Το χειρόγραφο του τελευταίου του βιβλίου διόρθωνε στο σανατόριο πριν πεθάνει στις 3 Ιουνίου 1924. Ήταν μια συλλογή τεσσάρων κειμένων με τίτλο Ο καλλιτέχνης της πείνας, που περιλαμβάνει την ομώνυμη ιστορία. Έχοντας γεννηθεί στις 3 Ιουλίου 1883 στην πρωτεύουσα της Βοημίας, είχε διαγνωστεί με φυματίωση του λάρυγγα. Δεν μπορούσε να μιλήσει ή να φάει από τους πόνους. Δεν είχε επινοηθεί η ενδοφλέβια ή παρεντερική σίτιση. Ο Φραντς Κάφκα πέθανε από ασιτία.
Επίσης από ασιτία πέθανε ο Κουρτ Γκέντελ. Όταν τον έθαψαν το 1978 στο κοιμητήριο του Πρίνστον, ζύγιζε 29 κιλά. Φοβόταν ότι θα τον δηλητηριάσουν και έτρωγε μόνον ό,τι είχε δοκιμάσει η γυναίκα του. Όταν εκείνη χρειάστηκε να μπει σε νοσοκομείο για μήνες, σταμάτησε να τρώει. Σε ηλικία 25 ετών, ο γεννημένος το 1906 στην πρωτεύουσα της Μοραβίας μαθηματικός είχε δημοσιεύσει τα δύο θεωρήματα μη πληρότητας, για τα οποία έγινε γνωστός.
Ένα αξιωματικά θεμελιωμένο μαθηματικό σύστημα αριθμών ενδέχεται να παράγει προτάσεις που είναι αδύνατον να αποδειχθεί αν είναι αληθείς ή ψευδείς, σύμφωνα με τα θεωρήματα αυτά. Ένα σύστημα μπορεί να είναι πλήρες και ασυνεπές ή συνεπές και ελλιπές. Κατά τον ίδιο τρόπο, έχει υποστηριχθεί, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τον εαυτό μας, αφού το μυαλό επίσης είναι ένα κλειστό σύστημα. Είναι αδύνατον να δούμε το πρόσωπό μας με τα δικά μας μάτια.
Είναι μήπως αξιωματικό σύστημα η λογοτεχνία, όπου επίσης ισχύει η μη πληρότητα; Αφήνοντας στην άκρη ό,τι διαβάζεται χωρίς να ερεθίζει, κατά τρόπο που αντιστοιχεί σε καθημερινές εφαρμογές των μαθηματικών, δεν είναι η λογοτεχνία μια μορφή έρευνας, όπως τα καθαρά μαθηματικά; Έτσι κι αλλιώς, κανείς δεν (συμ)πληρώνεται για αυτή τη δουλειά. Έτσι κι αλλιώς, κανείς δεν (συμ)πληρώνει αυτή τη δουλειά. Μόνον παρεμπιπτόντως. Την μη πληρότητα που υλοποιούν οι συγγραφείς επαληθεύει η μη πληρότητα της αναγνωστικής απορρόφησής τους.

Εντομολογίες

Σύμφωνα με οδηγίες σε γράμμα που είχε αφήσει ο Κάφκα για τον Μαξ Μπροντ, έπρεπε χωρίς να διαβαστούν να καταστραφούν όσα είχε γράψει και δεν είχαν δημοσιευτεί, όπως επίσης επιστολές, σχέδια και ούτω καθεξής. Ο εκτελεστής της διαθήκης τον παράκουσε. Οι παριστάμενοι συνήθως συμφωνούν με τους εκτελεστές. Θέλει πράγματι κάποιος οι άλλοι να κάνουν όσα θα έχει υποδείξει, όταν πεθάνει; Αν προλάβει πριν από εκείνους να πεθάνει.
Από ασιτία πεθαίνει και ο Γκρέγκορ Σάμσα, που ξυπνώντας ένα πρωί διαπιστώνει ότι έχει μεταμορφωθεί σε τεράστιο έντομο ή τερατόμορφο πλάσμα, για την ονομασία του οποίου ερίζουν οι μεταφραστές της Μεταμόρφωσης από τα γερμανικά σε άλλες γλώσσες. Όλοι κάποια στιγμή μεταφράζονται. Και οι άνθρωποι σε έντομα.
Το τέρας που ονομάζεται Σάμσα καταλήγει μετά από επιπλοκές ενός τραύματος, που προκάλεσε ο πατέρας του πετώντας εναντίον του μήλα για να το διώξει. Υπάρχει πατέρας που να μη γνωρίζει πώς η Εύα έπεισε, όπως λέγεται εις βάρος των γυναικών, τον Αδάμ να καταπιεί το μήλο, που ακόμη προεξέχει στον λαιμό του;
Παρακάμπτοντας το αμίλητο στόμα, παρέχουν υγρά και τροφή σε απεργούς πείνας. Φυλακισμένους αναγνώστες νομίζεις ότι αναγκάζουν να διαβάζουν αστυνομικά, που θα τους πάρουν από τα χέρια πριν αποκαλυφθεί η λύση του μυστηρίου. Η πραγματικότητα της φρίκης υπερβαίνει τη φαντασία. Και οι τρεις αδελφές του Κάφκα αφανίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Σερβιτόρος στο Τελ Αβίβ

Με τη νεαρή Dora Diamant, τελευταίο του έρωτα, γνωρίστηκαν σε λουτρόπολη της Βαλτικής έντεκα μήνες πριν πεθάνει. Η Ντόρα βοηθούσε σε μια εβραϊκή κατασκήνωση παιδιών. Τόσο τρυφερά χέρια για τόσο αιματηρή δουλειά, παρατήρησε, βλέποντάς την στην κουζίνα. Ήταν ήδη χορτοφάγος.
Πριν η υγεία του επιδεινωθεί, έζησαν λίγους μήνες στο Βερολίνο, όπου θα έφευγε, είχε παλαιότερα διαμηνύσει με επιστολή στους γονείς του, αλλά μία εβδομάδα πριν ξεσπάσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, οπότε αυτό δεν συνέβη. Συνέχισε μαζί της μαθήματα εβραϊκών, που είχε αρχίσει με την Puah Ben-Tovim, όταν ήρθε για σπουδές στην Πράγα από την Ιερουσαλήμ, με τη βοήθεια συμμαθητή του, που έχοντας μεταναστεύσει ίδρυσε τη βιβλιοθήκη του Εβραϊκού Πανεπιστημίου, που αργότερα έγινε η Εθνική Βιβλιοθήκη του Ισραήλ.
Μετά από εξήντα χρόνια, η δασκάλα του θυμόταν καταλόγους λέξεων, που ετοίμαζε για να μάθει στα εβραϊκά. Για μια ακόμη λέξη, την παρακαλούσε με τα μάτια, όταν ο βήχας δεν τον άφηνε να μιλήσει. Τους είχε επισκεφθεί στο Βερολίνο, όπου κουβέντιαζαν την ιδέα να ανοίξουν εστιατόριο στο Τελ Αβίβ. Η Ντόρα θα μαγείρευε. Ο Φραντς θα ήταν σερβιτόρος. Νωρίτερα, το 1922, ο Κάφκα είχε κάνει έναν κατάλογο πραγμάτων στα οποία είχε αποτύχει, μεταξύ των οποίων το πιάνο, η εκμάθηση γλωσσών, η κηπουρική, ο σιωνισμός και ο αντι-σιωνισμός.
Η Ντόρα, στα χέρια της οποίας πέθανε, δεν συμφωνούσε να δημοσιευτούν τα γραπτά του Κάφκα, αφού «ήθελε να κάψει όλα όσα είχε γράψει για να ελευθερώσει την ψυχή του από τα ‘φαντάσματα’ αυτά. Σεβόμουν την επιθυμία του και, όταν αρρώστησε, έκαψα δικά του πράγματα μπροστά του. Αυτά που πράγματι ήθελε να γράψει θα ακολουθούσαν, μόνον αφού κέρδιζε την ‘ελευθερία’ του… Με έχουν κατηγορήσει που έκαψα κάποια πράγματα που έγραψε ο Κάφκα. Ήμουν τόσο νέα τότε και οι νέοι ζουν στο παρόν και ίσως στο μέλλον, επίσης…», έχει εξηγήσει.

«Γιατί ακόμη και στον μεγάλο έρωτα, είμαι μια μικρή, κτητική γυναίκα… Για όσο ζούσα με τον Φραντς, το μόνο που μπορούσα να δω ήταν εκείνος και εγώ. Οτιδήποτε άλλο εκτός από εκείνον ήταν απλώς άσχετο ή και γελοίο ακόμη… Γι’ αυτό αντέδρασα στη μετά θάνατον έκδοση των γραπτών του. Και επιπλέον, όπως μόνον τώρα αρχίζω να καταλαβαίνω, υπήρχε ο φόβος ότι θα έπρεπε να τον μοιραστώ με άλλους. Κάθε δημοσιευμένη δήλωση, κάθε συζήτηση, τη θεωρούσα ως βίαιη εισβολή στον ιδιωτικό μου χώρο. Γενικά ο κόσμος δεν χρειάζεται να γνωρίζει τον Φραντς. Κανενός άλλου δουλειά δεν είναι γιατί, πώς να το πω, γιατί κανείς δεν θα ήταν δυνατόν να τον καταλάβει …», έχει σημειώσει επίσης.

Η βιβλιοθήκη της Γκεστάπο

Η Ντόρα πάντως φύλαξε περίπου είκοσι σημειωματάριά του και 35 γράμματα που της είχε στείλει. Μετά τον θάνατό του ασχολήθηκε με το θέατρο, παντρεύτηκε δημοσιογράφο και έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Σε επιδρομή στο διαμέρισμά τους τον Απρίλιο του 1933, η Γκεστάπο αφαίρεσε οτιδήποτε γραπτό βρήκαν, όπως η ίδια ενημέρωσε τον Μπροντ, που ζήτησε τη συνδρομή Τσέχου πολιτιστικού ακόλουθου στο Βερολίνο.
Μέσα σε βουνά από χαρτί, δήλωσε η Γκεστάπο, είναι αδύνατον να εντοπιστούν κάποια σημειωματάρια. Η αναζήτηση συνεχίστηκε μετά τον πόλεμο από τον Μπροντ. Ο διευθυντής της γερμανικής αστυνομίας ανέφερε ότι αρχεία είχαν μεταφερθεί ανατολικά εκτός Βερολίνου στη διάρκεια των βομβαρδισμών και ίσως στη Μόσχα μετά τη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων. Οι έρευνες συνεχίζονται.
Η Ντόρα Ντιαμάντ διέφυγε με την κόρη της από τη ναζιστική Γερμανία στη Μόσχα, όπου ήδη βρισκόταν ο άντρας της. Όταν εκείνος εκτοπίστηκε, κατέφυγαν με την κόρη της, την οποία είχε ονομάσει Φραντσίσκα Μαριάν, στην Αγγλία, όπου αρχικά εκτοπίστηκαν στη Νήσο του Μαν σε στρατόπεδο για αμάχους του εχθρού.
Έπειτα από μακρόχρονη διαδικασία, στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Ισραήλ αποδόθηκαν χειρόγραφα του Κάφκα, που μαζί με εκείνα που εν συνεχεία εκδόθηκαν είχε μεταφέρει σε μια βαλίτσα ο Μπροντ διαφεύγοντας με το τελευταίο τρένο από την Πράγα, λίγα λεπτά πριν οι Ναζί κλείσουν τα σύνορα και προσαρτήσουν την Τσεχοσλοβακία.
Το ισραηλινό δικαστήριο δεν δέχθηκε ότι κληρονομήθηκαν από την Εύα και τη Ρουθ, κόρες της βοηθού του Μπροντ Esther Hoffe, που ήθελαν να τα διαθέσουν σε γερμανικό αρχείο λογοτεχνίας. Τα αρχεία βρίσκονταν σε τραπεζικές θυρίδες στο Τελ Αβίβ και στη Ζυρίχη και σε ένα διαμέρισμα, στην οδό Σπινόζα στο Τελ Αβίβ, όπου κυκλοφορούσαν δεκάδες γάτες.
Πόσο μεγάλη θα ήταν μια «βιβλιοθήκη της Γκεστάπο» με όλα τα απαγορευμένα – από καθεστώτα, φορείς και οικογένειες – βιβλία και όλα τα χαρτιά όπου κάτι έχει γραφεί και έχουν κατασχεθεί;
«Του είχα απαντήσει ότι δεν θα το κάνω», όταν χρόνια πριν ο Κάφκα ανέφερε ότι ήθελε να καούν τα χειρόγραφά του, έχει πει ο Μαξ Μπροντ, με προτροπή του οποίου είχε προχωρήσει σε δημοσιεύσεις ο Κάφκα. Και άλλοι δεν ικανοποίησαν την επιθυμία συγγραφέων να καούν τα έργα τους. Ο Βιργίλιος είχε ζητήσει να καεί η Αινειάδα. Η αδελφή της Έμιλυ Ντίκινσον έκαψε την αλληλογραφία της, αλλά όχι τα ποιήματα. Αμαρτωλό χαρακτήρισε ένας ιερέας το δεύτερο μέρος από τις Νεκρές ψυχές πείθοντας τον Νικολάι Γκόγκολ να το κάψει. Ο Γκόγκολ μετάνιωσε. Που το έκαψε.

Ψίχουλα από το τραπέζι του Κάφκα

# 73 από τους αφορισμούς του Zürau:

«Τρώει τα αποφάγια που πέφτουν από το δικό του τραπέζι· άρα για λίγο χορταίνει περισσότερο από άλλους, αλλά ξεχνά να τρώει στο τραπέζι· άρα τελειώνουν τα αποφάγια.»
Λιγότερες από 450 σελίδες δημοσίευσε ο Κάφκα όσο ζούσε, ενώ υπολογίζουν ότι έκαψε ίσως 90% από τα χειρόγραφά του. Βιβλία που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του περιλαμβάνουν τα ημιτελή μυθιστορήματα Η δίκη (1925), Ο πύργος (1926) και Αμερική (1927). Τα τελευταία χρόνια μια νέα εργασία για τη δουλειά του κυκλοφορεί κάθε δέκα ημέρες σχεδόν. Στα 84 χρόνια της ζωής του ο Μαξ Μπροντ εξέδωσε 83 βιβλία. Τα περισσότερα έχουν εξαντληθεί χωρίς να επανεκδοθούν.
Τα αεροπλάνα στη Μπρέσια, ένα από τα πρώτα κείμενα που δημοσίευσε ο Κάφκα (Bohemia, 29 Σεπτ 1909) ήταν ρεπορτάζ για μια αεροπορική επίδειξη στην Ιταλία, όπου είχαν πάει με τον Μαξ Μπροντ και τον αδελφό του. Ο Ντ’ Ανούντσιο και ο Πουτσίνι ήταν μεταξύ των θεατών. Δεν αποκλείεται να είναι η πρώτη περιγραφή αεροπλάνων στη γερμανόφωνη λογοτεχνία. Σε κάθε απογείωση χάνεται έδαφος. Ο Σίσυφος συνεχίζει να ανεβαίνει. Ο Ίκαρος διαρκώς πέφτει.

Είχε αρχίσει να ψιχαλίζει σε ένα κείμενο

Με τον τίτλο Απραγία δημοσιεύτηκε, τον Μάιο του 2015 στο περιοδικό Φρέαρ, ένα κείμενο που αναφέρεται σε επίσκεψη τον προηγούμενο μήνα στην Πράγα, όπου διαβάσαμε ποιήματα με τον Τσέχο ποιητή και μεταφραστή του Ρεμπώ Μίλοσλαβ Τοπίνκα στο Καφέ Λιμπεράλ.
Είχε αρχίσει να ψιχαλίζει και «βρήκαμε καταφύγιο στο Μουσείο Κάφκα, στην ευρύχωρη εσοχή μιας οπτικο-ακουστικής εγκατάστασης εμπνευσμένης από τον Πύργο, όπου διακεκομμένοι καθρέφτες, ο ένας σύρριζα στον άλλον, καλύπτουν δύο τοίχους που δεν είναι παράλληλοι, με αποτέλεσμα οι κλώνοι του σώματος όσων στέκονται εκεί και αντανακλώνται, καθώς ανάβει και σβήνει ένα φως, να απλώνονται ασυνεχώς και προς τις δύο πλευρές. Έπειτα οπισθοχωρείς, στρέφεσαι και βλέπεις να προβάλλουν αχνά μαγνητοσκοπημένες σκηνές μιας προσέγγισης προς τα τείχη ενός κάστρου».
Στη Δύση, μετά την Αναγέννηση, βλέπουμε ή φανταζόμαστε τα πάντα σε προοπτική, ενώ «κατά βάθος είμαι Κινέζος», είχε γράψει ο συγγραφέας του Σινικού τείχους σε μια καρτποστάλ προς τη Φελίτσε Μπάουερ, την οποία δύο φορές αρραβωνιάστηκε πριν οριστικά διαλυθεί η σχέση τους το καλοκαίρι της μεγάλης πυρκαγιάς στη Θεσσαλονίκη. «Πέρα από κάποιο σημείο δεν υπάρχει πια επιστροφή. Σε αυτό το σημείο πρέπει να φτάσουμε», έχει επίσης σημειώσει αλλού.

Είναι ο Κάφκα ο άσιτος υιός;

Στο οπισθόφυλλο της συλλογής Η άλλη γλώσσα (1981) υπάρχει ένα κείμενο από ανέκδοτες μεταφράσεις στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν ήμουν φοιτητής στο Όρεγκον. Σε αντιπαραβολή με μεταφράσεις στα αγγλικά, διαπίστωνες τη διαύγεια των γερμανικών του Κάφκα, με συντακτική καθαρότητα καθαρεύουσας. Το κείμενο έχει ως εξής:

Σχετικά κείμενα στον Χάρτη

Μπόρχες: Το βιβλίο των κατά φαντασίαν συγγραφέων

Κορ­τά­σαρ: Η λο­γο­τε­χνία ως πρό­γνω­ση

Γιατί δεν μου επιτρέπουν να διαβάζω όσα γράφω