Αν Κάρσον, Έρως ο Γλυκόπικρος. Δοκίμιο για το ερωτικό παράδοξο στην κλασική παράδοση, μτφ. Ανδρονίκη Μελετλίδου, εκδ. Δώμα 2019
Υπόδειγμα γραφής και ανάλυσης το δοκίμιο της Αν Κάρσον για την αμφισημία και το παράδοξο του έρωτα. Εντάσσεται στην ίδια κατηγορία με έργα όπως το Περί Έρωτος του Σταντάλ, τα Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου του Μπαρτ, Το ερωτικό φαινόμενο του Μαριόν. Αλλά και οι αναφορές της ίδιας της Κάρσον εύστοχες και πολυάριθμες όπως: Αισχύλος, Σοφοκλής, Αριστοφάνης, Σαπφώ, Αριστοτέλης, Πλάτωνας, Κάφκα, Τολστόι, Πετράρχης, Βέιλ, Σαρτρ, ντε Μπωβουάρ, Λακάν, Έμιλυ Ντίκινσον, όπως και τα ερωτήματα τα οποία θέτει και τα οποία προσεγγίζει μέσα από τρία διαφορετικά επίπεδα: την αμφισημία (έρως ο γλυκόπικρος), το παράδοξο, την κλασική παράδοση.
Ο έρωτας, γλυκόπικρος, διχάζει τον νου. Είναι ένα παράδοξο αγάπης και μίσους. Μέσα στην ερωτική επιθυμία η αγάπη συμφύρεται με το μίσος. Η Κάρσον θα ρωτήσει: γιατί; Θα αναφέρει επίσης η Κάρσον τον λόγο του Αριστοφάνη στο Συμπόσιο του Πλάτωνα. Εκείνη την εικόνα των εραστών ως ανθρώπων σκισμένων στα δύο, αναζητώντας το άλλο τους μισό. Η Κάρσον θα μιλήσει για κενό, για έλλειψη, επομένως για μία προοπτική πληρότητας: εάν κατακτήσω αυτό που μου λείπει τότε είμαι πλήρης. Θα ρωτήσει: στην κατάσταση του έρωτα τι λείπει; Θα καταφύγει σε αναλογίες με τον χώρο και τη γεωμετρία για να αποδώσει το παράδοξο του έρωτα. Θα μιλήσει επίσης πολύ για την όραση.
Ο έρωτας είναι ζήτημα ορίων, τα όρια του εαυτού μας, των άλλων. Θα ρωτήσει η Κάρσον: Πώς ξέρουμε ότι ένα όριο είναι ένα όριο; Θα μιλήσει για αυτοσυνειδησία. Για την παρατήρηση αυτού του κενού που προκύπτει στην κατάσταση του έρωτα. Σε αυτό το κενό ο ερωτευμένος προβάλλει τον εαυτό του. Όμως τι ακριβώς αναζητάει ο ερωτευμένος; Και σε αυτή την κατάσταση αποσταθεροποίησης που είναι ο έρωτας, στην απόγνωση που προκαλεί, ο ερωτευμένος δεν μπορεί παρά να ρωτήσει κάποια στιγμή: Ποιος είμαι τελικά; Η Κάρσον το θέτει απλά και εύστοχα: η επιθυμία αλλάζει τον ερωτευμένο. Ο εαυτός διχάζεται, μία άλλη προοπτική του αναδύεται.
Ο πραγματικός εαυτός, ο ιδεατός εαυτός, η διαφορά τους. Συνδέονται μεταξύ τους αυτά τα τρία σε ένα τρίγωνο και αυτό που εξασφαλίζει τη σύνδεση είναι ο έρωτας, μας λέει η Κάρσον. Στον έρωτα υπάρχει ηδονή και πόνος (έρως ο γλυκόπικρος), τον έρωτα ζωογονεί η έλλειψη και η φαντασία. Αυτά τα αντιθετικά μεταξύ τους στοιχεία θέτουν σε κίνηση, οδηγούν τον εαυτό σε καινούριες θεάσεις, στη γνώση για το πώς θα μπορούσε να είναι ο νέος εαυτός μας. Η Κάρσον δεν θίγει τα συμφραζόμενα αυτής της γνώσης, τους υλικούς όρους που συνεπάγεται ή απαιτεί η επίτευξη ενός νέου εαυτού. Στην κατάσταση του έρωτα υπάρχει απολυτότητα, επιτακτικότητα, ασάφεια και καθαρότητα μαζί. Τα συμφραζόμενα δείχνουν να έχουν λίγη σημασία. Μαζί με το εσωτερικό κενό ο ερωτευμένος βιώνει και το εξωτερικό.
Η Κάρσον θα χρησιμοποιήσει αναφορές από τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία. Θα αναφερθεί στον πίνακα Las Meninas του Βελάσκεθ και στην ανάλυσή του από τον Φουκώ στο έργο του Οι λέξεις και τα πράγματα. Τι είμαστε στην κατάσταση του έρωτα; Τι είναι ο ερωτευμένος; Ένα τυφλό σημείο, μια απουσία. Προβάλλει τον εαυτό του σε έναν χώρο όπου δεν βρίσκεται και δεν μπορεί να βρεθεί ο ερωτευμένος. Η Κάρσον θα αναφερθεί στη στερεοσκοπική όραση, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο δύο ίδιες αλλά όχι εντελώς ίδιες εικόνες συνδυάζονται μεταξύ τους με αποτέλεσμα την οπτική αντίληψη του βάθους. Και θα ρωτήσει: τι θέλει ο ερωτευμένος από τον έρωτα; Θα επαναλάβει το ερώτημα η Κάρσον, θα βρει άλλα, ισοδύναμά του: Τι θέλει ο αναγνώστης από την ανάγνωση; Ποια η επιθυμία του συγγραφέα;
Η ανάλυση της Κάρσον μετατοπίζεται σε τέσσερα ελληνικά μυθιστόρημα (γραμμένα ανάμεσα στον 1ο π.Χ. και τον 4ο αιώνα μ.Χ.) με παρόμοια πλοκή: ερωτικές ιστορίες, όπου οι ερωτευμένοι μένουν χωρισμένοι και βασανίζονται μέχρι την τελευταία σελίδα. Τα διλήμματα της πλοκής είναι εκείνα των χαρακτήρων. Οι βασικοί χαρακτήρες είναι οι εραστές, το πλέξιμο και ο τριγωνισμός τους επιτυγχάνονται μέσα από τη ζήλεια, την παρουσία αντίπαλων εραστών, τα κάθε λογής εμπόδια που υπάρχουν στην εκπλήρωση της επιθυμίας τους. Η Κάρσον διακρίνει δύο διαφορετικά αφηγηματικά επίπεδα πραγματικότητας τα οποία προσφέρονται για μια στερεοσκοπική όραση. Το πρώτο, είναι αυτό των γεγονότων, τι πραγματικά συμβαίνει. Το δεύτερο, είναι αυτό των γεγονότων όπως τα αντιλαμβάνονται οι ερωτευμένοι. Το βάθος που προκύπτει από τον συνδυασμό αυτών των δύο επιπέδων είναι η επιθυμία, η εμπειρία του ερωτευμένου τη στιγμή της επιθυμίας.
Ανάλογη περίπτωση, και πάλι στερεοσκοπικής θέασης, είναι η επιστολική μορφή όπου επιτυγχάνονται εκείνοι οι τριγωνισμοί που αποδίδουν τις διαφορές που προκαλεί η ερωτική επιθυμία στην αντίληψη των προσώπων, των γεγονότων και των πραγμάτων. Το τρίγωνο δηλαδή που ορίζεται από τον συντάκτη-αποστολέα, τον παραλήπτη-αναγνώστη και τον αναγνώστη του βιβλίου. Σε αυτό το τρίγωνο λανθάνουν και άλλοι τριγωνισμοί και πρόσωπα και αυτή η τριγωνομετρία όπως την αποκαλεί η Κάρσον (ή αλλού και κύκλωμα) εκπληρώνει μια βασική λειτουργία: την προβολή του ιδεατού πάνω στην οθόνη του πραγματικού. Γιατί όμως η γεωμετρία του τριγώνου; Επειδή ο έρωτας είναι ένα τυφλό σημείο, αυτό θα μας πει η Κάρσον. Σε αυτό το πλαίσιο, θα μας δώσει και τον δικό της ορισμό για το παράδοξο: Τι σημαίνει παράδοξο; Ένα παράδοξο είναι μια σκέψη που επιχειρεί να οδηγηθεί σε ένα συμπέρασμα αλλά δεν καταφέρνει ποτέ να ολοκληρωθεί. Και θα συνοψίσει, έχοντας πρώτα αναλύσει εκτενώς: Οι αρχαϊκοί ποιητές μορφοποιούν τα ερωτικά ποιήματα ως τρίγωνα. Οι αρχαίοι μυθιστοριογράφοι δομούν μυθιστορήματα ως μια παρατεταμένη εμπειρία του παράδοξου.
Η Κάρσον τέλος, θα ανατρέξει στους πλατωνικούς διαλόγους και ειδικά στον διάλογο του Σωκράτη με τον Λυσία στον Φαίδρο
προκειμένου να δείξει τους τρόπους με τους οποίους ο έρωτας, το τυφλό σημείο που είναι ο έρωτας, αποτελεί ένα παράδοξο όχι μόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο. Στην λογική του τριγωνισμού που διατρέχει όλο το βιβλίο της το τρίγωνο στο οποίο θα εστιάσει τώρα η Κάρσον είναι αυτό ανάμεσα στο ‘τότε’ και στο ‘τώρα’ και τη διαφορά τους όπως προκύπτει από την ερωτική επιθυμία. Σε αυτό το πλαίσιο μας παρέχει μια θαυμάσια μεταφορά η Κάρσον: Και ξαφνικά βρισκόμαστε σε μια σκάλα, σαν αυτές του Έσερ ή του Πιρανέζι. Η σκάλα οδηγεί σε δύο μέρη ταυτοχρόνως, κι εμείς μοιάζουμε να στεκόμαστε ταυτόχρονα και στα δύο. Πώς γίνεται αυτό;
Με την αναφορά στον Πλάτωνα και τις απόψεις του Σωκράτη στον Φαίδρο θα λέγαμε ότι ο έρωτας δικαιώνεται. Ο έρωτας είναι δώρο των θεών. Μια διάθεση γνώσης κατακλύζει τον ερωτευμένο. Ο τρόπος που σε καταλαμβάνει ο έρωτας και σε κάνει κτήμα του είναι παιδευτικός: μπορεί να σου διδάξει την πραγματική φύση των όσων κρύβεις μέσα σου. Ο έρωτας είναι ένα κοίταγμα στον θεό. Με τις παρεμβάσεις του Σωκράτη συνδυάζεται, διαλεκτικά, η μανία με τον έλεγχο, το ωφέλιμο ‘τώρα’ με το βλαβερό ‘τώρα’. Μέσα από τον έρωτα και τη μανία που προκαλεί, το πάθος, ο εαυτός διαρρηγνύεται για να προκύψει ένας άλλος εαυτός. Ο τρόπος που αντιλαμβάνονται οι θεοί τα πράγματα είναι ασύμμετρος προς τον τρόπο με τον οποίο τα αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι. Ένα τρίγωνο υπαινίσσεται εδώ η Κάρσον όπως και ο Πλάτωνας. Ο έρωτας είναι δώρο των θεών για να μπορούν οι άνθρωποι να κοιτούν όπως οι θεοί.
Εμείς λοιπόν οι αναγνώστες, το δοκίμιο της Κάρσον και η επιθυμία για τη γραφή της Κάρσον. Και εδώ υπάρχει ένα τρίγωνο. Και μέσα από αυτό, τα ερωτήματα και οι εικόνες και οι αναφορές και οι μεταφορές για τον έρωτα. Πόσο κοντά μας φέρνει η Κάρσον στον έρωτα. Πόσο κοντά για να καταλάβουμε το ασύλληπτο της διάστασης του έρωτα και της απόστασης στην οποία (πρέπει να) βρίσκεται για να παραμείνει ο έρωτας έρωτας.
ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ:
Έρως ο Γλυκόπικρος της Αν Κάρσον