σώσει τον άνθρωπο.

Από την ιστορία αυτού του αναστοχασμού μαθαίνουμε ότι ο κάθε άνθρωπος γίνεται άνθρωπος μόνο καθ’ όσον συμμετέχει στην οικοδόμηση του κόσμου. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι ο ίδιος υπεύθυνος για τον κάθε άνθρωπο. το ίδιον του ανθρώπου συνίσταται σ’ αυτή την ευθύνη.

Έτσι η ποίηση και η καλλιτεχνική δημιουργία γενικότερα είναι η στήλη που γεννιέται από τον τίμιο λίθο του πολιτισμού όπου εγχαράσσεται η εικόνα της γης. Να, σαν να ακούω τη φωνή του Ορφέα: «Το τραγούδι είναι η φύση του ανθρώπου, ο άνθρωπος είναι το τραγούδι της φύσης».