«Πρέπει να ζητήσεις από το κοράκι να φύγει»

Σημείωμα για το μυθιστόρημα της Έλενας Μαρούτσου «Θηριόμορφοι» (εκδ. Πόλις 2020) και το παιχνίδι ως θεμελιώδη αρχή της ανθρώπινης κατάστασης, με τη βοήθεια του Γιόχαν Χουιζίνγκα

Σε ένα ξενοδοχείο της Κρακοβίας, το Krakow Appartments, ο Σπύρος, ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος της Έλενας Μαρούτσου με τον εμβληματικό τίτλο Θηριόμορφοι, καταλύει για λίγες ημέρες, προκειμένου να συμμετάσχει σε ένα συνέδριο με θέμα τον ρομαντισμό. Η ανακοίνωσή του έχει τίτλο, «Το κοράκι ως σύμβολο απώλειας στην αγγλόφωνη ποίηση». Το μυθιστόρημα ξεκινά με ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Max Porter, Η θλίψη είναι ένα πράγμα με φτερά, που λέει μεταξύ άλλων: «Πρέπει να ζητήσεις από το κοράκι να φύγει». Θα τολμούσα να διατυπώσω την υπόθεση πως για να ζητήσει κανείς από το κοράκι να φύγει, πρέπει πρώτα να έχει μείνει επαρκώς μόνος του με το κοράκι. Η συγγραφέας Έλενα Μαρούτσου, όχι μόνο έχει το θάρρος να σταθεί για ώρα μόνη, με το κοράκι στο πλάι της, αλλά παίζει με το κοράκι και με τις μεταμορφώσεις του. Τι είναι, όμως, το κοράκι; Σίγουρα πολλά πράγματα, και στις δύσκολες στιγμές μας, όλα τα πράγματα.

Οι Θηριόμορφοι γράφτηκαν σε ανοιχτή συνομιλία με τις φωτογραφίες της Πολωνής Λάουρα Μακαμπρέσκου. Το αξιοσημείωτο σε αυτή την επιλογή (που είναι οπωσδήποτε σπάνια για τα δεδομένα της ελληνικής πεζογραφίας, ακόμα και της σύγχρονης), το ρίσκο που αναλαμβάνει η πεζογράφος να ανοιχτεί το έργο της σε ένα άλλο έργο -και το άνοιγμα αυτό να μην είναι διόλου παρενθετικό, αλλά καταστατικό, θεμελιακό- το αξιοσημέιωτο, λοιπόν, σε αυτό το άνοιγμα, είναι πως η συνομιλία που προκύπτει δημιουργεί τους Θηριόμορφους ως έργο ενότητας. Δεν διακρίνουμε πουθενά εικονογραφική διάσταση. Τούτο σημαίνει πως οι φωτογραφίες της Μακαμπρέσκου δεν συνοδεύουν ούτε συνοδεύονται. Κείμενο και εικόνες συναποτελούν αναπόσπαστη ολότητα πλοκής, αισθητικής, περιεχομένου και αισθήματος. Πώς, όμως, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε το νήμα που συνέδεσε καταρχήν την λογοτεχνία με τις εικόνες της Πολωνής καλλιτέχνιδας;
Ο Ολλανδός ιστορικός Γιόχαν Χουιζίνγκα εκδίδει το 1938 το θεωρητικό βιβλίο Homo ludens, που μεταφράστηκε στα ελληνικά ως Ο άνθρωπος και το παιχνίδι (εκδ. Γνώση 1989). Στο εν λόγω βιβλίο συζητιέται η φύση και η σημασία του παιχνιδιού στην κοινωνία και τη ζωή. Η έννοια του παιχνιδιού, οπωσδήποτε παλαιότερη από εκείνες της κουλτούρας και του πολιτισμού, παραμένει ανεπαρκώς ορισμένη. «Το παιχνίδι είναι ανώτερη έννοια», γράφει ο Γιόχαν Χουιζίνγκα, «γιατί το ίδιο περικλείει την σοβαρότητα, ενώ η σοβαρότητα το αποκλείει. Το παιχνίδι καθίσταται συνώνυμο της ελευθερίας και νοείται πλεόν ως πέρασμα από την «πραγματική» ζωή σε μια παράλληλη σφαίρα δραστηριότητας με εντελώς δική της διάταξη». Πρόκειται για έναν κόσμο παιχνιδιού όπου το παιδί και ο ποιητής συμβιώνουν άνετα με τον άγριο. Βλέπω, λοίπον, με ευγνωμοσύνη την συγγραφέα Έλενα Μαρούτσου ως υποδειγματική Scriptor Ludens -– παίζουσα συγγραφέα, που συμπεριλαμβάνει στη δημιουργία της «το λογίζεσθαι, το κατασκευάζειν και το παίζειν».

To παιχνίδι είναι, κατά τη γνώμη μου, το πιο συγκινητικό καταλυτικό συστατικό των Θηριόμορφων. Οι αξιολογήσεις του καλού και του κακού δεν έχουν την γνωστή τους θέση όσον αφορά το παιχνίδι, και αναλόγως, οι θέσεις περί κακίας και αρετής δεν έχουν εφαρμογή: Το παιχνίδι υπερβαίνει τα όρια της λογικής και της εσκεμμένης κρίσης. Το νήμα της αφήγησης των Θηριόμορφων δεν είναι γραμμικό, όπως γραμμικό δεν είναι και κανένα καλώς παιγμένο παιχνίδι: από τον θάνατο της συντρόφου στην αναζήτηση της μητέρας, και από το αγκάλιασμα της θηλυκής πλευράς του αρσενικού στις πολλαπλές απαντήσεις ή και ανατροπές των ερωτήσεων που επιφυλάσσει ο αστερισμός της οικογενειακής ιστορίας, η Μαρούτσου παίζει γενναιόδωρα, που σημαίνει, παίζει ρισκάροντας να μιλήσει και για την καταγωγή της απώλειας.

Η Βέρα αγαπάει τις πεταλούδες. Στην Ντορότα αρέσουν τα νεκροταφεία, την ηρεμούν, της θυμίζουν τι είναι σημαντικό – λέει «μου αρέσει να θυμάμαι». Η Λουτσία, που στον μικρό θίασο είχε παίξει και τον ρόλο του Ιησού, δεν φοβάται τις αλεπούδες. Καμιά ιστορία δεν κυλάει όπως την έχει φανταστεί ο πατέρας της – αυτό το ξέρουμε όλοι. Και ο Σπύρος το ξέρει, που όταν επέστρεψε από την Κρακοβία, έγραψε το δεύτερο βιβλίο του, με τίτλο «Ο κήπος των πληγών». Με όλα αυτά θέλω να πω, πως οι Θηριόμορφοι είναι θαρραλέοι, γιατί το παιχνίδι δεν συνδέεται μόνο με την τύχη και με την ελαφρότητα, αλλά επίσης με την πίστη και την αφοσίωση. Οι Θηριόμορφοι, σε φωτεινά και σκοτεινά νερά, εξακολουθούν να παίζουν, και άρα στέκονται με τη μεριά της ζωής.

Ο Χουιζίνγκα γράφει στον πρόλογο του βιβλίο του: : «Το να συμπληρώσω όλα τα κενά της γνώσης μου πριν καθίσω να γράψω ήταν εκτός συζητήσεως. Ή θα έγραφα ή δεν θα έγραφα καθόλου. Κι εγώ ήθελα να γράψω». Η Μαρούτσου, στο τρίτο μέρος του δικού της βιβλίου, μέρος που τιτλοφορείται ως «Το ελάχιστο θηρίο», μας φέρνει σε επαφή με τον παντογνώστη αφηγητή. Εκείνο που με ενθουσιάζει σε αυτήν την μάλλον απροσδόκητη προσβασιμότητα που αποκτούμε ως αναγνώστες στο τελευταίο αυτό μέρος του μυθιστορήματος, είναι η χρήση του «εσύ». Το ίδιο που με συνεπαίρνει και στα αναρχικά και άλλα συνθήματα στους τοίχους, όπως «Το να κλάψεις εδώ, είναι εντάξει», «Σβήσε το facebook και βγες μια βόλτα στη βροχή», ή «Σπύρο γερά, δεν είσαι μόνος». Όπως, δηλαδή, όταν η συγγραφέας επιχειρεί να μας συμπεριλάβει στο παιχνίδι της, ρισκάροντας και πάλι να ανατρέψουμε το παιχνίδι που όρισε, γιατί η ίδια γνωρίζει καλύτερα από όλους μας, πως δεν υπάρχουν παντογνώστες παίκτες, πως δεν τελειώνει η αφήγηση της ζωής του θηρίου μέσα στον άνθρωπο, πως αναζητούμε αέναα αυτόν που θα κατορθώσει να χαϊδέψει το θηρίο, γιατί μόνο έτσι, εν τέλει, το κοράκι θα αποχωρήσει.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ Παυλίνας Μάρβιν ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.