Η Κίνα δεν με είχε απασχολήσει ουσιαστικά πριν από τις αρχές του Δεκεμβρίου του 2004. Τότε, υπηρεσιακά, είχα βρεθεί στην Νέα Υόρκη για τα εγκαίνια της έκθεσης για την αρχαία Μακεδονία στο Ωνάσειο και είδα, στο Μητροπολιτικό Μουσείο, μία περιοδική έκθεση για την Κίνα, νομίζω μία από τις σημαντικότερες διακρατικές εκθέσεις των αρχών του αιώνα (James C.Y. Watt κ.ά., China, Dawn of a Golden Age, 200-750 AD, The Metropolitan Museum of Art, Nέα Υόρκη, Yale University Press, Νιού Χέιβεν & Λονδίνο 2004). Οι εκθεσιακές ενότητες ήταν: Τέχνη και ιστορία στην Κίνα από τον 3^ο ως τον 8^ο μ.Χ. αι. Μεταλλοτεχνία. Η τέχνη του γυαλιού κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού. Η υφαντική κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού. Παραστάσεις του Βούδα στη βόρεια Κίνα κατά τον 4^ο-6^ομ.Χ. αι. Βουδιστική τέχνη στην Κίνα. Τα κείμενα συνόδευε, ή ακολουθούσε, λεπτομερής κατάλογος των εκθεμάτων, χάρτες, χρονολογικοί πίνακες. Οι περισσότεροι από τους συγγραφείς ήταν Κινέζοι ειδικοί. Ήταν σαφές από τις λίστες των συνεργατών ότι είχε κινητοποιηθεί ένας τεράστιος αριθμός – Αμερικής και Κίνας – ειδικών, ινστιτούτων, μουσείων, δανειστών έργων κ.λπ., ενώ η επιλογή των εκθεσιακών ενοτήτων ήταν δειγματοληπτική, βασισμένη σε εντυπωσιακά έργα τέχνης και βέβαια οι οργανωτές – και πολύ σωστά – δεν είχαν επιχειρήσει να καλύψουν το χάος του υλικού πολιτισμού όλων αυτών των αιώνων.

Την ίδια ακριβώς εποχή στο μουσείο Guggenheim –αυτή τη σερπαντίνα που στροβιλίζεται με τάση να φύγει και να τρυπήσει τον ουρανό– είχε έκθεση, διακρατική επίσης, για τους Αζτέκους: έβλεπες στα επιλεγμένα και μοναδικά έργα να στροβιλίζεται ο φόβος του θανάτου, η βία των ισχυρών, η εξαγορά της οργής των Θεών, ή της ευνοίας τους, με ανθρώπινο αίμα, Θεές και Θεούς αγριεμένους, ζώα έτοιμα να σε κατασπαράξουν… (F. Solis, επιμ., The Aztec Empire, Guggenheim Museum Publications, Νέα Υόρκη 2004, βλ. και Τάκης Γραμμένος, Ιωνικά και βόρεια ποιήματα, Μελάνι 2015, σ. 131). Ειρήνη και γαλήνη (υποτίθεται!) από τη μία μεριά, βία και χαλασμός Κυρίου από την άλλη…

Από τις αρχές Ιουνίου του 2011 μετείχα σε οργανωμένο δεκαπενθήμερο εκδρομικό πακέτο γνωστού γραφείου ταξιδίων: Χονγκ Κονγκ, Πεκίνο, Σαγκάη και ανάμεσα σ΄αυτές τις πόλεις άλλες μικρότερες, πάρκα και κήποι, μουσεία, τρένο, κρουαζιέρες σε ποτάμια, όπερα και πάπια του Πεκίνου, τοπία της φύσης, ανάκτορα, σινικό τείχος, βουδιστικά ιερά και παγόδες, πήλινος στρατός στο Ξιάν, πλατεία Τιέν Αν Μεν, δυναστείες, νεκροπόλεις, σηροτροφία, συλλογή και επεξεργασία τσαγιού, αυτοκρατορικό μεγαλείο, μαοϊκή λαίλαπα, παραδοσιακοί οικισμοί διατηρητέοι για τους τουρίστες… Από όλα αυτά τι έμεινε; Ένα πρόγραμμα εκδρομής και μερικά, πολύωρα είναι η αλήθεια, και κάπως ασυνάρτητα, λόγω απειρίας, βίντεο. Καταιγισμοί χρωμάτων, εικόνων, απίστευτης κοσμοσυρροής, λόγω και του τεράστιου, προφανώς επιδοτούμενου, εσωτερικού τουρισμού. Είναι αδύνατη στην ουσία η κανονική επίσκεψη ενός μουσείου τις εποχές, φαντάζομαι, αιχμής. Θυμάμαι έντονα τους γερανούς παντού, τις πολλών δεκάδων ορόφων πολυκατοικίες/ουρανοξύστες (π.χ. στο Χονγκ Κονγκ, στην είσοδο στη Σαγκάη κ.λπ.) ή γραφεία επιχειρήσεων. Ξεφυτρώνουν σαν τα πράσα παντού, δηλαδή σε πρώην ορυζώνες. Κάτι σαν αρχαιοελληνική ύβρις… Ίσως και να ήμουν μάντης κακών…

Στην επιστροφή βρήκα στο διαδίκτυο ότι είχε σχεδιασθεί να κατασκευαστούν μέχρι το τέλος της επόμενης δεκαετίας εκατοντάδες καινούργιες πόλεις για να καλύψουν τις ανάγκες του ραγδαίου και άνευ προηγουμένου ουρμπανισμού (Helen Castle, επιμ., New Urban China, Wiley, 2008). Ο χαμογελαστός Βούδας να βάλει το χέρι του… Επόμενο είναι η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία να γνωρίζουν πρωτοφανή ανάπτυξη. Αρκεί να θυμηθεί κανείς τον χρόνο που χρειάστηκε για να κτιστούν εκ του μηδενός νοσοκομεία για καλύψουν τις ανάγκες που προέκυψαν από τον covid 19.
Συνεχίζοντας να ψάχνω στο διαδίκτυο διαπίστωνα ότι οι τόμοι της ιστορίας της Κίνας του Cambridge είναι πάνω από δέκα πέντε, πάνω από 800 σελίδες έκαστος. Δεν έψαξα, εντελώς εξουθενωμένος, τους ανάλογους για φιλοσοφία κ.λπ. Είναι φυσικό για μια χώρα η οποία για πάνω από δύο αιώνες κυβέρνησε τον πλανήτη. Το ίδιο συμβαίνει με την Ινδία, το Πακιστάν κ.ο.κ.
Οι εμπορικές επαφές με την Κίνα σε όλη τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου είναι βεβαιωμένες από γραπτές πηγές: κανέλα, όπιο, μετάξι. Θα πρότεινα το άρθρο του Δ.Π. Δρακούλη, «Οι οδοιπορίες από Εδέμ του παραδείσου άχρι των Ρωμαίων και οι πρώιμοι βυζαντινοί δρόμοι του μεταξιού», Βυζαντιακά 34, 2017, σς. 11-92. Επίσης τις μελέτες του Μιχαήλ Σ. Κορδώση και ειδικότερα, εκτός των άλλων, το σύγγραμμά του Ιστοριογραφικά πρωτοβυζαντινών και παλαιοχριστιανικών χρόνων, Καραβία, Δ.Ν. – Αναστατικές Εκδόσεις, Αθήνα 1996 και τις σχετικές σελίδες για την Κίνα και, επίσης, το άρθρο του China and the Greek World, Ιστορικογεωγραφικά 2, 1991, σσ. 143-153.
Επαφές με τον ελληνιστικό κόσμο σίγουρα υπήρξαν, κυρίως μέσω του βασιλείου της Βακτριανής. Εντοπίζονται σίγουρες επιδράσεις στην κινεζική χρυσοχοΐα κατά την δυναστεία των Χαν (Mediterranean Archaeology and Archaeometry 20, τχ. 3, 2020, σσ. 175-198). Φυσικά τίποτε δεν θα απέκλειε και αρχαιότερες επαφές. Οι νόμοι του εμπορίου είναι αδήριτοι και διαχρονικοί.

_{[Ευχαριστώ τον αρχιτέκτονα και βυζαντινολόγο Δημήτρη Δρακούλη για τη βοήθειά του.]}