Ο Καλβίνο και ο Αριόστο

Το 1970 ο εκδοτικός οίκος Εϊνάουντι δημοσιεύει το Ο Μαινόμενος Ορλάνδος του Λουδοβίκου Αριόστο αφηγημένος από τον Ίταλο Καλβίνο. Σ’ αυτό το έργο που αρθρώνεται σε εικοσιένα κεφάλαια, ο Καλβίνο παραφράζει και σχολιάζει μερικά επιλεγμένα αποσπάσματα του επικού ποιήματος που, μετά από παραδοχή του ίδιου τού συγγραφέα, συμπεριλαμβάνεται πάντα ανάμεσα στα αγαπημένα του αναγνώσματα. Ο Αριόστο, κυρίως στην τριλογία Οι πρόγονοί μας, αποτελεί λογοτεχνικό μοντέλο για τον Καλβίνο, στη βάση τού ότι συζευγνύει τον ορθολογισμό και την επινοητική ελευθερία, την ειρωνεία και την διαυγή απεικόνιση της πραγματικότητας σε όλες τις πιθανές της εκφάνσεις.

Ο Καλβίνο, αναγνώστης του Αριόστο: η σκακιέρα, ο κόσμος, οι χαρακτήρες

Ο Καλβίνο, στο μυθιστόρημά του, επιλέγει να ακολουθήσει ξεχωριστά τις πολυάριθμες ιστορίες που αποτελούν την τεχνική τού αριόστειου entrelacement για να δείξει εν συνεχεία πώς αυτές, χειριζόμενες επιδέξια από τον συγγραφέα, εντέλει συνενώνονται. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι θεματικές του Μαινόμενου Ορλάνδου και οι χιλιάδες πλοκές και υποπλοκές του ανάγονται σε μια ανώτερη ενότητα που συμπίπτει με την προοπτική και την κοσμοθεώρηση του ίδιου τού Αριόστο. Ο Καλβίνο επιλέγει να διαβάσει το ποίημα ακολουθώντας τις ιστορίες των πρωταγωνιστών, χωρίς να ευθυγραμμίζεται με τον διαχωρισμό των σαράντα έξι Ασμάτων. Σύμφωνα με τον Καλβίνο ο Μαινόμενος Ορλάνδος είναι μια απέραντη παρτίδα σκάκι που παίζεται πάνω στον γεωγραφικό χάρτη του κόσμου, μια δυσεξάντλητη παρτίδα που διακλαδίζεται σε πολλές ομόχρονες παρτίδες. Ο χάρτης του κόσμου είναι κατά πολύ ευρύτερος από μια σκακιέρα, πάνω της, όμως, οι κινήσεις τού κάθε χαρακτήρα διαδέχονται η μία την άλλη σύμφωνα με σταθερούς κανόνες όπως ακριβώς τα πιόνια του σκακιού.

Αυτή η καλβινική θέωρηση είναι μια εικόνα που εξαίρει την πολυεδρική φύση του κειμένου τού Αριόστο που, λέει ο Καλβίνο, μπορεί να αναγνωστεί είτε σαν μυθιστόρημα έρευνας είτε σαν βιβλίο περιπέτειας είτε σαν φιλοσοφικός στοχασμός πάνω στην ανθρώπινη συνθήκη και της παρουσίας του ανθρώπου στην πλάση. Ενυπάρχει στον Μαινόμενο Ορλάνδο μια εμφανής μεταμυθιστορηματική και μεταλογοτεχνική παράμετρος διαμέσου της οποίας ο Αριόστο στοχάζεται πάνω στη φύση της ανθρώπινης αφήγησης, που περιγράφει τον πραγματικό κόσμο και τους ανθρώπους με τα εργαλεία της επίνοιας (και άρα, σε έναν βαθμό, της ψευδαίσθησης).

Με αυτή την έννοια, ο Καλβίνο γοητεύεται από την περιπετειώδη και αξιάγαστη συνιστώσα του ποιήματος: η ποικιλία της χωροταξίας (που περιλαμβάνει τη Δύση και την Ανατολή, μαγικούς τόπους και αληθινές χώρες, απειλητικά ρουμάνια και μακρινά νησιά) είναι σύμβολο της φαντασίας και της δημιουργικότητας του συγγραφέα. Μαζί με τους πραγματικούς τόπους παραστέκουν τα μαγικά και αλληγορικά τοπία όπως το κάστρο τού Ατλάντη ή το ρουμάνι όπου όλοι οι χαρακτήρες αργά ή γρήγορα συντυχαίνονται, αλληλοαναμετριούνται και συγκρούονται.

Οι χαρακτήρες του Μαινόμενου αποτελούν άλλωστε θεμελιώδες στοιχείο για την κατανόηση της ποιητικής του Αριόστο. Ο Καλβίνο εξηγεί πως ο Αριόστο δεν επικεντρώνεται τόσο στην περιγραφή της ψυχολογίας τους, αλλά πριμοδοτεί και ευνοεί την αφήγηση των πράξεών τους. Κάθε χαρακτήρας επομένως προσδιορίζεται ως προς την ατομικότητά του περισσότερο από αυτά που πράττει παρά από αυτά που σκέφτεται. Οι χαρακτήρες του δεν είναι, λοιπόν, πλήρεις αλλά είναι όλοι μαζί πτυχές ενός και του αυτού χαρακτήρα, δηλαδή τού συγγραφέα.

Ο Ορλάνδος, για παράδειγμα, συνεχίζει να αποτελεί έναν χαρακτήρα ταυτόχρονα κεντρικό και απομακρυσμένο· έτσι όπως ήταν έξω από το ανθρώπινο μέτρο ως προς την αρετή, άτρωτος και άνοσος στα πάθη σύμφωνα με τους τροβαδούρους, ερωτευμένος που καταστέλλει κάθε πειρασμό σύμφωνα με τον Μπογιάρντο, εδώ βγαίνει από το ανθρώπινο μέτρο για να εισέλθει στην πιο άλογη κτηνωδία. Σ’ αυτή τη νέα, αναπάντεχη ενσάρκωση τού εμμονικού γυμνού που ξεριζώνει τις βελανιδιές, ο Ορλάνδος μετατρέπεται αν όχι σε χαρακτήρα με σάρκα και οστά, ασφαλώς, όμως, σε μια ζώσα ποιητική εικόνα, όπως δεν είχε ποτέ υπάρξει στην μακρά σειρά των ποιημάτων που τον αναπαρίσταναν με την περικεφαλαία και την αρματωσιά του.

Ο Ρογήρος, γενάρχης της δυναστείας των Έστε, προορισμένος σε άωρο θάνατο, συχνά εμφανίζεται να άγεται από εξωτερικές δυνάμεις· από τον Ατλάντη, για παράδειγμα, που από πατρική αγάπη τον φυλακίζει στα μαγεμένα του κάστρα. Ο Καλβίνο τον παρουσιάζει ως ακολούθως:

Σκληρή είναι η μοίρα τού να έχεις μοίρα. Ο προορισμένος άνθρωπος προχωράει και τα βήματά του δεν μπορούν παρά να τον οδηγήσουν εκεί […] όπως τον Ρογήρο, σε ένα γάμο από έρωτα, μια ένδοξη καταγωγή, και όμως, αλίμονο, σ’ έναν πρόωρο θάνατο. […] Ξέρουμε καλά πως όλα τα εμπόδια θα αποτύχουν […] αλλά παραμένει η αμφιβολία αν αυτό που αληθινά αξίζει είναι το μακρινό σημείο της άφιξης ή ο ατελείωτος λαβύρινθος, οι δυσχέρειες, τα σφάλματα, οι περιπέτειες που εντέλει δίνουν μορφή και σχήμα στην ύπαρξη.

Καταληκτικά έχει ενδιαφέρον το πώς ο Καλβίνο συσχετίζει τον Αριόστο με έναν από τους μυθοπλαστικούς του χαρακτήρες, τον Αστόλφο, δηλώνοντας πως η αριόστεια ψυχή είναι αναγνωρίσιμη κυρίως σ’ αυτόν, τον εξερευνητή της σελήνης που δεν εκπλήσσεται ποτέ με τίποτε, που ζει τριγυρισμένος από το «θαυμαστό» και συνεχώς χρησιμοποιεί μαγεμένα αντικείμενα, μαγικά εγχειρίδια, μεταμορφώσεις ποικίλες και φτερωτά άτια με την ελαφρότητα της πεταλούδας, αλλά πάντα για να κατακτήσει στόχους πρακτικής ωφέλειας και εντέλει απολύτως ορθολογικούς.