^{Μα τ’ όνειρο αυτό καθαυτό,
δεν είν’ άλλο παρά σκιά.
Σαίξπηρ, Άμλετ}

Ήταν πρωτοβουλία της Δανίας οι πολιτισμικές ανταλλαγές ανάμεσα στις δύο χώρες. Οι Ελληνίδες στο βορρά, οι Δανέζες στο νότο. Σκοπός, η απαγγελία ποιημάτων τους. Οι λογοτεχνικές συναντήσεις ορίζονται από συγκεκριμένες ημερομηνίες. Όμως για την Κυρτζάκη κι εμένα ο χρόνος αγνόησε το ημερολογιακό πρόγραμμα, αλληλέγγυος στην επείγουσα ανάγκη μας να ενσαρκωθεί σε όλο το μεγαλείο του το δράμα του Άμλετ. Ανιχνεύσαμε άοπλες.

Εκεί, εκεί βαθιά στο σκοτεινό το φως,
όπου ερίζωσε ο κόσμος
(Κυρτζάκη)

Ευλάβεια και ονειροφαντασία συγκροτούσαν την επιθυμία να θέσουμε επί τον τύπο την ήλων τη σαγήνη αιώνων.

Απαιτεί η ψυχή τις σκιές των πραγμάτων
(Κυρτζάκη)

Τι εκπροσωπούσε μέσα στους καιρούς ο νέος πρίγκιπας, που παραμένει τόσο ζωντανός μέχρι σήμερα; Η μορφή του επανακαθοριζόταν διαρκώς από θεατρικές και κινηματογραφικές παραστάσεις, αισθητικές αναλύσεις, επιστημονικές έρευνες. Άπειρες ήταν οι εισηγήσεις και οι πραγματίες διάτρητες και όχι για

το ρόδο στ’ όμορφο βασίλειο
(Σαίξπηρ)

Επισκευθήκαμε στα βόρια της Κοπεγχάγης τον Πύργο Κρόνγκμποργκ, όπου η μαγεία και μόνο μας οδηγούσε σε όμοιες πορείες και στα ίδια βήματα με τον νεαρό διάδοχο του θρόνου. Κοινές βραδυπορίες, γεμάτες αντικρουόμενα αισθήματα. Μήπως εδώ, σε αυτό το μικρό κομμάτι γης, άρθrωσε ο Οράτιος τη φράση:

Έσπασε τώρα μια γενναία καρδιά
(Σαίξπηρ) ;

Περιδιαβαίναμε το ανυποψίαστο φυσικό περιβάλλον, αλλά αόρατα ήταν η γενναιότητα, ο έρωτας, ο τρόμος, η προδοσία. Πολιορκούσαμε το κάστρο, τις κάμαρες, τους προμαχώνες, όπου τα μυστικά, οι δολοπλοκίες, τα ψεύδη, οι κρυφές αλήθειες, συντονίζονταν με τον ήχο των κυμάτων. Η κοντινή θάλασσα ισορροπούσε θηριωδία και αθλιότητα μαζί, μέσα από κρύσταλλα. Αν και συμπορευόμασταν, παραμέναμε σιωπηλές, καθηλωμένες σε γη ουτοπίας:

Ό,τι φαίνεται δεν είναι
(Κυρτζάκη)  

Τελικά, η προσαρμογή στην πραγματικότητα ήταν σχεδόν τιμωρητική. Είχαμε παρακάμψει τη διαλεκτική της ζωής, που τμήμα της ήταν ο μύθος. Συντριπτικά τα λόγια της Οφιλίας:

Θεέ μου, ξέρουμε τι είμαστε, μα δεν ξέρουμε τι μπορεί να γίνουμε.
(Σαίξπηρ)

Η εμπορευματοποιημένη διάσταση του παλατιού, με τα αναμνηστικά τουριστικά αντικείμενα, κοινή συνθήκη στα μνημεία, αφόπλισε τα οράματα παρά τις δυνατές άμυνες· έχουν γερά συστήματα αποκρούσεων. Επισκέπτες, θεατές μόνο, φωτογράφιζαν την ανανεωμένη οπτική της τοποθεσίας. Απόντες οι Vikings (793-1066 π.Χ.), θρυλικές οντότητες, ακατάβλητοι, που με ευτολμία περιέπλεαν κάποτε με τα περιβόητα πλοία, από άκρη σε άκρη τον κόσμο, μέσα από τους πολύμοχθους δρόμους των νερών, στο μέγα ψύχος.
Αποχωρήσαμε. Οι υψηλές προσδοκίες και ο απαιτητικός μετεωρισμός έληξαν. Η ψυχή μας έχασε την αιθέρια διάσταση, δοκιμάστηκε, και το σώμα απαίτησε γήινα εφόδια. Προσαρμογή, τώρα, στο καθημερινό. Αποφασίσαμε να δειπνήσουμε σε καλό εστιατόριο. Κατά τη διάρκεια του γεύματος ούτε λέξη για την κοινή επινόηση. Τίποτα και κανείς δεν μας είχε προδώσει.

Το λάθος να το τολμάς να το γυρεύεις
(Κυρτζάκη)

Τι προκύπτει όταν το θέλγητρο μετακινεί τους μαγνήτες του; Οδηγεί σίγουρα στην απομάγευση; Ο όγκος του πραγματικού σβήνει τη φερεγγυότητα αιώνων; Τι εμφιλοχωρεί στα μεγάλα διαστήματα των εποχών, ανοίγει ή κλείνει πνευματικές διόδους; Ο διαρκής ενεστώς συντροφεύει τα αποκαλυπτικά κείμενα, ιερά, ίδια με τα στοιχεία της φύσης.

Τα ποτάμια είμαστ’ εμείς
που δεν μπορείς να περάσεις,
κι όσο πίνεις το νερό μας,
πιο πολύ θα διψάσεις
(Παλαμάς, Ο Δεκάλογος του Γύφτου)

Τα αριστουργήματα της τέχνης εκθέτουν σε κοινή θέα και καταλυτικά την τραγικότητα της ανθρώπινης συνθήκης· το γεγονός συχνά επεκτείνεται προς την αυτογνωσία. Η Κυρτζάκη θα συναινούσε με την άποψη αυτή. Είναι κι αυτός ένας από τους λόγους που μου λείπει τόσο πολύ.

* Τα παραθέματα του Σαίξπηρ είναι από τη μετάφραση του Βασίλη Ρώτα.